Жас ғалымдар елге қызмет етуді парыз деп ұқса екен 14+

- Нергиз ханым, қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы пікірлерін Ахмет Байтұрсынұлы 1912 жылдан бастап «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің беттерінде білдіре бастайды. Қазақ жазуына, тіліне ыңғайлысы ол «Арап» әріптері еді. А.Байтұрсынұлы араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер қауымы ешбір талассыз қабылдады, себебі А. Байтұрсынұлының реформасы қазақ тілінің табиғатына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Ал қазіргі қоғам бұл әліпбиге дайын емес. Тіпті латын әліпбиіне көшудің өзі көптеген қиындықтар тудырары рас. Сіздің ойыңызша латын әліпбиіне көшудің негізгі кедергілері қандай? 

- Түркі әлеміндегі сөзі маңызды зиялылар араб әліпбиінің түркі тілінің фонетикасына сай келмейтінін айтып, араб әліпбиінен бас тарту немесе оны әртүрлі жолмен реформалау арқылы қолдану сияқты түрлі ойларды ортаға салды. Бұл пікірлерді қысқаша түрде былайша тұжырымдауға болады: Бұл мәселені алғаш рет 1857 жылы әзірбайжанның белгілі жазушыларының бірі Мырза Фетали Ахунзаде араб әріптеріне реформа жасап, түрік тілінің емлесіне бейімдеу керек деген оймен көтерген. Сөйтіп, өз көзқарасы туралы баяндама жасаған Ахунзаде 1863 жылы «Жүсіп шах оқиғасын» жаңа емлемен жазады. Сонымен қатар, С.Уйгурдың «Маариф және Окутгучы» журналында жазған мақаласынан білгеніміздей, бұл мәселеде қолдау табу үшін алдымен Стамбулға, кейін Иранға барады. Өзі күткен назарға ие болмаған Ахунзаде бұл мәселеде қолдау таба алмаған соң ойлаған кәсібінен бас тартты. Осы бағытта жұмыс істейтін тағы бір адам – Мырза Риза хан деген кісі. Бұл адам 1879 түрік, парсы және араб тілдерін салыстыра отырып, араб әліпбиінің түрік тілінің емлесіне сай келмейтінін баяндайтын баяндама дайындайды (Уйгур 1922; 22). Осылайша, бұл тақырып Азиядағы түркілер арасында тез тарады. Дегенмен, осы кезеңде Орталық Азиядағы түркілер арасында үш идеяның алға шыққанын да айта кеткен жөн. Біріншісі араб әріптерімен жалғасады. Бірі – араб әріптерін реформалап, түрік тілінің емлесіне бейімдеу идеясы болса, екіншісі –латын әліпбиіне көшу идеясы. 1917 жылы Қазан төңкерісіне дейін татарлар арасында ең көп қабылданған идея – латын әліпбиіне көшу идеясы болды. Якуттар – түркілер арасында латын әліпбиін қолданған алғашқы түрік қоғамы болды. 1923 жылы Ташкентте өткен конференцияда өзбектер түркілердің халықаралық латын әліпбиіне көшуіне келісім берді. Бұл идея қабылданғанымен, Өзбектер 1923-1930  жылдар аралығында олар араб әліпбиіне реформа жасап, бүгінгі ғылым әлемінде «төте» деп аталатын жазуды қолданды. 1922-23 жылдары орыстар түркілердің латын әліпбиіне көшуін қолдады. Мұны қалайтын себебі – түркілерді латын әліпбиінен кейін кириллицаға тез көшіруге мүмкіндік бар деп білгендіктен. Түркілердің латын әріптерін қолдану туралы талқылауы – жетпіс жылға созылған пікірталас. Әрине, пантүркист пен пантұранист болған бұл ғалымдар мұндай шешімді орыстар қабылдағандықтан қабылдаған жоқ. Бұл мәселе 1926 жылы өткен Баку түркология съезінде талқыланды. Ататүрік те бұл құрылтайдың жақын ізбасары болды. 

1926 жылдағы Баку Түркология конгресінде әліпби, терминология, этнография, орфография, түркі тарихы, тіл туыстығы және түркі тілдері туралы баяндамалар ұсынылды. Съезд соңында барлық түркі халықтарының ортақ латын әліпбиіне көшуі қабылданып, осы бағытта жұмыс істеу үшін 26 адамнан тұратын комиссия құру туралы шешім қабылданды. 

Баку конгресінен кейін түркі мемлекеттері латын әліпбиіне көшуге дайындалып жатқанда, Түркия Республикасы мұны ең ерте орындап, 1928 жылы 1 қарашада латын әліпбиіне көшіп, көптен бері келе жатқан пікірталастарға нүкте қойды. Түркия Республикасының латын әліпбиіне көшу себептері: араб әліпбиінің түрік тілінің фонетикасына сәйкес келмеуі, баспасөздегі қиындықтар, араб әліпбиімен оқу мен жазудың қиындығы және 1926 жылы 1-Баку съездінде барлық түркі халықтарының латын әліпбиіне көшу туралы шешімдері. Түркі мемлекеттерімен мәдени байланысты үзбеуді ойлаған Ататүрік осы себептермен латын әліпбиіне көшті. 

Әзірбайжан 2000 жылы Гейдар Алиевтің жарлығымен латын әліпбиіне көшті. Кейін Түркіменстан да бұған қол жеткізіп, бүгін де толықтай латын әліпбиіне көшті. Өзбекстан да латын әліпбиіне біртіндеп көшуді бастады. Өзбекстанда 2005 жылы білім беруде латын әліпбиіне көшуді толық енгізу туралы шешім қабылданды. 

Қазақстан латын әліпбиіне көшеміз деп шешті, бірақ жақында 2030 жылға шегерілгенін естідік. Қырғызстан да бұл бағытта шешімдер қабылдағанын естіп жатырмыз. 

Латын әліпбиіне көшкен үлгілі елдер бар болғандықтан, мәселе көп болмайды деп ойлаймын. Меніңше, әлдебір саяси шешімдер мен пікірлерге байланысты әліпбиді өзгерту мүмкін емес. Дегенмен, түрік тілінің ЮНЕСКО-да литургиялық тіл ретінде ұсынылуы және 300 миллионға жуық түркі әлемінің ортақ әліпбиі мен тілде кездесуі маңызды мәселе. Түркі мемлекеттері ұйымының ортақ әліпбиді қолдану туралы шешімі бұл мәселедегі жұмысты жылдамдатады деп үміттенемін. 

Неғұрлым аз әріптер болса, соғұрлым тезірек болады деп ойлаймын. Осы орайда Ататүріктің Түркияда жүзеге асырған хат төңкерісін қарастыруға болады. 

- Гүлжанат ханым, Алаш көсемдері қазақтың жаңа сипаттағы ұлттық мемлекетін құру үшін жанталасқа түсті. Өмірлерін құрбан етті. Сол жандардың бірі Қорғалжын тумасы Хайретдин Болғанбай еді.  1934 жылы Исмаил Гаспринский туралы мақаласы Ыстамбұлда жарық көрді. Ал ол – түркі әлемі рухани көсемдерінің бірі, әрі бірегейі еді. Түркі халықтарының азаттығы жолындағы күрескер, ұлты башқұрт Зәки Уәлиди Тоған Хайретдин Болғанбай есімін ерекше ілтипатпен атайды. «Бүгінгі түрік елі Түркістанның жақын тарихы» атты Ыстамбұлда жарық көрген еңбегінде Хайретдин Болғанбайды екі жерде атап өткен. «Бір кемі жоқ, бір теңі жоқ – Болғанбай», - деп сыршыл ақын Мағжан Жұмабаев жырға қосқан Алаш қайраткері Хайретдин Болғанбай жайлы пікіріңіз қандай? 

- Ия, Зәки Уәлиди Тоған 1940 жылы Ыстамбұлда жарияланған “Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi”  (Бүгінгі Түркі елі (Түркістан) және оның жақын тарихы) атты кең таралған кітабында, көрнекті Алаш қайраткерлеріне біршама тоқталады. Газет шығарған қазақ зиялылары арасында «Бірлік туы» газетін шығарған Хайретдин Болғанбайды (автор тегін Балғынбай деп берген) ұлтын сүйген азамат ретінде атап өткен. Бұл газетке Хайретдин Болғанбаймен бірге Сұлтанбек Қожанов пен Мұстафа Шоқайдың да мақалаларын жариялағанын белгілеп кеткен. Тоған кітабында "Қазақ" газетінің екі санын Григорий Потаниннің 80-ге толуына орай, ғалымның этнографияға сіңірген еңбектеріне жоғары баға беріліп, Әлихан, Міржақып, Хайретдин Болғанбайдың мақала жазып, өлең жариялағандарын айтады. Тоғанның еңбегінде кездесетін тағы бір мағлұмат бойынша, "Қазақ" газетіне Мұхаметжан Тынышбайұлының және қазақ әдебиеті мен мәдениеті туралы мақалалармен үлес қосып жүрген Райымжан Мәрсекұлы мен Хайретдин Болғанбай сияқты жастардың рөлі туралы сөз қозғайды. Мағжан ақын жырлаған Хайретдин Болғанбай да жас кеткен, қыршынынан қиылған, елім деген ардақты Алаш қайраткерлерінен-ді.

- Нергиз ханым, Баспасөз тарихын зерттеуші ғалым Мейрамхан Жәпек: «Қазақ» газетінің бір кереметі, тек қана Қазақстанда тарамаған. Орынборда, Қытайға, кейін Түркияға да өткен», - дейді. «Қазақ» газеті» энциклопедиясында 1913 жылы «Қазақ» газетінің Түркиядан 5 адам алдырып отырған деген ақпарат бар. Кейін бұл сан 18-ге дейін артқан. Бұл жағдай осы аралықта түрік халқының «Қазақ» газетіне, әдебиетіне деген қызығушылығы артқанын білдіре ме? Газетті жылдар бойы алдырып оқыған кімдер болуы мүмкін? 

- Бүкіл түрік әлемінің зиялылары 1912-13 және одан кейінгі жылдары Кеңес Одағы құрылып, түркі әлемінде байланыс үзілгенге дейін бір-бірімен байланыста болды. Жас түріктер де (Жөн Түрктер), жәдидшілер де, алашшылдар да, осы оқу-ағарту қозғалысына сенген барша түркілер бір-бірімен кездесіп, араласып отырды. Олар әсіресе газет-журнал басылымдарын қадағалады. «Қазақ» газетінің Стамбулда 13 жазылушысы бар екені белгілі. Мысал ретінде, «Қазақ газетінің 103-ші санында» берілген мәліметке қарағанда, Ахмет Байтұрсынұлының Түркияның Карс қаласында армян қырғынынан зардап шеккен халыққа көмек жинау әрекетін көрсетуге болады. Мұндай мысалдар көп болатынына сенімдімін. 2014-жылы Семейдегі кітапханада жұмыс істеп жүргенімде, ескі жазба шығармаларды қарап отырып, «Сервети Фүнин» газетінің сандарын көрдім. Бұл журнал Түркиядан қашан және қалай шықты? Бұл осы кезеңде қандай да бір кездесу болды деген сөз. Ағартушылық күш-жігермен журналдар мен газеттер арқылы ақпарат алмасылды. Өйткені жәдитизм – білім беру қозғалысы және ол бүкіл түркі әлемін өз ықпалына алды. Айтқаныңыздың да тура болуы мүмкін. 

- Гүлжанат ханым, Алаш қайраткері Шәкәрім Құдайбердіұлы 1905-1906 жылдары хажыға сапар жасап оралады. Бұл сапарды ол көптен ойлап жүрген мақсаттарының бірі – Стамбул кітапханалардағы асыл мұраларды оқуға, тарих тереңіне үңілуге пайдаланған. Бұл сапарында Шәкәрім кіммен араласты, кіммен жолықты, кітапханадан қандай кітаптар алды деген сұрақтарға жауап іздеп көрдіңіз бе? 

- Қажылық сапарда Ыстамбұлдың маңызды нүкте болғанын тарихтан білеміз. Шәкәрім Құдайбердіұлы – ағасы Абайдың жол көрсетуімен- қажылық сапарды ғылыми сапармен ұштастырған тұлға. 

Өзі туралы өлеңінде: 

"Он үш күн боп Стамболда,

Керек кітап табылғаны-ай!" - 

деп жазғаны белгілі. Шәкәрім Құдайбердіұлының ұлы Ахат ақсақал әкесінен естігендерін баяндағанда: “…Қайта қайтқанда бізден ауру шығып, бір айдай Стамболда жатып қалдық. Мен доктормен келісіп, Стамболдың тарихи орындарын тағы ақтардым”, - дейді. Ыстамбұлда кітап ақтарып, мағлұмат алғандығын Шәкәрім қажының "Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі" еңбегінен де байқауға болады. 

Шәкәрім қажы кіммен кездесті, кітапханадан қандай кітаптар алды деген сұрақтар әлі де көп зерттеуді, анықтауды қажет етеді. Академик Ғарифолла Есімнің Шәкәрім Құдайбердіұлы "Үш анық" еңбегін жазу барысында пайдаланды деген кітаптардың тізіміне сүйенер болсақ, Рене Декарт, Исаак Ньютон, Жан-Жак Руссо, Архимед, Платон, Николай Коперник, Артур Шопенгауэрдің еңбектерін, сол замандағы сөздіктер мен энциклопедияларды пайдаланған ("Үш анық", Астана, 2018: 69-71).

- Нергиз ханым, сіз бір сұхбатыңызда Ахмет Байтұрсынұлын: «Тәуелсіздік соғысындағы еңбегінің ұқсастығы жағынан әнұрандарыңыздың авторы Мехмет Акиф Ерсоймен» қатар атаған екенсіз. Тіпті Ахмет Байтұрсынұлы мен Мехмет Акиф Ерсойдың ағартушылық қызметі туралы баяндама да дайындадыңыз. Түрік ақыны Мехмет Акиф Ерсой мен Ахмет Байтұрсынұлының өмірге келуі, бұл жалғаннан бақилық болуы бір-біріне ұқсас әрі халқына жасаған еңбектері де зор. Мехмет Акиф Ерсой жарық дүниеге 1873 жылы келсе, Ахмет Байтұрсынұлы бір жыл бұрын 1872 жылы келген, бір заманның төлдері, тек өмір сүру жерлері басқа. Егер дәл сол кезеңде оларға бір-бірін көру бақыты бұйырған болса, олардың бас біріктіруі қалай болар еді? 

- Мен олардың қалай бірігетінін елестетуге тырысамын. Әрине, бұл керемет болар еді. Олар түркі балалары мен жастарының білім алуы үшін қайтадан бас қосады. Оларды сауатты ғана емес, ғылыми, ағартушы, жол көрсетуші тұлға етіп шығару үшін қаламдарымен күресуге жиналар еді. Олар тәуелсіздік, егемендік, бейбітшілік үшін бас қосар еді. Олар түркі ұлтының әр географияда дамып, заманауи ұлттар деңгейінде болуы үшін бас қосар еді. Біз сөзбен айтқанда, болашағымыз үшін өздерін құрбан етіп, әлі де бірігіп, өз білгендерін айтып, талай еңбек жазатын еді. 

- Нергиз ханым, Гүлжанат ханым соңғы сұрақты екеуіңізге де қойғым келіп тұр. Сіздің ойыңызша нағыз ғалым деген кім? Ол қандай болуы керек? Жас ғалымдарға қандай кеңес бересіздер?

Нергиз ханым: Ғалым болу үшін, әрине, қоршаған ортаның жағдайы маңызды. Дегенмен, бұл жеткіліксіз. Бұл жолдағы жеке адамның қадамдары қоғамның бұл бағыттағы талпыныстары сияқты маңызды. Ғалымдар –қоғамнан бір саты жоғары жүретін адамдар. Олар қоғамды өзгертуге мәжбүрлеп, ойларымен, өнертабыстарымен қоғамды, адамзатты сәл де болсын алға апарады. 

Ғалым таң қалдырады, байқайды, проблемаға назар аударады, шешімін табуға тырысады, шешімдерді қарастырады, эксперименттік әдістерді қолдана отырып мәселені шешеді. Сондықтан ол тұрақты. Ғалымдар сыртқы әлемді зерттеп, адамның және ғаламның пайда болуы туралы зерттеулерімен оқырманды қызықтырады. Есептердің теориялық шешімдерін шығарады, шешімі бар-жоғын тексереді және өз шешімін ашады. Тақырыпты қайта-қайта қайталайды. Ол сабырлы. Кейбір ғалымдар бүкіл өмірін осы мақсатқа жұмсайды. 

Олар таусылмайтын күш пен білімге деген ынтамен мәселелерді шешеді. Білімге құштарлық пен шыдамдылық – ғалымның ең маңызды қыры. Сонымен қатар, оларға тиісті әдіс пен материалды ең жақсы түрде қолдану мүмкіндігі бар. Олар бейтарап.

Бүгінде ғылым жолының алғашқы баспалдақтарымен көтеріліп келе жатқан жас ғалымдардың, кандидаттарымыздың еңбектерін толғаныспен бақылап отырмын. Мен олармен мақтанамын. Ғалым болу – батылдық. Ғылыммен айналысатын жастар осы батылдықты көрсетеді. Оны бағалау керек. 

Менің оларға кеңесім – қызықты болыңыз деймін. Өздеріне қызық тақырыптар бойынша тұрақты және жүйелі түрде жұмыс істеуге мүмкіндік берсін. Бұл жолда көп оқысын, ойлансын, талқыласын. Қиындыққа мойымасын. Ең бастысы, жазсын. 

Гүлжанат ханым: Ғалым деген, ұстаз деген – қоғамның ең беделді тұлғасы. Ол кімге болса да үлгі өнеге болуы керек. Ол – зиялы, халықты білім сәулесімен жарқыратып, қоғамға бағыт-бағдар беретін жан. Ол – мәдениет таратушы және ұлттық идеологияға бағыт берер жан. Сондықтан жас ғалымдар елге қызмет етуді парыз деп ұқса екен. Ол үшін Алаш арыстарындай ұлтшыл, мемлекетшіл, халықшыл болулары керек. Алаш тұлғаларының өмір жолы – тұнып тұрған өнеге. Біз де осы аталарымыздан өнеге аламыз, аспандағы жарық жұлдыздай бағытымызды айқындап тұрады. Алаш тұлғалары көп тілді еркін меңгерген, ой-өрісі биік, парасатты зиялылар болған. Бүгінгі жастардың да көп тіл білгені жөн. Алаш тарихын, әдебиетін, саясатын зерттегісі келетін жастар ең алдымен қазақ тілінің сыртында орыс, ағылшын, француз, түрік тілдерін еркін меңгеріп, сонымен бірге төте жазуды, қолжазба немесе архив құжаттарын қиналмай оқи алатын деңгейге жетуін шарт деп ойлаймын. Міне, осындай шартты орындаса, шын ғалым дәрежесіне көтеріледі деп сенемін. Еңбек, ізденіс, қажымай оқыған, өзін дамытқан адам ғана үлкен биікке жетеді. Алаш аяулылары осындай биікке елінің, ұлтының қамы үшін көтерілген азаматтар болғанын ұмытпайық! Осы тұлғалардың қиын шақтағы ерліктерін, өнегелерін үнемі назарымызда ұстап жүрейік дегім келеді. Қазіргідей бейбіт уақытта, тәуелсіз мемлекетте өмір сүріп жатқанымызға мың да бір шүкір; әрі заманымыздың озық технологиялық жетістіктерін қолдана отырып, шет тілдерді меңгеру де, ғылым-білімді жетілдіру мүмкіншіліктері де өте көп және оңай. Салыстырмалы түрде ойлап қарасақ, Алаш арыстары аз ғұмырларына қаншама том еңбек жазуды сыйғызған! Олар патшалық Ресей тұсында да, кеңестік кезеңде де үнемі бақылауда болып, қаншама рет тұтқындалған, өмірлерінің ең мәуе берер уақыттарында қыршындарынан қиылып кете барған. Сондай қиын уақыттарда мойымай, келелі еңбек жазған Алаш зиялыларын, немесе қаншама қиын-кескі соғыстың ортасында қолбасшы болып жүрген, Түркия Республикасын құрған, 3997 кітаптың астын сызып, жанына өз ойларын жазып отырып оқыған және өзі де бірнеше кітаптың авторы Ататүрік сияқты тұлғаларды бүгінгі тыныш заманның азаматтары үлгі тұтуымыз керек. Бұл тұлғалардың барлығы жер, халық, тәуелсіздік үшін және ұлттық болмысты сақтап қалу үшін күрескен. Біз осы қасиетті ұғымдардың қадірін білуіміз қажет.

- Әңгімелеріңізге көп рахмет! Қазақ ғылымының дамуына қосып жүрген үлестеріңіз үшін мың алғыс. Еңбектеріңізге жеміс тілеймін. 

Нергиз ханым: Біздің идеяларымызға мән беріп, бізді тыңдағаныңыз үшін көп рахмет.

Гүлжанат ханым: Балнұр ханым, сұхбат-сауалдарыңыз үшін өзіңізге де көп рахмет! Сұрақтарыңыз тамаша болды, жан-жақты маңызды мәселелерді тілге тиек еттік деп ойлаймын.