Жер бетіне түскен жарықшақ ақынның жүрегі арқылы өтеді 14+

Бүгінгі күні жалпы әлемде, соның ішінде әсіресе посткеңестік аумақта геосаяси жағдайдың ушығып тұрғаны баршаңызға мәлім. Басқару құрылымы көп жағдайда бір-біріне ұқсас посткеңестік елдеріне бұл жағдайдың әсері барлық салада болары сөзсіз. Гибридтік сипаттағы қазіргі соғыс идеологиясы әлемдік БАҚ-тар мен кибернетика ғылымына да ықпал етіп жатқанын көріп отырмыз. Айналамыздағы геоясаси шиеленіс посткеңестік елдердің әдеби арнасын қай бағытқа бұруы мүмкін? Осы сұрақтың төңірегінде біршама шығармашылық иелеріне ортақ сауал тастап едік. Жауабын бірге оқиық, мәртебелі оқырман. 

- Осы соғыс процесі болашақта посткеңестік елдердің әдебиетіне қандай өзгеріс, серпіліс әкелуі мүмкін? Сіздің осы жөніндегі пікіріңіз, болжамыңыз қандай?

Әлмира Қали, Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты

- Технологиялардың дамыған дәуірінде аймақтар мен мемлекеттер арасындағы интеграциялық үдерістер күшейді. Ғаламтор алысты жақындата түсті. Бүгінгі адамзат баласының дені бір ақпараттық кеңістікте тіршілік кешуде. Сондықтан іргемізде, иек астында болып жатқан саяси оқиғалар қоғамдық көзқарасқа да, сол «қоғам көңіл-күйінің барометрі» ретіндегі шығармашылық ортаға да әсер етері сөзсіз. Айналамыздағы геосаяси қақтығыстар ұлттық мүдде тұрғысынан елдік мұраттардың маңызын арттырады; қоғамдағы құндылық бағдары айқындала түседі. Түптеп келгенде, төңірегіміздегі соғыс дүмпуі мемлекетшіл сананы жаңа деңгейге жеткізеді деп ойлаймын. Яғни, ұлттың рухани дамуында ілгерінді динамика болуы ықтимал. Осы жағынан алғанда, әдебиетте пафостан арылған зияткерлік проза өрістейтін болар деген болжам жасаймыз. 

Саналы адам нәсілі, түр-түсі бөлек болса да, өзге халықтың қасіретіне бейжай қарай алмайды ғой. Әділет, бейбітшілік, мейірім, бақыт ұғымдары ұлтқа, шекараға бөлінбейді. Сондықтан әдебиетте өмір мен өлім, жалпы болмыс жайлы экзистенциалдық бағыттағы шығармалар дүниеге келуі мүмкін. Жалпы қазіргі әлемдегі саяси жағдайлар С.Хантингтонның «Өркениеттер қақтығысында» болжанған еді. Оның айтуынша, ХХІ ғасырда жер-жаһанда орын алуы мүмкін соғыстардың көпшілігі мәдени факторларға байланысты болса керек. Мен осы пікірге келісемін. Себебі қазіргі кезеңде елдер мен ұлыстарды тарихи-генетикалық тамырластық желеуімен үйіріп-иіру стратегиясы ескіре бастады...

Еділбек Дүйсен, ақын, аудармашы

Әлбетте, бұл сұраққа әдебиеттанушылар мен әдебиет зерттеушілері жауап беруі тиіс деп есептеймін. Өйткені, олардың сөзі біздікінен гөрі нанымдырақ, сенімдірек шығатын сияқты көрінеді де тұрады. Менің бір білетінім, мұндай оқиғалардың, әсіресе көбінесе қасірет туғызушы соғыс атаулының қай салаға да болсын, әсері болары анық. Әдебиетте де қандай да бір қозғалыстар, бас тартулар мен «эврикалардың» болып жатқаны анық. Бұл бізге беймәлім. Олай дейтінім, бұлар әлі пісіп-жетіле қоймаған, өзін толық мәнінде ашып көрсеткен дүниелер емес. 

СССР тарап бара жатқанында әлдекімнің сөзін цитаталап отырып Асқар Сүлейменовтің айтатыны бар ғой «Сен кетіп барады деп жылайсың, мен қайтып келе ме деп жылаймын» деген. Сол сықылды, қандай мағынадағы болсын, әйтеуір «жылау» атаулы бәрі аяқталған соң болатын секілді. Бұған тағы бір мысал мынау. Сартрдың және оның айналасының әсерімен Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Францияда экзистенциализм ағыны қатты қарқын алғаны мәлім. Оның бұлай болуына әсіресе жастар қауымының ықпалы зор болған еді. Біздің кеудемізде жоғарыда аталған шарпысулар туралы әлдебір болжамдар мен долбарлардың бары рас. Дегенмен, әлдебір өзгерістер үшін бұл жеткіліксіз секілді.

Ақерке Асан, әдебиеттанушы

Әдебиет – барынша жеңіл һәм барынша күрделі құбылыс. Жеңіл дейтініміз – айсбергтің төбесіндей ғана көзге көрінетін нәтиже. Бұған сіздің меңзеп отырған заманға сай саяси, әлеуметтік, тарихи маңызды мәселелер әсер ете алады. Қоғамда, әлемде болып жатқан кез келген сілкініс (ауқымына қарамастан) әдебиетке өз сюжеттерін әкеліп, көркем формаларды өзіне икемдеуге тырысады (классика іріктеулі). Бірақ, айсбергтің бәрі бірдей көрмейтін, алыстан сезе білмейтін алпауыт тамыры бар: әдебиеттің де сыртқы бейнесі жапырақтардың түсін ауыстырып тұрғанмен, түп тамыры тереңде және оның нәрі де сол тереңдікте. Әдебиеттің күрделілігі осында жатыр. 

Екіншіден, әдебиеттің жоғарыда сипаттағандай жеңіл жағын құп көретін кеңестік дәуір өткелі отыз жылдан асты. Тәуелсіздік жылдарының басында жастардың жаны әлі жаралы болса, қазір жағдай бөлек. Бізге тіпті «посткеңестік» деген термин де жараспайтын сияқты, жаңа адамдар – жаңа кеңістік. Әрине, саяси, әлеуметтік жағдайлар, оның үстіне Қазақстан сынды территорияда, дәйім тілге тиек болып отыратыны – анық. Көрші мемлекеттерде орын алған толқынның лебі бізге де есетінін сеземіз. Дегенмен, егер әдебиетті, жалпы өнерді қазіргі саяси тақырыптарға бұра берсек, кеңес дәуірінен еш айырмашылығымыз қалмайды. Өткен ғасырда қаншама дарынды ақындар мен жазушылардың күш-қуаты саясатпен алысамын деп сарп болғанын ұмытпайық. Жақсы дүниелердің бәрі қиянатқа қарсылықпен келді не талай жолда жоғалған шығар. Ал кеңес билігі қылт еткенді жау көріп, шекараны жабумен күйіп-пісіп жүргенде, әлем әдебиеті мүлдем басқа жолмен кетті. Шырмауда қалған сол ғасырдың әлегін әлі де көріп келеміз. Сондықтан, дәл қазір жас қаламгерлердің түйсігі мен білімі әдебиетімізге ауадай қажет болып тұр. Әзірге осындай үміт һәм мақсатқа сенім артып отырмыз...

Есбол Нұрахмет, жазушы, журналист

- Бұл соғыс басқа әлемді білмейміз, Ресеймен ең ұзақ шекарасы бар біз үшін аса назар саларлық, тек назар ғана саларлық емес алаңдатарлық, қауіптенерлік жағдайға әкеп тұр. Бұл соғыстың әдебиеттен бұрын күнделікті өмірімізге де ықпалы зор болатын түрі бар. Соғыстың бағыты, бетбұрысы қалай болмақ? Кім жеңбек? Атом соғысына ұласып кетпес пе? Өйтсе, кім қай жаққа зымыран ұшын тураламақшы? Сұрақ көп. Сондықтан болашақтағы әдебиетке ықпалынан көрі тағдырға ықпалын саралап көрген салмақтырақ болатын секілді. Ал, жалпы Бірінші, Екінші дүниежүзілік соғыстардың, Ресейдегі азамат соғысының, Қытайдағы қазақтардың көтерілістерінің, Тибет асқан көштің әдебиетте молдап ізі қалғанын білеміз. Қандай да бір жалпы әлеуметті толқытқан оқиғалардың әдебиетке ықпал етпегені жоқ, сондықтан бұл соғыс та қалай аяқталса да, әдебиетке ықпалы болатыны сөзсіз. Оның ішінде қазақ әдебиетіне де ықпалы болады, егер соғыс ерте бітіп, аман шықсақ.

Роман Бұрқаш, кинотанушы

- Әрине, саяси өзгеріс, саяси оқиғалардан кейін міндетті түрде әдеби шығармалар шығады. Бұл бұрыннан солай. Бірақ, бұл жерде мынаны басты назарға алуымыз керек. Жалпы өнер, әдебиет, музыка белгілі бір мемлекеттің меншігі емес. Осыны ұмытпауымыз керек. Сондықтан өнер, әдебиет мемлекеттен тәуелсіз. Мемлекет дамыса әрине әдебиеті де дамиды. Бірақ, мемлекет дамымаса да, әдебиет дамиды. Сондықтан өнерді мемлекеттің күшімен өлшеуге келмейді. Саяси өзгерістер әдебиетке, өнерге ықпал етуі мүмкін. Мысалы цензура. Бірақ әдебиет қашанда тәуелсіз. Қандайда бір өзгеріс болатын болса алдымен философияда, өнерде, әдебиетте болады. Сосын барып мемлекетте, саясатта.

Мысалы түрік кинотанушысы Мехмет Синделдің «Түркия киноматаграфиясы Түркиядан әлдеқашан алысқа кетіп қалды» деген сөзі бар. Яғни өнер әрдайым алда жүреді. Біздің де кинотанушылар «Қазақстан тәуелсіздігін 90-жылдары алса да қазақ киносына тәуелсіздік 80-жылдары келді» дейді. Мысалы КСРО құламай тұрып алдымен Одақ Виктор Цойлардың әндерінде құлаған болатын. Сондықтан мемлекеттегі қандай да бір өзгеріс сол өзгеріс болам дегенше алдымен өнерде көрініс табады және өзгерістен соң да өнер арқылы сол оқиғалар өз бағасын алады. Себебі тағы да қайталап айтатын болсақ өнер белгілі бір қоғамның, уақыттың, мемлекеттің басыбайлы еншісі емес. Өнер адамзатқа ортақ құндылық.

Бейбіт Сарыбай, жазушы

- Менің болжамымда үлкен өзгеріс, серпіліс әкеле қоймайды. Әрине жанама әсері болады. Бұған дейін де әлемде қаншама соғыс болды. Жер бетінде бейбіт күндерден гөрі соғыс оты тұтанған күндер (айлар, жылдар) көп. Соның барлығы жер бетіндегі елдер мен мемлекеттерді тұтас қамтып, олардың мәдениеті мен әдебиетіне үлкен әсер етті дей алмас едім. Әрине, құлағыңның түбінде дүмпу болып, жақын жерде бомба жарылып жатқаны жаныңа, жүрегіңе, ой-санаңа әсер етеді. «Жер бетіне түскен жарықшақ ақынның жүрегі арқылы өтеді» деген тәмсіл бар. Тұтас әлемнің амандығын тілейтін қаламгер үшін бейбіт жатқан елдің басқыншының кесірінен қайғы тауып жатқаны толғандырады. Туған отаны үшін өзін құрбандыққа шалып жатқан азаматтар үшін құрмет туындап, басқыншы елге деген жеккөрушілік сезімі оянары сөзсіз. Бұрын он бес одақтас ел болсақ, қазір пост кеңестік елдер ғанамыз. Әркімнің өз идеологиясы бар. Демек әркім өз деңгейінде әділетін айтар. Бұл тұрғыда жауыздық пен отансүйгіштік шынайы сипатталар. Агитация мен пропаганда құрбандары болады, әрине. Бірақ, әлемнің көзі ашық, көкірегі ояу. 

- «Қаңтар оқиғасынан» кейінгі саяси оқиғалардың қоғамдық санаға әсерінен қазақ әдебиетінде жаңа дүмпу болып, бұрын-соңды жазылмаған тың шығармалар тууы мүмкін бе?

Әлмира Қали, Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты

- Жоқ, олай ойламаймын. Ең алдымен, тың шығарма деген түсініктің сапалық мәнін анықтап алу қажет. Көп жағдайда бұрын жазылмаған тақырыпқа арналған шығармаларды осылай бағалап жатады. Бірақ негізгі мәселе оның көркемдік сипатында – ненің қалай жазылғанында ғой. Ал қандай да бір қоғамдық я саяси құбылыс/оқиға әдебиеттің көркемдік сапасын кенеттен өзгертіп жібере алмайды. Көркемдік эволюция – ұзақ процесс. Ал нақты тақырыптың ашылуына келсек, әрине, осы тарихи сәт туралы қоғамда резонанс тудыратын шығармалар жазылуы мүмкін. Шындықтың ашық жазылуы, тарихи әділдік орнатуға ұмтылыс – ол өз алдына бөлек өлшем. Бір мәселені ескеру керек: сөз өнерінде туындының өміршеңдігіне тақырып жаңашылдығы кепіл бола алмайды. 

Еділбек Дүйсен, ақын, аудармашы

- Алдымен, «Қаңтар оқиғасынан» кейін ауыз толтырып айтарлықтай саяси оқиғалар болды деп есептемеймін. Екіншіден, әлдекімдердің ойынша, бола қалғанның өзінде де, оның қоғамдық санаға әсер етіп жатқанын көріп отырған жоқпын. Үшіншіден, қоғамдық санаға әсер еткеннің өзінде де, бұл әсер қазақ әдебиетінде жаңа дүмпу жасайды дегенге сенбеймін. Егер, әрине, әңгіме расымен де «Дүмпу» туралы болып отырса!

Бұл сұрақ осыдан 9-10 ай бұрын қойылған болса, менің басқаша жауап беруім де мүмкін ғой деп ойлаймын. Эмоция араласқан жауабымнан үміттің иісі аңқып тұруы да кәдік. Алайда, біз бүгін келесі қаңтарға қадам басқалы тұрмыз. Соғылатын темірдің қызған кезі өтіп бар жатыр ғой...

Иә, «Қаңтар оқиғасынан» кейін аталған тақырыпта бірқатар туындылар жазылғаны рас. Қырғынның құрбандарының бірінің бір үзік өмірін суреттейтін шағын ғана «Көр қазушы» (Авторы: Ы.Дәбей), қырғынды емес, ондағы мородерлікті сырттай ғана сипаттайтын «Көк етік киген әйел» (Авторы: Р.Мағаз) атты әңгімелерден өзге дүниелерді оқығаным жоқ. Іздедім. Таппадым. 

Әрі-беріден соң, мәселе «Қаңтар оқиғасы» туралы жазуда емес қой. Оны қалай жазуда ғой. Ал, қалай жазуды қаңтар үйреткен қаламгер шықса, қанеки?!

Ақерке Асан, әдебиеттанушы

Қазақ әдебиетіне сондай бір «Қаңтар» жетіспей тұр десе, қимас едім... Бұл оқиға әлем әдебиетіне ғасырлар тоғысынан (ХХ-ХХІ) төселіп келе жатқан жаңа тенденция – жаппай үрей мен сенімсіздікті өз елімізде, өз ағайынымыздың арасында бар екенін дәлелдеп берді. Жаңа зұлымдықтың Қазақстандағы «сәтті» апробациясы – Қаңтар. Сондықтан әдеби процесс пен саяси оқиғаның арасын позитивті нәтижемен ұштастырғым келмейді. Қазақ әдебиетінде жаңа дүмпу қаңтарсыз-ақ болар еді. Себебі біздің әдебиет әлі біраз уақыт стихиялық түрде дамитын болады және бұл - дұрыс жол. Алдымен әдебиетке адалдық сынағынан өту керек. Әлі де бір тесікті жамаймыз дегенше, бір тұсымыз кем келеді... Қазір біздің қолымыздағы бар дүние – тіл мен жаққа сүйенбей  – еңбек ету, мінез қалыптастыру, білім шынықтыру. Егер аз дегенде элитаның 30 пайызы әдебиетке мүдделі болса, онда төбеміз көкке жетер күн де алыс болмас еді.

Есбол Нұрахмет, жазушы, журналист

- «Қаңтар оқиғасының» қасіретін суреттейтін тың әңгімелер, өлеңдердің бірқаншасы шығып та үгерді, роман әлі жазылмады демесеңіз, өнердің қай саласында болсын «Қаңтар қасіреті» айтылып жүр. Менің білуімде, өнер адамы жалпы әлеуметтен ертерек оянады, сергек болады, егер шын өнер иесі болса. Сондықтан Қаңтар қасіреті туралы туындылар Қаңтар оқиғасы болмай тұрып-ақ жазылып қойған болуы да мүмкін. Біз тек жақсылап саралап, ізденіп оқысақ оны таба аламыз. Бұл оқиға ең алдымен билік адамына сабақ болуға тиіс. Қаңтардан кейін ғана жазушылар, ақындар оянып бірдеңе жаза бастаған болса – ол шын өнерпаз емес, ол көптің бірі. Шын өнерпаздар Қаңтардың болатынын баяғыдан сезіп жүрді. Шынайы өнер, ақынның, жазушының жүрегінен өтіп қоғамды алдағы қауіптен сақтандырып, елдің санасын ертерек оятады. Ал біз өнерді, әдебиетті, ұлттың тоқтығын, соның ішінде рухани тоқтығын бір жаққа сырып тастап, «өзі үшін оттаған хайуанның» тірлігін істеп кеткен елміз. Бөйте берсек, «Қаңтар» тағы болады. Өнер адамының да, мемлекеттің де тірегі әлеумет, біз әлеуметтің қамын ұмытып кеттік. Қаңтар оқиғасы туралы шығарма жазылса да сол әлеуметтік тақырыпты қозғайтыны анық.

- Бейбіт Сарыбай, жазушы

- Әрине мүмкін. Қоғамдағы резонанс түгілі ситуациялардың өзі әсер етпей қоймайды. Қазақстан жаңару мен жаңғыру уақытына әлдеқашан келген. Жаңару біртіндеп басталып та кеткен. Бірақ тұтастай бетбұрысты бір ғана сәт, бір ғана оқиға жасап кетуі мүмкін. Екіншіден, «қаңтар оқиғасы» туралы қоғамдық сананың өз шындығы бар! Қоғам соны оқығысы, көргісі келеді. Сол күндерде Ырысбек Дәбей «Қабірші» деген әңгіме жазды. Бұны сіз сұрап отырған дүмпу мен тың шығармалардың басы десек болатын шығар. Бұл тақырыпта ғана емес, жалпы, жаңа сөз айтылатын уақыт келді.

-  Посткеңестік кеңістіктегі азат ойды шектеуші күштердің ықпалы әлсіресе, осы елдердегі әдеби ойлаудың көкжиегі кеңейіп, жаңа сапаға көтеріледі. Осы оймен келісесіз бе? Мұның ықтималдық деңгейі қандай?

Әлмира Қали, Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты

- Геосаяси жағдайлар (саяси одақтастықтардағы көшбасшылардың өзгеруі, саяси қарым-қатынас мазмұнының өзгеруі) халықаралық әдеби байланыстарға әсер етуі мүмкін. Уақыт өте келе ағылшын тілінің халықаралық қатынас тілі ретінде айқын басымдыққа ие болуы да қазақ әдебиетінің ұлтаралық байланыс бағыттарын түрлендіруі ықтимал. Қазірдің өзінде Еуропаның да, Азияның да мәдени фронттары қазақ руханиятына жан-жақты ықпал етуде. Орта Азия әлемдік мәдени трендтердің (әдебиет, музыка, бейнелеу өнері, киноиндустрия, дизайн, сән, т.б.) тоғысқан торабына айналды. Мұндай мәдени сұхбаттастықтың нәтиже-салдары біршама уақыттан соң байқала бастайды. Халықаралық саяси жағдайлардың әдебиетке әсерін осы арнада бағамдасақ, алдағы перспективада жанрлық түрленулер, формалық ізденістер орын алуы мүмкін екенін еске саламыз; көркем аударма саласы қарқынды дамиды. Қысқасы, көп ғасырлық орыс мәдениетінің ықпалынан біртіндеп шығамыз. Бұл – тұтастай қарағанда...

Негізі шынайы талант иесіне тән шығармашылық сана сыртқы шектеулерді (цензура, тыйым) бұзып-жарып, жарыққа шығуға қауқарлы. Тіпті, керісінше, қоғамдағы саяси-идеологиялық тыйымның өзі дарынды жазушының көркем ой қорыту процесіне өзінше серпін беруі мүмкін. Әдебиет поэтикасының даму заңдылықтарына зер салсақ, белгілі бір көркемдік ағым-бағыттардың парадигмалық алмасуы осындай шындықты тұжырымдау ерекшеліктерінен туындайтынын байқаймыз. Бақылау, ықпал (мәжбүрлеу), тыйым күшейген кезеңдерде әдебиетте наразылық реакциясы да артады. Символизм – соның жарқын үлгісі. Былайша айтқанда, талант – қай уақытта да талант. Ол сапалы дүние жазу үшін қолайлы сәтті күтпейді, күй-жағдай талғамайды.

Еділбек Дүйсен, ақын, аудармашы

- Мен қазір посткеңестік кеңістікте азат ойды нақты қандай «күштердің» байлап-матап тұрғанын білмеймін және нақты аудиториясын таңдап, өз тақырыбында қалам тербеу мақсатында жазылмаған жара секілді жазылмаған ақ қағаздың бетіне төніп келіп отырған қаламгердің сол «күштерге» жалтақтап қарап, қалам ұшын қозғалтуға қорқасоқтап отырғанын да елестете алмаймын. Керісінше, ондай күштер бар болса, бұл да авторға үлкен «қуаныш» болар еді деген ойдамын. Менің нақты нені меңзеп тұрғанымды түсінесіздер деген ойдамын. Бұл сөзімді дәлелдеу үшін мен ылғи да «Латынамерикалық бомбаны» мысалға келтірумен келемін. Қазір де осы тақырыптың аясына топтастырып, бірқатар мысалдарды келтіруге болар-ақ еді. Бірақ, бәрі де бұған дейін айтқандарымыз жоқ. Қайталаудың қаншалықты қажеті бар?!

Ақерке Асан, әдебиеттанушы

Бұл ойды басқашалау өрбітер едім: қазақ әдебиетінің өзіндік жолы барына сенемін, алайда одан бөлек біз Орта Азия әдебиетінің бір бөлшегі ретінде де әлемдік аренаға шыға алатынымызды ескеру керек. Мұндай жағдайда Латын Америкасының феноменін қайталауымыз мүмкін. Бірақ бұған біріншіден, ауызбіршілік қажет. Бізде ол әзірге көрініп тұрған жоқ. Қырғызстан, Өзбекстан, Әзірбайжан халқын кеңестік дәуір емес, түбі бір түркілік біріктірмей ме? Тереңдеген сайын тамырымыз жақындай түсетін көрші мемлекеттермен шығармашылық байланысты ауызға толтырып айтатындай орната алдық па? Жоқ. Керісінше назарымыз басқа жақта. Әрине, сөз ой азаттығында, бірақ азаттыққа өзімізден басқа ешкім тұсау бола алмайды. Әлемнің назарында Орта Азия - әлі де жұмбақ. Сол мүмкіндікті пайдалана білсек, яғни құзырлы мекемелер де осы тұрғыдан ойланып көрсе, бір орында тапталмай, түрлі ойлауға бет бұрсақ, бәрі де мүмкін, бәрі де жақын болар еді...

Есбол Нұрахмет, жазушы, журналист

- Келісуге болады. Азат ойды шектеп отырған кім? Алдымен осыны шешіп алу керек. Автократиялық елде бұндай шектеу басым болатыны анық. Өнердің де, қоғамның да, экономиканың да дамуы үшін бірінші демократия керек. Демократия хаос емес, ол қараның да, ханның да бірдей заңға бағынуы. Яғни, шынайы тәртіп. Сондай тәртіп болған жерде бәсеке де шынайы болады, тең мүмкіндік орнайды. Сондықтан бұл әдебиетке де қатысты. Сіз бен біз ешкімнің артымызға шам алып түсуінен қорықпай бір-бірімізді сынай аламыз, сөйтіп сын дамиды. Сын дамыған жерде әдебиет те бүгінгідей іш пыстырарлық мәнсіз болмайды. Қозғалыс пайда болады, қозғалыс жаңа туындыларға алып келеді.

Роман Бұрқаш, кинотанушы

- Мысалы Джорж Оруелге «Малқора» мен «1984» деген романдарды жазуға себеп болған Британ билігінің басқыншылық  саясаты болса да Оруелді тек ағылшын жазушысы деп атау әділетсіз. Оруел сынды жазушылар әлемге ортақ тұлға және шығармалары да күллі әлемге әсер еткен жазушы. КСРО кезінде біздің елде де қатаң цензура болды. Десек те саяси ахуалдың қандай болғанын қазақ жазушылардың шығармасынан оңай байқауға болады. Мұқағалидың «Мен Спартак бола алмадым не шара, Сенің өзің Цезар болып көрдің бе» деген өлеңінде де бұғауда, қапаста жүрген өр ақын рухы білінеді. Әуезовтың да «Көксерегінен» қазақ елінің азаттыққа ұмтылған күрескер рухын сезуге болады. Мысалы «Көксерек» кім? Ол қанша жерден иесі ит қылам, қолға үйретем десе де көнбей ақыры орманға ұлып тұратын бөрі емес пе? Метафоралық тұрғыдан Көксерек пен қазақ бірдей.

Соқпақбаев балаларға арналған шығармасын неге «Менің атым Қожа» деп қойды. Қожа қандай мағына береді? Бұл атаумен жазушы «Мен Қожамын. Мен осы жердің егесі, Қожасымын» деген сөзді айтқысы келгендей. Мені қанша жерден тәртіпті, момын комсомол қылам десеңдер де мен Сұлтанмен бірге емін-еркін жер шарлап, өз бетімше өмір сүруді қоймаймын. Мен азатпын, мені қалыпқа сала алмайсыңдар" дегісі келгендей. Сол секілді Мағауиннің «Тазының өлімі», О. Бөкейдің «Кербұғысы» қатал цензура заманында да қазақтың қандай жағдайға түскенін сипаттаған  шығармалар. 

Сондықтан елдегі саяси өзгерістер, әлемдегі өзгерістер бәрі бүгін болмасын ертең әдебиетте көрініс табады. Шындық айтылады. Әдебиеттің шындықты айтарда қолданатын өзіне тән неше түрлі әдістері бар. Сол тамаша әдістер тұрғанда шығармалар жазыла береді, жазыла береді. Ал оны жұрт дер кезінде түсінді ма әлде түсінбеді ме ол енді басқа бір мәселе.

Бейбіт Сарыбай, жазушы

- Келісемін. Табиғи түрді солай болуы заңды! Енді ешкім күштеп ұстап тұра алмайды.

- ХХІ ғасырдағы қазақ әдебиетінде соғыс тақырыбында қалам тербейтін қаламгерлер шығуы мүмкін бе?

Әлмира Қали, Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты

- Әскери әдебиет немесе соғыс әдебиеті – әр халықтың тарихи жолында қалап алатын саласы емес. «Басқа түссе баспақшыл» деген. Бұл сауалға кесіп жауап бермек түгілі, болжам айту да қиын екен.

Ақерке Асан, әдебиеттанушы

Әрине, болады. Адамзат тарихы деген – мәңгілік соғыс емес пе? Соғыстың формасы қазір қарқынды түрде трансформацияланып келетінін ескерсек, әдебиетте соғыс тақырыбы енді өткен ғасырлардай жырланбайтыны анық. Ол дүниелердің нүктесі қойылды. Ендігі соғыс мәңгілік күйзелістегі кейіпкерлерді тудыратын сияқты. Соғысқа дейін, соғыстан кейін деп өмірді екіге бөлу де мүмкін бола қоймас, себебі «соғыс» пен «өмір» ұғымдары жаңа синонимдік байланыс орнататындай сезіледі. Әрине, қазіргі жанрлардың ішінде постапокалиптика еш ескірмейді: керісінше алға шабатынын сеземін. Ендігі соғыстың көшпелі сахнасы және адам танымас мың да бір бетпердесі болады. Бізге тоқтау жоқ...

Есбол Нұрахмет, жазушы, журналист

- Бұл сұрақ артық. Анау Ғұн заманынан бергі өткен қаншама соғыстар туралы күні кешеге дейін қалам тербеп келе жатырмыз емес пе? Тіпті сондай романдардың бірнешеуі, міне XXI ғасыр, 2000 жылдан бері қарай жазылды. Әуелі қазақ қаламгері нан іздеп жүрген қолын босатып, қалам ұстасын, содан кейін тақырыптан тақырып қоймай қопарар.

Бейбіт Сарыбай, жазушы

- Мүмкін. Бірақ жиырмасыншы ғасырдағыдай болмайды. Саусақпен санарлықтай ғана шығуы, жазылуы мүмкін. Шыңғыс хан заманынан бергі соғыстың бәрі жазылып, бұл тақырып толық қамтылып болған шығар. Құдай тыныштық берсін, енді қай соғысты жазбақ? Оқырман сұранысы болса осыған дейінгілерді толық оқыса айызы қана жатар. Бүгінгі оқырманды соғыстан гөрі терең тақырыптар қызықтырады деп ойлаймын. Қазақ қаламгерлері бұған дейін жазса өз тағдырына, ұлтының тағдырына қатысты соғыстарды жазды. Екінші дүниежүзілік соғыс та әр қазақтың тағдырына залалын тигізді. Оны қойшы, маған қызығы орыс халқы мына соғысқа қатысты «ержүрек батырлар» туралы жазып, кино түсірер ме екен, сол ойландырады. Қазақ қаламгері қалам тартса салқын қанмен шындығын жазар.