Қазақ прозасының біраз үлгілерін оқу үстінде әлдекім еріксіз есіңе орала береді. Жазушы Ғ.Слановтың “Асау арна” романындағы Жақашты білуіңіз керек. Мұның бір сыры бар. Жарқырап көрініп, жалт беріп көзден ғайып болатын жартыкеш, бірақ сонысына қарамай есте қалатын, дәл осы төңіректе ойлантатын кейіпкерлердің бірі.
Адам өз тіршілік болмысының табиғатына қарай өмір рахатын әрқилы табады. Акакий Акакиевич қолы бос уақытында көңіліне талшық қылатын қызығы – тәптіштеп қағаз көшіріп жазудан басқа бұл жалғанда түк рахат көре алмай кетті. Ол үшін мұның өзі іші жылып, ләззат алатын таңғажайып әлем. Еңсесін көтеріп, тік қарап, төңірегіне бір көз салған да жан емес. Бүкіл ғұмыры бойғы тырнақтап жиған “қазынасын” сарп қылып, жаңа ғана қол жеткен жалғыз шинельдің қасіреті оның тек тынысын қиған жоқ, оның бар үмітін кесті.
Жақаш – көне орыс ертегісінде король қызметшісінің керемет бір үлгісі боп қалған қайырымды Личарда бола алмайды. Ол Акакий Акакиевич те емес. Өйткені мұның үміті, мұның қызығы басқашарақ. Бірақ Акакий Акакиевичтің бойын бір тұтам қылған обломовтар дәуірінің моралі Жақаш өмір сүрген тіршілік ауқымының әр талшығынан да аңқып тұр. Өмір ләззаты шіреніп жатып тыңдаған күйме қоңырауының сыңғыры тәрізді. Қожасының басына қонған мәңгілік “бақтай”, ол отырған орынға отырып, бірер сәт өзінен басқа тірі пендені білмей, қиялдағы хор қызының саусағынан бал татып көру – Жақаш үшін бір сиқыр дүние.
Ол өзін мазақ қылған, күні кешеге дейін құл қылған Күдері байдың жарлы-жақыбайына қала байының құдіретті күймесімен баса-көктеп кіріп, қыр көрсетпек. Қарғалы өзенінің бойынан шұға тоқитын өндіріс орнын қарастырып, салт атпен кеткен Сергейлер тобы бай аулына күймені Жақаш өзі жалғыз айдап барсын деп тапсыруы-ақ мұң екен. Жақаштың кішкене сығыр көздері қыпылықтап, қияқ мұрты жыбырлап, тығыршықтай аласа бойы тәлтие, екі бүйірін кезек таянып кідіріп тұрып қалды. Қожасының оң көзі Ғимадиға да қимаған сылаң торыны күймеге өзі дара жекті де, өз буына өзі мас, қиялға бөгіп кетті. Жарлы бейбақтың көңілі өсіп, алабұртып тұр. Сылаң торының біресе бұ жағынан, біресе о жағынан шығып, іштей бір мақтан сезім көкірегін кернеп барады: “Бай көпестің күймесімен келген кім екен?” деседі-ау жұрт!.. Паһ-Паһ!.. “Жақаш келіпті! Салтанатпен кепті... Қыз айттыра жүрген жоқ па екен-ей?”
Жақаш тұғырына қонып, “бағы жанып” тұрған осынау бір алабұртаң сәтте оның көкірегінде ауылдастан көрген запы-мазағы да сайрап қоя береді. Бір кек жалындап бара жатыр. Өкпе-реніш: “Күдеріңнің малын сауып, отынын тасып, суын әкеліп қанша жыл жүргенде қотыр тоқты бітіп пе еді! “Жақаш” деген атымды да атамай, бірі “қортық”, бірі “шартық” атап, ата-бабамнан бермен сыбап, қит еткені түйіп қалып “құрығандап” есімді шығармайтын ба еді... Сонша басынып алым көрген Жақашыңды енді көр, түге, қанжауғырлар!..Табалаған дұшпаным, қара күйменің шаңы астында жатсын солай, тұншығып!..
Жақаш өзін осылай іштей бір ширатып, бабына келтіріп алды да, өз намысын қорғауға, өз үстемдігінің бір мысқал салтанатын барша қауымға жария қылуға – “карфагенді” алуға лап қояды.
Жол-жөнекей Жақаштың ауыл жігіті Сабдықпен кездесуі де қызық. Өте маңғаз. Ақ сақалды, салдарлы адам қалпында мұрнын бір шүйіріп тоқтай қалады да, амандық алысқан бірер ілік-қағыс сөздерден кейін іле-шала:
“Шахбұрстов мырзамен бірге қаладан шығып ем. Өзіміздің ауылға бір соғып кетейін деп, сылаң торымен салдыртып келе жатыр едім. Қалай, Күдері болыс ауылда ма екен? Білесің бе, бала?” – дейді. Сабдықтың күймілжің жауабына көңілі толмай: “Е, неге білмейсің өз болысыңды? – деп сөгіп тастайды. - ... Майбұлақ ауылы осы арадан қанша жер өзі? Жол жақсы ма?”
Сабдық аң-таң. Көктен күткен құдайы тап алдында тұрғандай: “Ағасы-ау, өз аулыңыз емес пе, қанша жер екендігін менен гөрі жақсы білмейтін бе едіңіз?”
Бұған тосылып жатқан Жақаш жоқ. Педальді онан сайын баса түседі. “Анау кеткен кімдер” деп бай-қожалар жөн-жосығын сұраған Сабдық қолқасына да қайтарар жауабы нық:
“Мырзалар ғой олар. Қаладан бәріміз бірге шыққанбыз... ішіндегі қазағы мен ғана. Біздің қазекең тыныштықты жақсы көреді ғой. Олар салт қыдырып кетті. Осынымның өзі тыныш маған деп мен күймелетіп кетіп барам. Майбұлақтан табысып, Күдерінің бір тоқтысын жеп, онан соң өзге болыстарға шығармыз, сірә”.
Сөйткен Жақаш, Сабдықтан оңдап жөн сұрасуға да асқақ еңсесі илікпеген, өз буына өзі бөгіп, бабымен ысқыртып ала жөнелген Жақаш Күдері байдың көк желкесі мен Жамағаттың жылпың жүзін көргенде бетегеден биік, жусаннан аласа болды да қалды. “Ой сорлы-ай, орыс байының күймесін айдағанда оның қандай шаруамен жүргенін білмейтінің бар, несіне кісімсисің” деген Жамағаттың бір-ақ қағытуы сылаң торының алдында осы жаңа ғана кеңінен көсілген Жақаштың желденген көкірегін су сепкендей басты. Аузына құм құйылып, мысы құрып, жерге сіңіп барады.
Енді бір қалтарыста буы басылып, жүрегі орнына түсе бастаған Жақаш қожасының бар билігі өзінде тұрғандай, бір шаруасы болмаса, сылаң торыны күймелетіп мен осында келер ме едім деп қайта бір бой түзеп бара жатыр еді, Жамағат қу оның ойран-топырын шығарып, әбден масқара қылды:
“Пай-пай, сабазым-ай! “Мен осында келер ме едім” дейді. Бұ шіркін, шамасы Шақбұрысқа жолбасшыдай, өзі бастап осында келген екен ғой! Аналар ғой көш артынан ерген күшіктей Жақаштың күймесін өздері іздеп, қуа келмек-ау? Затыңа болайын, сабаз! Е-е, тағы да қандай өнерің бар? Айта отыр...”
Жақаш – Шукарь атай да, Санчо-Панса да емес. Бәрі де қарапайым халықтан шыққанымен, бұл оларға бүтіндей антипод. Бай күймесін айдауды тағдырдың өзіне мәңгілік аманатындай сезінген, бар арман-үміті иегінің астында ғана, көзге түсе алмай қор болған, мысқалдай биліктен жарты өмір рахат табатын адамдардың бір сілемі.
В.Белинскийдің “1847 жылғы орыс әдебиетіне көзқарас” дейтін әйгілі мақаласында мынадай бір жолдар бар еді: “Біреуден алған киіммен ажарланып, менменсіген қарға туралы не айтуға болады? Ондай менмендік ақылға әрдайым жат және көбінесе тексіздердің бойындағы кемшілік... Байқасаңыздар, помещиктің малайы мұжықты мейлінше қорлайды, ал іс жүзінде мұжық одан әлдеқайда жақсы, мейірімді, адам дәстүрлі! Малайға бұл менмендік қайдан келді? – Оған қожасының жаман мінезі жұқты, сондықтан да ол мұжықтан әлдеқайда білімдімін деп ойлайды. Топас адам әрқашан сыртқы сәулетті білім деп санайды”.
Бұл жолдардың Жақашқа, әрине, жарым-жартылай болса да қатысы бар. Жақаш менмен емес, бірақ қолына бір билік тисінші, көкірегінде оның да желі бар. Жақаш ешкімді қорламайды, бірақ реті келген жерінде өзінің құдіретін көрсетіп қалуға құмар. Жақаш өзін-өзі асып бара жатқан білімдімін деп те ойламайды, бірақ осы сыртқы сәулетке ет жүрегі елжірей қарайды, жүзіне нұр жүгіреді.
Жақаштың өріссіз, бір тұтам аңғал, балаң қылығына күлмейсің, қорланасың. Бұл – оның мінезі, тіршілігі, жеткен жері, жетер биігі. Ғ.Сланов әзілмен болса да осында жатқан ащы шындықты дәл берген.
Бірақ, қысқа жіп күрмеуге келмей қалды. Өзінің табиғи бір болмысымен жарқырап бір көрінген осынау қызық характер “Асау арна” романында сом тұлғаға ұласа алмады. Жақаштың көркем шығарманың кейіпкері ретіндегі тағдырын жазушы қас-қағымдық бір уақиғаға айналдырып жіберді.
Осы заман тақырыбына жазылған қазіргі қазақ романдарындағы бірақ кейіпкерлердің мінезі де міне дәл осы Жақаш мінезі іспеттес: барар жері, басар тауы – иек асты, арман-үміті бір тұтам. Мықтағанда, сәтті характер дегендеріңіздің көпшілігі де осынау Жақаштай көркемдік тағдыры шарт кесілген тұқыл тұлғалар боп келеді.
Ал бүгінгі заман тіршілігіне арналған романдардың қайсыбірін, тұтас алғанда, адамдар тағдыры терең, жан-жақты ашылған кесек характерлі, дара кейіпкерлі романнан гөрі, көбіне жалпы өмір көрінісіне құрылған тақырыптық роман деп бағалау орынды. Заман тынысын, өмір шындығын аңғартар кейбір жеке-жеке уақиғалар тізбегінде бір-жар қырымен көзге түсіп, көкірегіңде ізгіліктің жылт еткен бір ұшқынын қалдырар, немесе өшпенділік пен ызаның сұп-суық ызбар табын басатын жақсылы-жаманды кішігірім мінез көріністерін ғана көңілге медеу тұтып жүрміз. Әйтпесе, негізінен алғанда қазіргі қазақ романдарында характер деп жүргеніміздің образы кейде тіпті характер емес, жік-саяғы бөлінбеген, өзіндік, ерлік, адамдық мінез тұтастығы жоқ, еңсесін көтере алмай езіліп, жанбай жатып өшкен жансыз бейнелер.
