Тұрақсыз әлемнің суреткері (2-бөлім)

(Жалғасы. Басы мына сілтемеде)

Бала күнінде туған елінен тамыры ажырап кеткеніне қарамастан, Кадзуо Исгуроның жапон жазушылары Кавабата мен Танидзакидің мектебінен тағылым алып, оны әлем әдебиетінің озық үрдістерімен ұштастырған қаламгер екені баяндау стилінен, ойлау ерекшелігінен, суреттеу шеберлігінен, жазу мәдениетінен тайға таңба басқандай көрініп тұр. Міне осы ретте 1986 жылы ағылшын тілінде жарық көрген ең алғашқы Нобель сыйлығын иеленген жапон классигі Ясунари Кавабатаның таңдамалы туындыларының алғысөзін Кадзуо Исигуроның жазуы көп дүниеге көзімізді аша түседі. Өз мақаласында Исигуро ұлты жапон қаламгерінің көркемдік жазу мәнерінің ерекшелігін ағылшын тілді оқырманға түсіндіріп беруге ғана тырыспай, үнемі өзін толғандырып жүрген бүгінгі заман мәдениетіндегі жазушының алатын орны туралы ойларын ортаға салады. Ясунари Кавабатаның «Қарлы өлке» және «Мың қанатты тырна» кітаптарына жазған алғысөзі арқылы Исигуро оқырманға көркем туындының қыры мен сырына терең талдау жасай алатын кәсіби сыншы ретінде де кеңінен танылды. Шағын ғана үш бет зерттеуінде ол оқырманға қиын болып көрінген мәтіндерді жаңғақша шағып, оңай түсінудің жолдарын үйретеді. Әдебиет зерттеушілері Исигуроның алғашқы шығармаларына жапон әдеби дәстүрінің қатты ықпалы болғанын айтады. Оқырманды бөгде мәдениеттің сырына үңілдіру үшін Исигуро өзінің тырнақалды туындыларында, жапондық мәселені тақырыптық деңгейде ғана көтеріп қоймай, оны ақындық шабытпен төгілтіп жазады. Жапондардың салт-дәстүр, әдет-ғұрпы мен тұрмыс-тіршілік әрекеттерінің сан құбылған бояулары мен сан қырлы детальдарын ұлттық ой-сананың өресімен өзектес суреттей отырып, әлемді толғандыратын сауалдарға ен сала білген Кадзуо Исигуроның ешкімге ұқсамайтын қолтаңбасы мен ерекшелігі, әсіресе оның «Тұрақсыз әлемнің суретшісі» романынан айқын байқалады.

Исигуроның жазушылық табиғатының маған қатты ұнаған тағы бір қыры, ол өз алдына кейіпкерлерінің іс-әрекетіне баға бергісі келетін мақсат қоймайды, оқырманның өз бетінше ойланып, қандай да бір қорытынды жасауына толық еркіндік береді. Енді азды-кем су жаңа Нобель сыйлығы лауреатының өмірі мен шығармашылығына да тоқталып, білетін дерегімізді баяндап, оқырманмен ой бөлісе отырайық.

***

Алпыстың асқарынан асқан Кадзуо Исигуро 1954 жылы Жапонияның Нагасаки қаласында мұхиттанушы Сидзуо Исигуроның шаңырағында дүниеге келген. 1960 жылы болашақ жазушының әкесін Ұлыбританиядағы Суррей графтығының әкімшілік орталығында орналасқан Мұхиттану ұлттық институтына жұмысқа шақырып, отбасы Гилфорд қаласына қоныс аударады. Бала Кадзуо ол жақта Стафтондағы бірінші дәрежелі мектепке оқуға түсіп, кейіннен білімін Суррей Граматикалық мектебінде жалғастырады. Мектепті тәмәмдағаннан кейін бір жыл академиялық демалыс алып, АҚШ пен Канадаға саяхаттауға шығады. Музыкант болуды армандаған жігіт клубтарда ойын көрсетеді, әндерінің қысқа нұсқаларын продюссерлерге жолдағанымен, еш нәтиже шықпайды. 1974 жылы Кент университетіне түсіп, 1978 жылы ағылшын тілі мен философиясының бакалавры дәрежесін иеленеді. 1980 жылы Шығыс Англия университетінің магистры атанады. Оннан астам романның авторы, атақты қаламгер Малькольм Брэдберидің Шығыс Англия университетінде семинар жүргізгенін, ал Кадзуоның тәлімгері, әйгілі жазушы Анджела Картер болғанын айта кеткіміз келеді.

1983 жылы ол Ұлыбритания елінің азаматтығын алды. Сонымен бірге Исигуроның атақты джаз әншісі Стейси Кентпен бірнеше альбомды бірігіп жазғанын да жұрт жақсы біледі. 1986 жылы ол Ларне Макдаугалға үйленіп, отбасын құрады. Бүгінгі таңда атақты қаламгер жұбайымен және қызымен бірге Лондонда тұрады.

Әдебиет жолындағы алғашқы қадамын Исигуро 1981 жылы бастады. Содан бергі уақытта 8 роман, кино мен телевидениеге арнап бірнеше сценарий жазды. 1993 жылы қаламгердің «Өткен күндердің өтеуі» романының негізінде көркем фильм де түсірілді. Айтпақшы, осы туындысы үшін оған Букер сыйлығы да берілді. Сол уақыттағы бірқатар сыншылар Исигуроны аузының суы құрып мақтап, жапондықтың ХХ ғасырдағы нағыз ағылшын романын жазып шыққанын айрықша атап өтті. Букер комитеті мүшелерінің бірауыздан өз дауыстарын Кадузо Исигуроға беруі тарихта болмаған оқиға көрінеді.

Бұрын-соңды да шығармалары жақсы оқылатын жазушы кітаптарына деген сұраныстың Нобель сыйлығын алғаннан соң айтарлықтай арта түскені айтпаса да түсінікті әңгіме. Ақпарат құралдарының хабарлауынша, лауреаттың есімі жариялана салысымен Жапонияда оқырмандар Кадзуо Исигуроның кітаптарын түк қалдырмай сатып әкетіп, «HayakawaPublishing» баспасы жазушының 8 романын 950 мың данамен басып шығарыпты. Таяуда олардың осы туындыларды тағы да 200 мың данамен жарыққа шығаруды жоспарлап қойған сыңайы байқалады. Қазір ұлты жапон жазушысының туындыларына әлемнің барлық елдеріндегі кітап дүкендерінен сұраныс көптеп түсуде. Жапонияда 19 қазанда жарық көруі жоспарланған «Жер құшқан дәу» романының тиражын, оқырман сұранысын ескеріп, жоспарлағаннан әлдеқайда көбейтіп басып шығаруға шешім қабылданды.

- Мен бұған қатты таң қалып отырмын, бірақ өте бақыттымын, - деп қуанышын жасыра алмай, мәлімдеме жасапты «HayakawaPublishing» баспасының президенті Хироши Хаякава. Әрине, атағы дүрілдеп тұрған жазушы кітаптарын басып шығару құқын иеленген баспа басшысы Хаякава бақытты болмағанда, кім бақытты болсын.

Дүние жүзіне танылған қаламгердің кітаптарына кіндік қаны тамған елінде ғана емес, бүкіл әлемде сұраныстың қатты арта түскені байқалады. Мысалы, Америкадағы «Amazon» интернет-қызметінің ең көп сұранысқа ие кітаптар бөлімінде әдебиет саласындағы Нобель сыйлығы лауреатының есімі жариялана салысымен, бір сағаттан соң Исигуро романдарына деген қызығушылық күрт өсіп кеткен.

Кадзуо Исигуроға Нобель сыйлығы берілгенде, бірін-бірі құттықтаған жапондықтардың қуанышында шек болған жоқ. Елдің премьер-министрі Синдзо Абэ қатты толқып, көңіл кесесіне симаған сезімін жасыра алмай, «Жазушымен бірге осы оқиғаны атап өткім келеді» деп, ағынан ақтарылды.

Қалай болған күнде де Швед Академиясының осындай шешім қабылдауы оқырман күтпеген елеулі оқиға болғанын айта кетуді парыз санаймын. Көзі қарақты оқырмандар біраз жылдан бері Нобель сыйлығын иеленіп қалуы ықтимал фавориттердің ондығына енгенімен, біресе түрік жазушысы Орхан Памук, біресе белорусь қаламгері Светлана Алексиевич жолын орап кетіп жүрген Харуки Муракамидің биылғы жылы міндетті түрде бағы жанып, лауреаттардың қатарында жұлдызы жарқырайтынына нық сенімді болған еді. «Новая газета» басылымы келтірген мәліметке жүгінсек, соңғы сәтке дейін Харуки Муракамидің сыйлықты алып кету мүмкіндігі өте жоғары болыпты. Ең қызығы, наразылық білдірмек түгіл, Исигуроның жеңісін Харуки Мураками мен оның жақтастары да тойлап, дұрыс шешім шығарған Швед Академиясына ризашылық сезімдерін білдіріп жатыр екен.

Шығармашылық шеберлігімен жұртты тәнті еткен жазушы қуанышына, сыныққа сылтау іздеуге жандары құмар, орыстың танымал сыншыларына дейін ортақтасуын өз басым Исигуро талантының мойындалуы ретінде қабылдаймын.

Ресейдің танымал әдебиет шолушысы Анна Наринская бір сөзінде Кадзуо романдарының тереңдігін Достоевский шығармаларымен салыстырыпты. «Мен де бұл шешімге қатты ризамын. Маған Исигуро бүгінгі заманғы әдеби формасының мінсіздігімен, өте ақылды, салмақты әңгімеге шақыратын шебер жазушы болып көрінеді. Кітаптарын ашқаныңда, ол саған бұрыннан білетін, таныс жазушың сияқты болып көрінгенімен, оқу барысында бұл ойыңның алдамшы сезім екеніне көзің жетеді. Міне ол «Өткен күндердің өтеуін» Вудхустың, «Жібермеші мені» романын Брэдбери секілді жазғандай болып көрінеді, ал шындығында Исигуро олардан гөрі адамның нәзік жанын терең түсінетін суреткер», - дейді, тағы да бір орыстың әдебиет сыншысы Елизавета Биргер.

Зады, Кадзуо Исигуроның шығармашылығын ағылшын постмодернизмінің (метаәдебиет) контексінде қараған абзал. Әлемге әйгілі суреткердің оқиғаларды баяндау мәнері, адам санасының өрісінде болып жатқан құбылыстарға баса назар аудару шеберлігі, ұстамды стилі осындай қорытынды жасап, оның романдарын ағылшындардың Генри Джеймс, Эдвард Морган Форстер, Вирджиния Вульф т.с.с. аса танымал модернист жазушыларының шығармаларымен бір қатарға қойып, салыстыруға итермелейді. Дегенмен, тілге байланысты түрлі эксперименттерден саналы түрде бас тартып, әдеби «ойын» тәсілдерін қолдануда да аса үлкен сақтық танытуы, жазушы туындыларының барлық уақытта да постмодернизм заңдылығымен үйлесе бермейтінін аңғартады. Көбінесе, метаәдебиет (ағылшынша metafiction) деп аталатын ағылшын постмодернизмінің тәсілдері мен стратегиясының сипаттары жазушы романдарынан кеңінен көрініс тапқан. Атап айтсақ, оның шығармашылығында постмодерннің эстетикалық бағдарламасындағы басымдыққа ие ойындық бастау да, ХХ ғасырдың соңғы жиырма жылында ағылшын прозасында жиі кездесетін тарихты реставрациялау да, атақты жанрлардың тәсілін қолдануды қарастыратын жанрлық эклектизм де (түрлі идеяларды дәйексіз пайдалану - А.К.) жақсы пайдаланылады. Дей тұрсақ та, Исигуроны таза ағылшын постмодернист жазушыларының қатарына жатқызу қиын.

Сыншы Брайан Шеффердің айтуынша, Кадзуо Исигуро шығармашылығы шартты түрде екі кезеңге бөлінеді. Қаламгердің алғашқы уақыттағы шығармаларын - реалистік, ал кейінгі кезеңдегі жазған дүниелерін - деконструктивтік туындыларға жатқызған ләзім. Бірінші кезеңдегі туындыларында тарихи және географиялық факторлар романның ішкі табиғатын айқындайды: атап айтсақ олар - соғыстан кейінгі Жапония мен бүгінгі Англияның өмірі баяндалған – «Төбелердің көмескі көрінісі» романы; өткен күннің құндылықтарын қайта қарап, соғысқа дейінгі миллитаристік Жапония және бүгінгі таңдағы Жапонияны суреттеген - «Тұрақсыз әлемнің суретшісі» романы, соғысқа дейінгі Суэцк дағдарысы кезіндегі Англияның құндылықтарын қайта бағалаған, бүгінгі Англия сипатталған - «Өткен күндердің өтеуі» романы.

Қаламгердің кейінгі жылдары жазған туындыларында ойындық бастау үстем болып келеді. Оның шығармаларында қандай да бір нақты тарихи немесе географиялық жағдайға байланып қалу шарт болып табылмайды, әңгіме айтушының сезім толғанысы қалыпты жанрлық құрылымдарды қайта өзгерту арқылы беріледі. Егер де ең алғашқы жазған реалистік романдарында автор кейіпкерлерін белгілі бір кеңістік-мерзімдік шарттарға сыйғызып, мазмұнды ойнатса, кейінгі шығармаларында керісінше форманы ойнатуға аса қатты көңіл бөледі. Дей тұрсақ та, жазушының барлық романдарынан оның модернизмнің эстетикасына көңілі тартып тұратын Генри Джеймс, Форд Мэдокс Форд, Эдвард Морган Форстер, Джеймс Джойс пен Вирджиния Вульфтың туындарымен туыстығы сезілмей қалмайды. Орайы келіп тұрған мүмкіндікті пайдаланып, ағылшын әдебиетінің континенталды Еуропа әдебиетінен көптеген айырмашылығы бар екенін айта кеткіміз келеді. Ағылшын әдебиеті постмодернизмді модернизмге қарсы оппозицияға қоймайды. Бүгінгі заманғы ағылшын жазушылары постмодернизмнің негізгі теоретиктерінің бірі Жан-Франсуа Лиотардың постмодернизмді модернизмнен кейін тұратын немесе оған қарсы қойылатын емес, қайта соның ішінде өмір сүретін құбылыс деп есептейтін көзқарасын қолдайды. Осылайша бүгінгі заманғы ағылшын прозасының өкілі болып табылатын Кадзуо Исигуроны ойындық бастауға тым әуес емес, ұстамды мәндегі постмодернизм бағытындағы қаламгерлердің қатарына батыл қоса аламыз. Басқаша сөзбен айтқанда, шығармашылықтағы түрлі ойындық айла-амалдар ол үшін басты мақсат емес, оның бәрі де жазушы туындыларында романның көтерген мәселесін көрсету үшін қажетті композициялық және негізі бар құрылымдық элементтер ретінде көрініс табады. Бір сөзінде Исигуро түрлі ойындық концепцияларды таныту үшін ғана жазылған кітаптарды оқуға аса бейіл емес екенін тілге тиек етіпті: «Әдеби эксперименттер мені тек белгілі бір эмоционалды ортаны зерттеу мақсатында ғана қызықтырады. Мен өз туындыларымда белгілі мөлшерде эксперименттік болып табылатын элементтерді жасырып қалуға тырысамын», - дейді атақты жазушы. Кадзуо Исигуроның бұл айтқан сөздері, ұстамды бағыттағы ағылшын постмодернизмінің өкілі, 1996 жылы «Соңғы тапсырма» романы үшін Букер сыйлығын иеленген жазушы Грэма Свифттің көзқарасымен қатты үндеседі. Ол былай деген болатын: «.. Әдебиеттің сезімдік жағы мен үшін өте маңызды. Мен жазған мәтіндерімнің оқырмандарға әсер етіп, одан бір үлкен тәжірибе алғанын қалаймын. Әдебиет ақиқаттың кіндігін кесе алмаған күнде де, аяушылық пен жанашырлыққа баулуы тиіс».

Постмодернизмнің эстетикасын білмей жатып, оған қатты еліктеп, проза мен поэзияға ойын ретінде ғана қарайтын ақындар мен жазушылардың қазақ әдебиетінде пайда бола бастағанын осы жерде айта кетуге тура келеді. Бірақ олардың көбісі Батыс өркениетінің әдебиетке ойын ретінде ғана қарайтын постмодернизмнің концепцияларынан не себептен жалығып, бас тарта бастағанын біле бермейтін сыңайлы. 1989-2000 жылдар аралығында дүниеге келген ағылшындардың постмодернистік романдарын зерттеген ресейлік ғалым, филология ғылымдарының докторы Ольга Анатольевна Джумайло бір мақаласында бүгінгі таңдағы ағылшын әдебиетінің «ойындық концепциялардан» жалығып, бірте-бірте адамның нақты өмірдегі шынайы сезіміне ден қоя бастағанын атап өтіпті.

Ойындық тәсілдерді бірінші планға шығарғысы келмегендіктен, Кадзуо Исигуроның шығармашылығында модернистік екпін басым. Қаламгер романдарында жаңашыл әдіс пен тәсілдерді жетілдіре түскенімен, суреткерлік жанары тіл мен баяндауға қатысты экспериментке қадалып қалмаған, ол өз туындыларында адам жанының терең қабаттарына бойлайды. Бас кейіпкердің ішкі әлемін аша түсуге қатты ден қойып, қарапайым оқырманның жанына жақын тақырыптардың топырағын қазады.

Исигуроның шығармашылық шеберханасынан шыққан бас кейіпкерлерінің бәрі бүгінін ойлай жүріп те, өткен күндеріне қайтып оралып отырады. Жазушы өз кейіпкерлерін сыртынан ғана бақылап қоймайды, ол үшін адам жанының тереңдігі әлдеқайда маңыздырақ. Сондықтан да ол ХХ ғасырдың басындағы модернист жазушылардай сюжет пен хронологияға аса қатты мән бермейді. Исигуроның прозасында адамның ішкі әлеміне қатты үңілу басым болғандықтан, сюжеттік құрылым жанама қызмет қана атқарады.

Дәл осындай тәсілді, өзінің шығармашылығы арқылы «ХХ ғасырдағы панорамалық реализм мен модернистік көркем жаңалықтарды» әдемі үйлестіре алған Америка әдебиетінің мэтрі Уильям Фолкнер «Айғай мен ащу» романында өте шебер қолданған болатын. Аталған романның төрт бөлімінде бір оқиғадан алған әсер, төрт түрлі тұрғыдан баяндалады. Үш бөлімнің әрқайсысы ағаларының біреуінің атынан айтылып, соңғы бөлімде үшінші жақтан баяндалып, оқиғаға қатысты бейтарап тұрғыдағы көзқарасты беру әрекеті байқалады. «Айғай мен ашу» романындағы ағайындылардың әр қайсысының әңгімесінің негізінде, олардың қарындастары Кэддидің моралдық құлдырауына байланысты жан күйзелісі жатыр. Исигуроның туындыларында да осыған ұқсас дүниелер байқалғанымен, романдарының кейіпкерлері өзгенің емес, жеке басының күнәсі туралы әңгімелеу үшін баяғыда болған өміріндегі оқиғаларды есіне түсіріп, жан жарасын емдеуге ұмтылады.

Исигуроның әңгімелеу тәсіліне, әдебиеттану ғылымындағы «сарапшыл әңгімеші» деген түсінік көбірек жақын. Бұл тәсіл бойынша, шығармадағы әңгімелеуші саналы түрде өткен өміріндегі өз тарапынан ақтап алғысы келетін оқиғаларды ғана қозғап, айтқысы келмейтін дүниелерге әдейі тоқтамайды. Міне, осылайша ол оқырманмен ойнап, оны адастыра түседі; бір жағынан әңгіме айтушы кейіпкер ашылғысы келіп тұрғандай болып көрінгенмен, іс жүзінде оқырманға абайсызда айтылып қалған сөздерге, басқа кейіпкерлердің әңгімесіне назар аударып, өткен өміріне байланысты іс-әрекеттерінің шындығын өз бетінше топшылап, қорытынды жасауына тура келеді.

Исигуро туындыларының негізгі тақырыбы – өзін-өзі алдау, ол барлық романдарында осы күрмеуі күрделі мәселеге түрлі қырынан үңіліп, оның себебі мен салдарын зерттеп, тартқызатын тауқыметі мен зарарын көрсетуге ұмтылады. «Тұрақсыз әлемнің суретшісі» мен «Өткен күндердің өтеуі» романдарында ол бұл тақырыпқа тереңірек үңіліп, жан-жақты ашуға тырысқан.

Жалғасы бар