Жанболат Аупбаев. Антрополог

НОЭЛЬ ЖҰМАБАЙҰЛЫ ШАЯХМЕТОВ

Оның, яғни өзіміз сөз еткелі отырған кейіпкеріміздің əкесі - Кеңестік Қазақстан өкіметінің басшысы болған санаулы қазақтың бірі Жұмабай Шаяхметов. Бұл жерде біз “бірі” деген сөзді тектен-тек қолданып отырған жоқпыз. Егер Қазақ облыстық бюросы, кейін өлкелік комитеті, бертін келе Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті деп аталған құдіретті де құзыретті органның 70 жылдық тарихына зер салып қарасақ, онда осы кезең аралығында республикамыздың бірінші басшысы болып 20 адамның қызмет атқарғанын байқаймыз. Айтайық деп отырғанымыз, сондағы олардың 16-сы поляк, орыс, украин, грузин, еврей, армян, беларус, ұйғыр секілді ұлттың өкілдері де, ал қалған 4-уі өз қандастарымыздан шыққан Мұхамедхафий Мырзағалиев, Жұмабай Шаяхметов, Дінмұхамед Қонаев, Нұрсұлтан Назарбаев сияқты азамат ағаларымыз еді.

Жұмабай Шаяхметов Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы болып 1946 жылдың маусымынан 1954 жылдың ақпанына дейін жұмыс істеді. Содан кейін Оңтүстік Қазақстан облыстық атқару комитетінің төрағасы болды да көп ұзамай денсаулығына байланысты зейнеткерлікке шығып, 1966 жылы қайтыс болды. Бұл кісіден үш перзент қалған. Үлкен ұлы Кемелмен 1984 жылы жүздескенімізде ғылым кандидаты еді. Əңгіме арасында ол өзінің республика ғылым академиясы жанындағы химия институтында жұмыс істейтінін айтқан болатын. Қызының есімі – Алма еді. Алматының “Ақсай” ықшам ауданындағы орта мектепте мұғалима-тын. Ал, Жұмекеңнің кіші ұлы Ноэльге келетін болсақ...

Жұмабай Шаяхметов

ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ: Жанболат Аупбаев. Мәшһүр-Жүсіптің әулеті

Өмірге дəрігер-иммунолог атты мамандық алған жас жігіттің ойын соңғы кездері бір нəрсе алаңдата берді. Ол астанадағы өзінің алғаш рет еңбек жолын бастаған сот жəне экспертиза ғылыми-зерттеу институтындағы жұмысын атқара жүріп, көкейінен басқа бір қызықты саланы игеру жайлы құлшыныстың мықтап белең алғандығын байқағандығы еді. Сəт салып қараса бəріне “кінəлі” сөреде тұрған əнебір көнетоз, жұқалтаң сары кітап сияқты. Студенттік жылдарында екінің біріне тəн қасиет – сирек кітаптарды жинаумен əуестенген ол кейінгі кездері тым көбейіп кеткен сол “байлықтарын” ретке келтірмек болып əуреленгені бар. Сонда сыртында адамның бас сүйегі бейнеленген осы еңбек бір кездегі ұшқын ата жаздап барып ұмыт болған балаң қиялға қайтадан қозғау салып өткендей болды.

Теміржол бойындағы көп станциялардың біріндегі жайма базардан сатып алған бұл басылым жазғы демалыстап қайтып келе жатқан Мəскеу медицина институтының үшінші курс студенті Ноэль үшін əу баста “қолға түспес” олжа болып көрінгені расты. Бірақ уақыт өте келе оның бұдан кейін де жинай берген том-том кітаптарының арасында елеусіз ұмыт қалып қойғаны жəне бар. Енді міне, арада үш жыл өткен соң қайта жүздескен сарғыш басылым парақтары оған алғашқы балаң қиялдан да гөрі күштірек ішкі рухани дүмпу сезімін туғызған еді.

– Менің бұл салаға алғаш рет бет бұруымның негізі жоғарыда сөз еткен кітап – ғалымдар Г.Ф. Дебец, В.В. Гинзбург, М.Г. Левин, Н.Н. Чебоксаровтың құрастыруымен шыққан “Қазақстанның антропологиялық очеркі” жинағын оқудан туған əуесқойлықтан басталды десе де болғандай, – дейді Ноэль өз сөзінде: – Аталмыш еңбекті оқи келе мына бір тұжырымға көз жеткізгендей болдым. Ол – антропология атты ғылым саласының өзінің “туыстары” археология, палеонтологиядан тым кеш дамығандығы, соның салдарынан біздің республика көлемінде осы бағытты игеру жолына түскен мамандардың саусақпен санардай аз екендігі.

Ноэльдің айтуынша антропология ғылымының негізі XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптасқанымен, оның Ресейде таралуы Қазан төңкерісінен кейінгі кезең болып есептеледі. Бұл саланың КСРО-дағы алғашқы қадамы көрнекті ғалым Д.Н. Анучиннің есімімен тығыз байланысты болған. Өйткені ол сонау 1919 жылдың өзінде-ақ Мəскеу университетінің жанынан антропология ғылыми-зерттеу ипститутын құрып, 1925 жылы В.В. Бунактың басқаруындағы Кавказ, Еділ бойы, ал 1927 жылы С.И. Руденконың жетекшілік етуіндегі Қазақстан антропологиялық экспедицияларын ұйымдастыруға себепкер болған жандардың бірі.

Біздің республикамызға С.И. Руденкодан кейін келген антрополог А.И. Ярхо болды. Бұл ғылым өкілі 1932–1935 жылдар аралығында жүргізген өзінің зерттеу жұмыстарында қазақ халқының антропологиялық құрамында ерте заман тайпаларының элементтері қалғанын атап көрсетті.

Келесі бір əңгіме желісінде Ноэль еліміздегі антропологиялық зерттеу жұмыстарының Ұлы Отан соғысы жылдарында уақытша тоқтап қалғанын сөз етіп отырды да өзінің өміріндегі ұмытылмас кезең – 1957 жылы Мəскеуге тəжірибе жинақтауға барған бір сапарында атақты мүсінші, КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты Михаил Михаилович Герасимовке жолыққанын баяндауға көшті.

– Кезінде өзімізге тарихи оқулықтардан мəлім Иван Грозный, Əмір Темір сияқты тұлғалардың бейнесін ғасырлар тереңінен тірілткен бұл адаммен кездесуді мен ешуақытта да ұмытпаймын, – дейді Ноэль алыста қалған сол бір сəттерді еске түсіргендей ойлана тіл қатып: – Өйткені бас сүйектің құрылысына қарап, адамның бет-пішінін жасаудың жолдарын кеңестік ғылымда алғашқылардың бірі болып меңгерген білікті ұстаз өзінің жасы ұлғайғанына қарамастан, жұмыс десе ішкен асын жерге қоятын жансебіл еңбегімен, адамгершілік қасиетімен кім-кімді де болмасын өзіне бірден баурап алар еді. Ал оның шəкірттеріне айтқан ақыл-кеңестері ше? Сөйтіп мен қысқасы бұл сапарда өзімнің сол уақытқа дейінгі игерген дəрігерлік мамандығыммен қоса, қиын да қызықты тағы бір іс – антропологиямен шұғылдануға бекем бел байлап қайттым.

“Иə, – деймін мен осы арада өзімнің ойыма өзім ерік беріп, – антрополог жұмысы оңай болмаса керек... ”Олай дейтініміз жай мүсінші мен антрополог-мүсіншінің арасында ұқсастық та, алшақтық та бар емес пе? Ұқсастығы – екеуі де жоқты бар етіп, əртүрлі материалды пайдалана отырып адам мүсінін жасайды. Ал, алшақтығы – мүсіншіге антрополог əріптесінің, немесе керісінше антропологқа мүсіншінің жұмысын тапсырса, олардың қай-қайсысы да болмасын бұл істі орындай алмаған болар еді. Өйткені, мүсінші саз балшықты илей, қырнай отырып, қиялындағы, санасындағы сұлбадан адам келбетін жасап шығарады ғой. Ал, антрополог-мүсінші оған бара алмайды. Мұнда қиялдаумен қатар, алдындағы бірден-бір ой ұштығы – бас сүйек қаңқасының математикалық өлшемінен қателеспеуі қажет. Антропология дегеніміздің өзі міне, осы.

Ноэль үшін 1957–1965 жылдар аралығындағы қолға алған алғашқы жүмыстары оңай болған жоқ. Əйтсе де оның көп еңбектеніп, көп тер төккен тырнақалды туындысы – Үйсін жауынгерінің бейнесі сəтті шығып, сарапшылардан жоғары баға алды. Бұл күндері Қазақстан Республикасының Орталық музейінде тұрған аталмыш еңбектің кезінде нанымды шыққаны соншалық, шəкірттері мен ізбасарларын мақтауға келгенде тым сараңдық танытатын Михаил Михаилович Герасимовтың өзі оны алғаш көргенде: “Енді бұл “жігітке” бас киім ғана жетіспей тұр. Егер шекесіне ши қалпақ қондырса, онда ол шетелдік конгрессмен мүшесінен аумай қалар еді”,– деп мəз болып күлгені бар.

Тоғыз жыл бойғы тынымсыз жұмыстың нəтижесі – Үйсін, Сақ жауынгерлерінің бейнесін өмірге келтіргеннен кейін антрополог Ноэль Шаяхметов енді Мəскеудегі онкологиялық орталықтағы еңбек демалысын алысымен жылма-жыл өзінің туған өлкесіне келіп көптеген күндерін республика ғылым академиясының тарих, археология жəне этнография институтының бөлімдерінде, лабораторияларында өткізуді əдетке айналдырды. Ізденіс... тағы да ізденіс. Дəуір көшінің шаң басқан сілемдерінде ізі өшуге айналған оқиғалар сұлбасы оны Алматыдан Ташкентке..., Хиуаға, одан Омбыға əлденеше апарып қайтқызды. Осындай мазасыз зерттеу жұмыстары – объектіні игеру алдындағы барлау барысында жинақталған деректерден кейін ғана барып ол ақырында XІX ғасырдың алғашқы жартысындағы Батыс Қазақстандағы шаруалар көтерілісі көсемдерінің бірі, алдаспан ақын Махамбет Өтемісұлының бейнесін жасауға кірісті.

Ақын зираты қалай табылды, мəйіттегі бас сүйекті анықтауда археолог-сарапшылар қандай жұмыстар жүргізді деген сауалдарға келетін болсақ, ол кезінде мерзімді баспасөз беттерінде егжей-тегжейлі жазылғаны бəрімізге жақсы мəлім. Тек мұнда айта кететін бір нəрсе – антрополог Ноэль Шаяхметовтің осы жұмысты атқару барысында Махамбет бейнесін тірілтумен қатар тағы бір игілікті істі тындырғаны. Ол оның Батыс Қазақстандағы шаруалар көтерілісі мен халқымыздың сол кездегі əлеуметтік жағдайы, тұрмысы, этнографиясы жайында Хиуа, Ташкент, Омбы архивтерінен тапқан тың документтерді жинақтап, 1969 жылы “Қазақстан” баспасынан “Ғасырлар тұңғиығынан” атты кітабын шығаруы. Өкініштісі сол – аз ғана тиражбен жарық көрген аталмыш еңбекті бұл күндері еш жерден кездестіре алмайсыз. Осы орайда біздің ойымызды жоғарыдағы айтылған мəселелермен қатар, ғылымдағы тың сала – антропологияның қыры мен сырын бүгінгі жас ұрпаққа қызғылықты баяндап беретін сол кітапты қазақ тіліне аударып, қайта басып шығарса деген пікір мазаламай қоймайды.

Дауылпаз ақын Махамбет... Дəулескер күйші Құрманғазы... Бұл Ноэльдің 1967–1978 жылдар аралығындағы өмірге келтірген дүниелері. Одан соң..., иə одан соң біз Ноэльді біраз уақытқа жоғалтып алғандай болдық. Алғашында ойлағамыз, ол тағы да бір күрделі іске кіріскен ғой деп. Солайы солай-ау, бірақ оның себебі басқада екен. Мұны кейіпкеріміздің өзі былай баяндайды.

– Кейде ойлаған, қолға алған ісіңнің орындала бермейтіні де бар. Бұл жəйтті мен соңғы кездері анық байқап жүрмін. Оған Исатай бейнесін тірілту жолында тер төккен үш жылымның нəтижесіз аяқталғанын айтуға болады. Нарын құмында қаза тапқан халық қаһарманының мүрдесін іздеп, шайқас болған жерді қаншама шарладым десеңізші. Бұл арада Омбы архивінен табылған нақты деректердің өзі де көмектесе алмады. Өкінетіні – сол жазда батыр денесінің қай жерге жерленгенін таба алмай қайтқаным.

Иə, деймін мен іштей осы арада. Бір адамның қаза тапқан жерін, оның денесінің қайда жатқандығын анықтау жолындағы үш жылғы ізденіс... Неткен төзімділік десеңізші бұл. Тарихқа, халық тарихына жауапкершілікпен қарау, өз мамандығына деген сенімнен айнымау осындай-ақ болар, сірə.

– Ана бір жылы кездескенімізде сіз Қобыланды батыр бейнесін жасауға кірісетініңізді айтып едіңіз...

– Ондай ойдың, талпыныстың болғаны рас,– деді ол. Сөйтті де бұл жұмысты бастауға белгілі ғалым, марқұм Мəлік Ғабдуллиннің сөзі себеп болғанын, Қобыланды жайындағы алғашқы деректерді сол кісіден естігенін еске алды.

Əңгіме иесінің сөзінен аңғарғанымыз: қадым заман кезінен аңыз болып жеткен батыр жайында нақты дерек жоқтың қасы. Бар білері – оның қазақ халқы мұсылман дінін қабылдағаннан кейінгі дəуірде өмір сүргендігі еді. Міне осы жалғыз дерек іздеу жұмыстарына алғашқыда негіз болған. Ақырында Ақтөбе жерінен киімсіз, таза мұсылманша жерленген мəйіт табылыпты. “Қобыланды осында жерленген”, – депті жергілікті жұрт. Бірақ тағы да сəтсіздік. Сарапшылар мүрдедегі қаңқаны тексере келгенде ол əйел адамның сүйегі болып шыққан.

– Кейде мұндай да жағдай болады,– дейді Ноэль.– Бірақ осыған қарап былайғы жұрт ойында: антропологтар жұмысы буынсыз жерге пышақ ұратын құрғақ болжалдан тұрады екен деген күмəн тумаса керек. Біздің қызметіміз керісінше, өзің қолға алған нəрсеге тынымсыз тер төгетін еңбектен, ойға ой қосатын ізденістен, өмірге тарихшы көзімен қарайтын зерттеуден тұрады. Ал антрополог өзі жасаған адам бейнесін аяқтаған соң оның келбетінің сол ма, сол емес пе екенін елге қалай дəлелдейді деген сауалға келсек, ол да сыннан өткен нəрсе”.