Қазақ әдебиетіндегі жетімдер бейнесі

Қазақ халқы – өзіндік ұлттық дүниетанымы, мәдениеті мен әдебиеті орныққан халық. Ежелден жетім-жесірін қорғап, оларға қамқорлық танытқан. Бұған «Жетім көрсең, жебей жүр» деген нақыл дәлел. Осы жетімдер тағдыры мен бейнесі барлық жанрда, соның ішінде проза жанрында жазылған басты тақырыптардың бірі болды. Жетімдер туралы қалам тартқан – Мұхтар Әуезов, Оралхан Бөкей, Сайын Мұратбеков, Бердібек Соқпақбаев сынды жазушыларымыз әр кезеңдегі қорғансыз жандар бейнесін шығармаларына арқау етті. Қазақ қоғамындағы жетімдер тағдыры прозада соның ішінде әңгімелер мен хикаяттарда қозғалды. Жетім бейнесі фольклордағы ертегі, аңыз жанрларында да кездесетіні белгілі. XX ғасырдың басында Мұхтар Әуезовтің «Жетім», «Қорғансыздың күні», Сәбит Дөнентаевтың «Көркемтай» әңгімелері жарық көріп, сол кезеңнің әлеуметтік шындығын, қорғансыздар тағдырын көркем бейнелеген еді. Қазіргі қазақ әдебиетінде де бұл тақырыптар күн тәртібінен түскен жоқ. Қоғамдық-саяси жағдайдың өткірленуі екінші дүниежүзілік соғыс кезінде, одан кейінгі кезеңде байқалды. Бұл кезде отбасылық трагедия, соғыс құрбандары, жетім бала, жесір әйел тағдыры көтерілді. Бұл тақырыптар Сайын Мұратбеков, Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков секілді қаламгерлер шығармаларында қозғалды. Бұл туындылар шығармалары оқырмандарды ерекше эмоционалдық көңіл-күйге түсірді. Жазушылардың негізгі ұстанымы – қарапайым адамдардың өмірдегі қуаныш-қайғысын бейнелеу. Аталмыш туындылар жастайынан жетімдіктің, жалғыздықтың ащы дәмін татқан жасөспірімдердің бейнесін мүмкіндігінше шынайы жеткізуге тырысты. Осы орайда кемеңгер Мұхтар Омарханұлының: «Бүгінгі ағаның ертеңгі үміті – шәкірт, ұрпақ осыны терең сезінуі керек», - деп айтқан ойы жалпы ұрпақ тәрбиесіне деген жауапкершілікті аңдатады.

Жетімдердің тағдыры өткен ғасырдың балалар әдебиетінде көрініс тапты. Әуезовтен бастап Мұратбековке, Бөкейге, Соқпақбаевқа, Исабековке дейін біздің көптеген жазушыларымыз осы тақырыпта қалам тербеді. Кейіпкерлердің тағдыры әр түрлі жағынан суреттелгенімен, ортақ қайғы – олардың жетімдігі. Осы авторлардың жұмысын талдай отырып, кейіпкерлердің сипаттары мен мінездерін олардың сөздері мен эмоциялары арқылы тануға ықпал етеміз.

Әуезовтің «Жетім», «Қорғансыздар күні» әңгімелері – әлеуметтік мәселелерді жан-жақты сипаттайтын шығармалар. Бұл әңгімелерде қорлыққа шыдай алмаған Касым мен Ғазизаның тағдыры, жетімдердің ата-аналарының қабірін іздеп, қазаға ұшырауы бейнеленеді.

«Жетім» әңгімесіндегі басты кейіпкер – бала Қасым. Шығарма он жастағы Қасымның қиын тағдыры туралы баяндайды. Әжесі қайтыс болған кезде Қасымның қайғысына ортақтаса отырып, жазушы өзінің психикасын, түсінігі мен жетім сөзін айқын суреттеген: «Әже, мені қай пендеге тастадың?! Мені де неліктен бірге алмадың? Сонда мен расымен де бейшара, жетім болғаным ба?». Иә, Қасымның тағдыры ағасы Иса мен оның әйелі Хадишаның қолында еді.

Адамның аяушылығын тудыратын оқиғаның бір бөлігінен үзінді келтірейік. Бұл Хадишаның Касымға тілеген қарғысы, оған қоса Исаның аяусыз соққыға алуы. Бұл нені білдіреді? Сол тұстағы қараңғы қоғамның қатыгездігін айқындайды. Халқымыз неліктен мейірімін жоғалтты? Жауабы – біреу. Сол кездегі қоғамдық өмір, пиғылы теріс адамдардың үстемдігі, зорлық-зомбылық, әлсіздерді қорлау және қанау – қарапайым өмірдің заңдылығына айналған еді. Қасымның жетімдік тағдыры: жалғыздық пен қорғансыздығы, болашаққа сенімсіздігі және жатбауырланып кетуі - бұл қоғамның ісі.

Шығармадағы Қасымның образы – бұл қоғамның қатыгездігіне қарсы тұра алмайтын дәрменсіз жанның, қорғансыз бейкүнә кейіпкердің тағдыры. Қаншалықты батыл болғанымен, ағасы мен жеңгесінің қорлығына шыдай алмай бала ақыр соңында ажал құшады. Шығарма аяғында бақилық болған Қасым бейнесі дос-жарандарының жадында мәңгі батыр бейнесінде қалады. Жалпы, жетімдердің психологиясын дәл жеткізе білуі – автордың жетім балалар өмірін суреттеудегі ғажап ізденісінің нәтижесі болса қажет.

Балалар әдебиетінде ерекше орын алатын тағы бір қаламгер – Сайын Мұратбеков еді. «Айқын» газетінде Б.Абаған «Жусан иісіндегі» Аянның қайта оралғанын хабарлады. Аянның прототипі – Н.Керімов. Есіңізде ме, Мұратбековтің шығармасындағы оқиға былай бітеді: «Шынымен, бүгін Аян қайда? Мұндай бала тірі болуы керек. Егер ол тірі болса, қалай Жусанды төбеге оралмайды? Біз жусанның иісін ұмыта алмаймыз». Сайын Мұратбековтің әрбір шығармасы балалардың жүрегінде терең орын алары хақ. Оның «Жабайы алма» және «Жусан иісі» атты әңгімелері соғыстан зардап шеккен балалардың тағдырын суреттейді. Соғыс нәтижесінде әкелерінен айырылған жасөспірімдердің тағдырына жазушының бей-жай қарамағаны анық. Әсіресе, «Жусан иісі» шығармасындағы жетім Аянның өмірі. Аянның алғыр, зеректігі, ертегіні мағызын сорғалата айтып, барлығын жанына үйіріп алатындығы үшін ауыл балалары оны жалғыз қалдырмайды. Әр бала Аянмен дос болғысы келеді. Кейде ол жұмсақ, кейде ашуланшақ. Біз Сайын Мұратбековтің кейіпкерлерінің тағдырын білмейміз, ол шығарманың соңында әр кейіпкердің «болашағы анық» деген пікір қалдырады.

М.Әуезов: «Біздің әдебиет орыстың ұлы әдебиеті мен мәдениетінен өткен қиын кезеңді басынан өткерген жоқ. Сондықтан жазушыларымыздың ең басты міндеті - оқушының мәдениетін көтеру және білімін тереңдету. Сондықтан біз әдебиетте интеллектуалды дәстүрді қалыптастырып, жалғастыруымыз керек»,- деді. Бұл идея жүзеге асқан сияқты. Осыған орай Оралхан Бөкей қазіргі оқиғаларға назар аударып, мәселені терең көтеріп, түп-тамырын көрсетуге тырысты. Мұны істеу үшін ол ұзаққа созылмайтын тез жедел жанрға бет бұрды. О. Бөкей Алтай тауларында туып, сүйікті оқырмандарына жаңа көркемдік сипатымен келді. Ол қазақ прозасына және оның философиясына романтикалық әсер қалдырған дарынды тұлға. Оралханның және оның замандастарының өмір сүрген дәуірі бірдей болғанмен, О.Бөкейдің шығармалық дүниесі басқаша оқшауланған екені мәлім.

Оралхан Бөкей бұл оқиғаны баяндауда Әуезовтың стилінше табиғатты суреттеуден бастайды: «Шілде мезгілінің дәл ортасы болса, осы мекенде самал салқын, бұлтты күн аққан керемет маусымның бастауы болды. Ыстық не суық болмаса, көкке жоғарыдан көк қарағай бүршіктерін лақтырып ойнайсың». Жалпы, біздің көптеген жазушыларымыз осы стилді ұстанады.

Әуезов шығарма соңында жетімдік көрген кейіпкерлерін өлімге қиса, Мұратбеков, Бөкей, Соқпақбаевтар көңілді нотада аяқтайды. Жоғарыда қарастырған мәселелер - жетім балалардың тағдыры. Бірі ата-анасынан айырылса, бірі өзектен тепкен өгейлік өксігін басынан кешкендер. Біздің жазушылар өмірде көрген оқиғаларын баян етсе, ал екіншілері қоғамның проблемалары туралы ашық жазды. Бұл – тасжүрек болып баратқан ұлттың санасын оятып, жетімдерге көмек беру қажеттілігінен туындаған әдеби құбылыс болатын.

Қазақ әдебиетінде жетімдердің мотиві ХХ ғасырдың басында аса көбірек байқалды. Прозада бұл мотив зардап шеккен баланың өмірімен байланысты болды. Жетімнің мотиві жазушыларымыз М.Әуезов, С.Мұратбеков, О.Бөкейдің әңгімелерінде түрлі сапада көрініс тапты. Әуезовтің «Жетім», «Қыр суреттері» әңгімелеріндегі жетімнің бейнесін «Қорғансыздар күніндегі» Ғазизаның тағдырымен салыстырсақ, бұл мотивтің әр туындыда жаңа мазмұн, жаңа композициялық қызмет атқаратындығы айқын болады. Мотивтің бейнеленуі тек Ғазиза мен Қасымның бейнелерімен ғана байланысты емес. Мұнда аруақ жетім, қорғансыз қарттық, жетім қыз жалпы мотивті жоғары деңгейге көтереді.

Әуезовтің жоғарыда аталған әңгімелерінде «қорғансыз», «жетім» ұғымдары жиі айтылып, кеңінен түсіндіріледі. Сондықтан әңгіме тақырыбының өзі басты мотивке айналады және маңызды рөл атқарады. Әдебиеттанушы Е. Дүйсенбаев: «Жетімнің тарихында бір оқиғалы оқиға болған емес, оған қатысқан кейіпкерлердің саны аз. Алайда жазушының қолданған көркемдік әдісінде оның өмір шындығын жеткізу қабілеті мүлдем бөлек. Тіпті кішігірім кіріспе сізді қорқынышты оқиғаға итермелеуі мүмкін. Ауа-райы да, күннің табиғаты да күдікті күшейтеді» - деп өз ойын білдіреді. Мұны оқиғаның өзі растайды: «...Табиғат балаға қатал және салқын көрінеді. Ұрып-тозып келе жатқан сұр төбелер қайғылы құпиялар мен дүниелік қайғы-қасіретке толы болғандай. Оның бетіндегі ақ тұман, сары тұман алыстап кетті, ал түнерген түнде жел соғып, дірілдейді. Қараңғы, көлеңкелі шатқалдар қараңғы түннің құпия сырларын ішектерінде сақтайтын сияқты. Белгісіз тұңғиық оның жүрегін жарып жіберді. Суық пен қасіретті де есіне алғандай. Баланы жалғыз сезінетін не? Жеті түн жүретін жүргізуші кім? Жүргізуші осы баланың тағдыры еді...» Айқын Нұрқатов «Қорғансыздар күні» шығармасы жайында: «...Арқалық тауынан әлсіз желдің күші, ақ боран және бір-біріне қимастықпен қарайтын екі жолаушы «өз шеберлерінен айырылды».

Әңгіменің арқауының өзі уайым мен қайғыға негізделген. Ол тіпті осы оқиғаның бәрінің куәсі болған табиғаттың өзін де панасыз, көңілсіз етіп бейнелейді. «Табиғаттың көңілсіз көп жолында қажыған керуенге Арқалық анадан көрінген, дәмелендіріп тұрды. Жолдың аузында қисығынан созылған жатқан тұрқы он шақырым болғанымен, енсіз кереге сияқты, жалғыз тау еді. Бауыры, сыртында ықтыртын жоқ екен».

Ал «Қыр суреттері» атты шығарманың атауына қарайтын болсақ, құдды жәй ғана пейзажды бейнелейтіндей. Алайда, шығарманы оқу барысында, барлығы басқаша оқиғадан хабар беретіндігін түсінеміз. Осы оқиға өз ішінен үш тараудан тұрады екен. Біздің зерттеуімізге себеп болатын шығарма «Қысқы түн» атты әңгіменің екінші тарауы еді. Бұл шығармада атасы, әжесі және немересінің өмірі, тұрмыс-тіршілігі баяндалады: «Үй ішінің барлық жаны – қураған кемпір мен шал және он жасқа келген ауру бала. Кемпір- шалдың бұдан бір ай бұрын сүзектен өлген келіні мен азамат баласынан қалған жалғыз ұрпағы осы. Бұл да он шақты күннен бері қарай сүзек болып, қазірде ауруы қатайып, хал үстінде жатыр. Енді аз күнде бұлардың басына келгелі қолын созып, төніп аштық тұр. Жалғыз алданышы, жұбанышынан айырылып, та бүгінгі күн келгелі тұр». Жазушы осылайша шығарманы өрбіте келе, тағы да табиғаттың көңілсіз образына кезек береді: «Жылдағыдай созылған кеш өтпей қойды... Қатал дауылдар, қалың борандар ашылмады, бұрынғысынан да құтырынып, шабынды..».

Байқасақ, шығармадағы көңілсіздік – қорғансыздыққа апарып соқтыратыны анық. Яки, әңгіме мотивінің сол көңілсіздікпен байланысты екенін көреміз. Не себепті көңілсіз? Осы сауалдың туындайтыны мәлім. Қаламгер соны уайым–қайғы мен зорлық-зомбылықпен, жетімдікпен, опасыздықпен жеткізді. Шығармадағы осы секілді басты ойларды жинай келе, мәтіндерде «қорғансыздық», «жетімдер» мотиві айдан анық көрінетінін бірден айтқанымыз жөн болады.

Адамгершілік пен ұтымдылық сияқты мәселелерді көтеретін жазушыларымыздың шығармаларынан байқалатын басты айырмашылық – адамның ішкі әлемі мен рухани құпияларын айқын түсіну. Осы жерден бастау алып, жалғасатын жаңалықтардың бірі – жазушының көптеген шығармаларына тән таңғажайып нәзіктік, әуезді сыбыр. Жазушы шығармаларындағы кейіпкерлердің психологиясы, олардың сөйлеуі, іс-әрекеттері, ішкі монологы, психологиялық диалогтары, бет-әлпеті, дене қимылы, параллелизм, өзін-өзі бақылауы, өзін-өзі тануы, армандау, күлкі, жылау, сөйлеу сияқты сезімдер арқылы ашатын. Психологиялық шығармалар мен басқа жанрлардың арасындағы айырмашылығы кейіпкердің ішкі дүниесін суреттеуінен көрініс табады.

Біріншіден, психологиялық прозада оқиға, кейіпкер,кезең, уақыт, тақырып, идея т.б. деген мәселелер алдыңғы сапқа шыға қоймайды. Ол талап та етілмейді. Екіншіден,мұнда ең бастысы – жеке адамның ішкі өмірі, өмірмен өлім арасындағы адам бастан кешетін азапты тағдыр тәлкегі, кейіпкердің күрделі тұлғаға айналуы, көркемдік назарға алынады. Үшіншіден, шығармада шым-шытырық оқиғалар тізбегінен гөрі жеке адам санасындағы сапалық өзгеріс, рухани қопарылыс, ішкі сезімдік құбылыстар тереңдетіле талданады. Төртіншіден, психологиялық прозаның көркемдік әлем, өзінің жанрлық талабына сай жеке санада жүріп жатқан оймен сезім қайшылықтарын, сөзбен іс сәйкессіздіктерін терең талдап, көркемдік жүйеде саралайды. Сонымен, психологиялық талдау – бұл әлеуметтік құбылыстың мүшесі болып саналатын адамның эмоцияларының жай-күйін, ызғары мен шуағын, ондағы қарама-қайшылықтарын дәл жеткізу мүмкіндігі. Психологиялық талдаудың басты міндеті – бас кейіпкер жанының адаммен, қоғаммен, табиғатпен қатынасында эмоционалды және психологиялық өзгерістерге қалай ұшырайтынын мұқият бақылау. Сондықтан көркем шығармадағы шындықтың ең жоғары деңгейі психологияның заңдылықтарымен байланысты. «Психологиялық роман адамның жан-дүниесін, ішкі сезімін терең ашып, көрсетугеа йырықша мән берген» - деп А. Ісмақова өз пікірін айтқан болатын. Суреткер кейіпкердің жан-дүние диалектикасын, белгілі бір іс-әрекетке бастар көңіл-күйінің себеп-салдарын көркемдік тұрғыда талдап жазғанда ғана шығармада психологизм өріс алады. Нақтырақ айтатын болсақ, әдебиеттегі психологизм кейіпкердің ішкі әлемінің толық суреттелуі шығармадағы эстетикалық әлемнің бөлігін құрайды». Расымен де, көркем прозада кейіпкердің түрлі жағдайдағы туындайтын қарама-қарсы ойын, көзқарасын, іс-әрекеттерін, көңіл күйлерін тереңінен талдай отырып, жан-жақты суреттеу психологизмнің көркемдік күйін танытады екен.

Б. Майтанов Әуезов шығармашылығын «тұйық психологизмге» жатқызған болатын. Әуезовтің шығармаларына көз жүгіртетін болсақ, тақырыбымызға сәйкес жетімдер өмірін суреттейтін «Қорғансыздың күні», «Жетім» шығармаларының бейнесіне тоқталуға әбден болады. Адамгершілік пен ұтымдылық сияқты мәселелерді көтеретін суретші жұмысының басты айырмашылығы - адамның ішкі жан-дүниесін, оның рухани сырын нақты түсіндіру.

М. Әуезовтің «Жетім» әңгімесі - осы тамаша қасиеттерді біріктіретін шығарма. Әңгіме «әп» дегеннен бастап қарама-қарсы жағдайдан басталды. «Үш жолаушы қалың таулар арқылы көңілді жүрді. Алыстан найзағай естіледі, бірақ олар көңілдеріне алмай, әнге салады. Енді, осы уақытта оларға «қарсы жақты бетке алып, жалғыз, жаяубала кележатты». «Оның ойындаүлкен мұң, қабағындақалың қайғыбар еді». Табиғат жақсылық пен жамандықтың, қуаныш пен қайғының, адамгершілік пен әділетсіздіктің және т.б. екі жағдайдағы өлім мен екі түрлі тағдырдың өмірі арасындағы шексіз күресті еске салғандай. Айналаңыздағы өмір, табиғат осындай бірге жүретін қайшылықтардың шешілмейтін күресінен тұрады.

Түс көру тәсілі – психологиялық бейнелеудің бір түрі. Бұл тәсіл біздің әдебиетімізде кейіпкердің ішкі өмірін беруде жиі қолданылатын әрі берік дәстүрге енген көркемдік компонент. Мұны қаламгер көп қолданбаса да, ең ыңғайлы уақытта сәтті пайдалана біледі десем қателеспеспін. Түс көрген сәтте ата-анасының: «Біз тіріліп келдік енді өлмейміз... Сен қорғансыз емессің, сен жыламайсың, сенің көз жасың бізді қайта алып келді...» - деген сөздері Қасымның санасындағы арман-тілегінің шырағы еді. Алайда өмір сияқты түс те алдамшы сәт. Қасым баланың үміт оты жарық күні де батқан болатын. Енді, нағыз ауыр қайғылы күндерді бастан өткеруі осы мезеттен бастау алады. Әжесі қайтыс болған соң жаны ашыған сыңай танытып қолына асырауға алған ағасы Иса, Қасымның мал-мүлкін өзіне тартып алады. Жаңа айтылған үш салт атты жолаушыларға қарама-қарсы келе жатқан Қасым баланың қасіреті – ағасы Исадан көрген азабы. Шығармада бейнелеу біздерге жасырын түрде кейіпкерлердің жан-дүниесіндегі психологиялық құбылыстарын жан-жақты ашады екен.

Осындай кейіпкерлерді жасай отырып, жазушылар оқырманды ойландырғысы келеді. Кейіпкердің сыртқы келбеті мен дәрежесіне қарай баға бермей, адамның ішкі дүниесіне көңіл бөліп, бағалауды сұрайды. Ол «жетімдер қатыгез және ешкімді аямайды» деген қарапайым қағиданы өзгерткісі келеді. Осындай ұстаныммен жүретін Сайын Мұратбеков бұған өз үлесін қоса алды.

С. Мұратбековтің кейіпкерлері тағдыр қасіретін шеккен, қанша қиыншылықтарға аяқ басса да, адами бейнесін, адамгершілік қасиеттерін жоғалтпайтын, жақсылықтан үміт үзбейтін, тағдырдың қиындықтарына төтеп берген, адалдық пен әділеттілікті серік етіп, әрқашан ізгі ниетті сақтауға тырысатын адамдар.

Қаламгердің балалық кезі соғыс жылдарымен қатар келді, сондықтан балалық шағының жүрек тебірентер қайғылы елесін еске алып, оны көркем шығарма етіп жазу – автор шығармашылығының негізгі тақырыптарының бірі. «Жусан иісі» әңгімесіндегі Аян – сирек кездесетін бала. Оның бастан кешкен тағдыр-тауқыметі, соғыс кезіндегі қиын жағдай, ата-анасы мен әжесінен айырылуы шығарманы одан әрі ауырлата түсіреді. Сезімталдық мінезінің арқасында көшеде топырақпен ойнайтын бұзық балаларға қызықты оқиғаларды айтып, балаларды өзіне баурайтын. Сондай-ақ, жетімдерге тиесілі ұялшақтығы мен ашуланшақ бейнесі бар, ересек адам сияқты көрініп, өз бетінше өмір сүруге тырысады. Физиология мен Психологиялық процестердің бірі – түс көру екенін жоғарыда айттық. Аянның түсіне әкесінің келуі – ұлы аңсардың белгісі болуы мүмкін.

Жусан иісі – сағынудың символы. Белгілі зерттеуші ғалым З.Қабдолов: «Символ – бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас басқа бір нәрсеге жасыра жарастырып, бүкпелей суреттеу, ойды да ашық айтпай, тұспалдай түсіндіру. Бұдан шығармадағы шығарманың идеясы жалаң, жалаңаш көрінбейді. Ол автордың ой толғаныстары арқылы көңіл ұйытып, көкірекке терең ұялайды. Әңгіменің «Жусан иісі» деп аталуының себебі осы болар. Әңгімеде Аян «жусан» сөзін көп қолданады. «Мен бүгін таң алдында түсімде ағамды көрдім. Рас айтам. Түнде жатарда ағамның пальтосын басыма жастап, көпке дейін иісін иіскеп жатқам. Ағамның иісі сіңіп қапты. Біртүрлі жусанныңиісі сияқты жақсы иіс».

Сайынның Аянымен шамалас балалар уайым-қайғысыз жүрген болса, Аян хат тануды тез үйреніп алды. Жазушы шығармаларында хаттың көркемдік мағынада берілуі арқылы кейіпкердің ерекшелік сипаты, мінез-құлқы ашыла түседі. Фольклордың туындылардан басталатын хат мәннің көркемдік функциясына талдау жасай отырып Г.Пірәлиева былайша ой қозғайды: «Хат - хабар беру қызметімен қоса жеке адамның ішкі ойына ерік берер, құпия интимдік сезімдерді де сыртқа шығарар көркемдік тәсілдердің бірі әрі психологиялық талдаудың бір түрі». Аян өзінің жалғыздығын, ішкі әлеміндегі күйзелісін, жан-дүниесін ақтаруға жан іздеп, адамның психикасында болып жатқан процестерді қағаз бетіне түсіретін. Оралхан Бөкейдің шығармаларын оқығанда шығыстық психологияны кездестіреміз. «Тортай мінер ақ боз ат» деген шығармасы бар ғой. Шығарма 2-3-ақ беттен тұрады. Тортай - жетім. Алайда өзі білім алуға, оқуға құмар болды. Таңнан кешке дейін көп кітап оқып, тезірек ер жеткісі келді. Қоғамдағы адамдарға бірдеңе айтар ойы болды. Дегенмен бір күні Тортай барлық кітабын Оралханға берді. «Ораш осы кітапты сен оқышы, үлкен адам болшы, жазушы болшы», - деді. «Мен ауылдың қойын бақсам да күнімді көремін ғой. Саған үлкен үміт артамын» деп айтты. Сол кезде бала өмірдің философиясын түсінді. Арада бірер жыл өтті. Орекең әйгілі қаламгер болды. Туған жеріне келіп отыр. Сөйтсе «Ораш келді»,- деп қырда малын бағып отырған досы іздеп келеді. Оятайын десе Ораш ұйықтап жатыр. Сонда анасына: «Оятпай-ақ қойыңыз, мен осыған да ризамын»,- деп анасымен тілдесіп отыра берді. Күбір-күбір дауыстан Ораш оянып кетеді. «Баяғыда кітаптарын маған беріп еді, мен сол кітаптан бас алмай, осындай дәрежеге жеттім. Бұның бала кезіндегі арманы ақбозатқа міну еді ғой. Бұл мінбеген ақбозатқа мен мініп жүрмін. Кезінде «мінесің» деп айтып едім. Енді мен мініп жүрген сияқтымын. Тортайдың бетін қалай көремін» - деген сөздерді айтып, ұялып қалады. Ақырында әңгіме осылай аяқталады. Тағдыр құбылысының осындай кішкене сипаты пендеге түрлі ой салып тұрған жоқ па?

Тіл – стильдің жаны. Әр жазушының өзіндік стилі бар. Көптеген әйгілі жазушылардың танымал шығармаларын зерделейтін болсақ, оның кімнің шығармасы екенін анық түсінуге болады. Әдемі өрнектер мен әдемі сөздерге толы, ұзыннан ұзақ жазылған М. Әуезовтың, өлең жолдарындай өзара ұйқасқан, артық деп бір сөзді өшіруге болмайтын Д. Исабековтің сөйлемдерін тез есте сақтауға болатын С.Мұратбековтің шығармаларын ешкіммен шатастырып алуға болмайтыны белгілі. Жалпы прозада кең қолданылатын көркемдік әдістердің бірі - мінездеу пен портреттің берілуі. Портрет - бұл кейіпкердің бейнесі. Осылайша, біз олардың ішкі әлемі мен мінез-құлқын түсіне аламыз. Қазақ прозасындағы жетімдер өмірге кітаптың өзінен немесе кітап беттерінен түсетін сияқты. Бұл шынайы образдың шындығы, нағыз шебер жасаған жазушының құдіреті. Осы тұрғыдан алғанда, Сайын Мұратбеков шынымен бақытты жазушы деп сеніммен айта аламыз. «Алыста қалған балалық шағым – ойымнан жарғақ сары тоны қаудырлаған, тобығы тайған сол аяғын сүйрете жүгіретін, шілбиген арық, ақсақ қара бала бір кетпейді» - деп басталады «Жусан иісі». Шалғай ауылдардағы мектепке енді қадам басқан жасөспірімдердің өміріне соғыс салған тауқымет еніп, олардың түнгі ұйқылары, күндізгі күлкілері бұзылып, киетін киімі мен жейтін тағамдары болмады. Майданға аттанған әкелерін сағынған жетімдер Аянның әңгімелерін тыңдап жұбаныш қылады. Ол ертегінің кейіпкерлері сияқты батыр болуды армандайды, жауды майданда әкесімен жеңіп, үйге жеңіспен оралғылары келеді. Әкесі соғысқа кеткенде анасы дүниеден озады, ал ол ауылға көшіп барғанда әжесі қайтыс болып, Бапай шалдың үйіне көшкенде Аян ауылдағы балалардың ұйытқысы болған еді. Олардың әрқайсысы Аянның өздерінен несімен артықтығын біле қоймаса да, жақсы сезінетін және түсінетін. Ол ерте есейіп, көптеген тағдырды көрді. Ол балаларға,майданда күйеулерін сағынған әйелдерге қосылып, ән айтты: «Бәрі де жылауды біледі. Егер сіз мықты болсаңыз, нағыз ердің алдында жыламаңыз» - деп кеңес беріп, жігерлендіреді. Сол сөздерге өзінің де бауыр еті елжіреп кететін еді. Ол ағасының соғыстан мүмкіндігінше тезірек оралуын қалайды. Бұл баланың таза жүрегінің, жақын досына деген шынайы таза көңілінің көрінісі. Аянның бейнесін жасай отырып, автор соғыс кезіндегі жетімдер бейнесін жанама түрде сипаттайды. Портрет - бұл сөзбен жазылған сурет. Осы сөздің көмегімен біз кейіпкеріміздің сыртқы келбеті мен мінез-құлқын біле аламыз. Автордың айтуынша, әңгімеде Аянның сыртқы бейнесі былай суреттелген: «шолақ жең ақ жейде, тізеден жоғары қысқа қара шалбар киген, кекіл шашы бар, мұнтаздай таза бір бала тұр екен. Біз қараған кезде ол өзінше кей киіп, екі қолын қалтасына салып шіренді». Иә, соғыс кезінде кім бақытты болатын. Бұл бейне анық жетімнің суреті. Жетім сөзін естісек, көз алдымызға ішетін тамағы жоқ, киетін киімі жоқ , бойында жалғыздық сезімі ұялаған пендені елестете аламыз. Алайда, түгелі дерлік ондай емес.

Жетім балаларға тән қасиеттерге ие болу үшін, біз прозада суреттелген балаларға тиесілі сипаттамаларды жинауымыз керек. Аянның образы – ақылды, дұшпанына қарсы тұра алатын батыл бала. Аянның мінез-құлқы қызықты. Автордың айтуынша, Аян ерекше бала. «Ол өте ақылды бала. Бізді оның көңілді жүзі мен жұмсақ, тез ойландыратын мінезі бірден қызықтырды. Оның ең жақсы қасиеті - ол ешкіммен ұрыспады және сөйзге келмейтіні» Ол зиянды әдеттерден аулақ, бойында мақтанатын қасиеті жоқ еді. Оны терең ойлар мазалаған, бәлкім, оның ерте есейгені тағдырына байланысты болған шығар. Бірте-бірте ол балалардан бөлініп, түнде ойнайтынды шығарды. Төбелеске жақын тұратын достары оны қаншалықты ашуландырса да, ол оңай шатаққа беріле қоймайтын. Себебі ол әңгімеде: «Ең жақсы қасиеті ешкіммен төбелесіп, сөзге келмейтіндігі еді. Бір-екі рет кейбір шатаққұмар балалар тиісіп те көрген өзіне. Аян үндеместен қабағын түйіп, ондайлардан сырт айналып кетіп жүрді. Өзінің жауап қайыра алмағанына налығандай болып: «Менің көкем де жоқ, апамда жоқ, сондықтан әжем ұрысады ғой дейді». Ол қайсар мінезді болатын. Ол әжесі қайтыс болған кезде де көз жасына ерік бермеген. Әуезовтің Қасымы әжесінен айрылғанда жылаған болатын. Қасым да батыл ер мінезді болды. Оның батылдығы – ағасы Исаға қарсы тұруында айқын көрінеді. Автор Қасымның басынан кешкен азаптарын суреттей келе, әңгіменің соңында ғана оны бір сөзбен қорытындылайды: «жыртық киімді, өңі құп-қу болып, қаннан айырылып жүдеген он, он бір жасар бала екен. Ол өлік». Әуезовтің жазушылық шеберлігі өте керемет. Қасымның портреті ерекше. Толығымен бет-бейнесін көрсетпесе де, оқырман оны өз қиялында жасай алады. Себебі ол дәрменсіз, арық, қорғаны жоқ бала. Қанша батыр болғысы келіп тырысса да, бойында қорқынышы басым. Себебі ол жалғыз. Ол тірілерден емес, өлілерден пана іздейді.

Бердібек Соқпақбаевтың балалар әдебиетінде алатын орны ерекше. Себебі, ол барлық балалардың кітап оқуға деген қызығушылығын оятқан «Менің атым -Қожа» повесінің авторы. Сонымен қатар, «Өгей шеше» атты әңгіме жазған болатын. Шығармадағы Тұрдыбек қорғаны жоқ бала. Ол аз болғандай күтпеген жерден өгей анасы пайда болды. Күллі адам «мешел» деп атайтын Тұрдыбектің өмір тарихы терең мағынаға ие. Соқбақбаевтың қаламынан туған біздің кішкентай кейіпкеріміз аз уақытта жеткілікті қиындықтарға тап болады. Бірде ол судың орнына аптол ішіп, тағы бірде үлкен балалардан зардап шегіп, қолдары күйіп қалады. Мұның бәрі немқұрайлылықтан, яғни өгей шешесінің немқұрайлылығынан туындаған. Бұл әңгімеде қолданылатын сипаттама бар. Автор Тұрдыбектің үйінің іші мен осы үйдің тұрғындарының жағдайын суреттей отырып, Тұрдыбекті суреттеуге келгенде, өгей ананың қандай екеніне көзіміз жетеді. «Тұрдыбек інім бұлкезде үш жастан асқан. Күтімсіз болудың салдарынан ит аурумен ауырып, аяғы әлі шықпаған мешел. Түрегеп жүре алмайды, құйрығымен қозғалады. Көбіне еденге төселген құрым киіздің үстінде мойны қылдай болып, көздері бақырайып, жарбиып отырғанды біледі. Жуыну, киім ауыстыру дегенді Тұрдыбек шешесі өлгелі білген емес. Оның үстінде киім бе, болмаса жабағы тәрізді жапсырып таңып қойған бірдеңе ме, ажырату қиын. Аяқ, қолы шидей, шашы өсіп кеткен...»

Міне, шешеден жетім қалған Тұрдыбектің ендігі күні осылай өтпек. Ол былай тұрсын, өгей шеше өгейлігін танытып, қаршадай балаға қол да көтереді. Әңгімеде Тұрдыбек өз жайында сөз қозғамайды. Бұның бәрі авторлық баяндау арқылы жүзеге асады. Өз інісінің тағдырына алаңдаған ағасы шырылдап жүргенімен қолынан келер амалы жоқ... Енді ол зиратты жағалап келеді. Әуезовтің Ғазизасы мен Қасымы секілді анасына мұңын айтпақ еді. «Менің панамның ибейіті жай итөмпешік, үстіне ишөп өсіп, итөмпегі аласарып икеткен. иАнашым, иасыл анам. Басыңа балаң икеп тұр. иАртыңа аңыратып итастап киеткен ижетімегің келіптұр. Сен мсеземісің, мбілемісің. Сағындым-ау, манашым, мөзіңді!».

Жетім образын ашып көрсететін – жетім өмірі, олардың іс – әрекеттері, мінезі-құлқы. Сайын Мұратбековтің «Жанболат» атты шығармасы жетім тағдырын суреттегенімен, ауылдың көрінісі мен өміріне үлкен мән береді. Сайын Мұратбековтің жасырын түрде шығармаға араласып, үйдің ішін, Жанболаттың ағасы мен жеңгесін сыни көзбен бағалап, оқырманға баяндап көрсетеді. «Үй іші тым көңілсіз. Шыбын қонып шұбарлаған жиырма бес ваттық шамның жарығы тым көмескі. Ірге жақтардан көгерген дым иіс шығады». Бұл сипаттама жеңгесінің немқұрайлылығын көрсетеді. Оның қонақ келгенін ұнатпайтыны, істің барлығын шала жасап жүретіндігі, салақ екендігі бірден байқалады. Долы әйел күйеуінің жолымен жүретін інісін жек көреді. Өйткені, ата-аналары қалдырған мүлік үшін таласады деген болжам бар. Еңбекте Жанболаттың портреті төмендегідей берілген: «Есіктен жасқаншақтай басып, мектеп формасын киген он бес-он алтылар шамасындағы жүдеу өңді ақ құба бала кірді».

Байқап қарағанда, бүкіл жетім балалар арық келген, ұялшақ етіп суреттеледі. Соның ішінде Жанболат та арық көрінетін бала. Ас жемегеннен емес, ауыл-аймағын сағынғандықтан. Шығарма ішінде Жанболаттың пішіні арагідік көрініп отырды. «Шын қуанышты рахат күлкіден бұжыр бетіне қалың – қалың әжім еніп, кішірек көздері мүлдем көрінбей кетті».

Қазақ прозасында шығармаларын көркемдік тұрғыдан жеткізумен бірге, мағынасын ашып, оқырман ойына қолайлы етіп, қарапайым сипаттамамен шыңға көтерілген жазушылар саны біршама. Біздің суретшілердің туындылары ұрпақтан ұрпаққа «аманат» ретінде беріліп отыр.

(жалғасы бар)

^{Көрнекі сурат: Андрей Вилков "Жетім"}