Роман неге жазылмай жатыр?

Бүгінгі қазақ әдебиетінде тұралаңқырап қалған жанрдың бірі – роман екені баршаға аян. Әдебиет десе ең алдымен еске түсетін жанр да роман еді. Бүгінгі оқырманның да, әдебиетші мен сыншының да сұрайтын бір сұрағы «роман неге жазылмай жатыр?» болатын. Осы сұрақты тәуелсіздіктен кейін өмірге келген бірнеше жас буын әдебиет өкілдеріне қойып көрдік. Жас жазармандар романның ең көп оқылатынын, өздерінің де дайындық үстінде жүргенін, кейбірі жазып та жатқанын айтуда. Ал оқырман қауымға Әлішер Рахаттың екі романы, Берікбол Батанның бір романы жарық көргені мәлім. Алдағы уақытта жас жазушылардың қаламынан тың романдар жарыққа шығатынына сенеміз. Ал қазірге шағын ғана пікірлерімен таныс болыңыздар.

- Әдебиетшілердің көп айтатын сөздерінің бірі – бүгінгі қоғамның тұтас суретін беретін көлемді шығарма әлі жазылған жоқ дейді. Бұл рас па? Жазылса қане, қай романды атайсыз? Жазылмаса себебі неде деп ойлайсыз?

Берікбол БАТАН: Бүгінгі қоғамның тұтас суретін беретін көлемді шығарма жазылмаған болар. Бір қызығы, сіздің қойып отырған сұрағыңыз қандай да бір әдеби шығарма туралы естуді көздегенімен, бүгінгі күнгі әдебиетті жасаушылар мен сұраушылары жұқтырып алған кеселдің бетін ашып жіберген сияқты. Қоғамның тұтас суретін беретін әдеби шығарма дегенді өз басым онша түсіне алмаймын. Осы тұста біздің спортшыларды мысалға келтіргім келіп отыр. Кәсіби шұғылданып әлемдік деңгейге көтерілгенде алаңға өзі шықпай, қазақтың тыныш жатқан бүкіл рухын, намысын, абыройын, елдің мәртебесін қоса алып шығады. Ол үлкен жүк – санаға біткен кір тасы сынды. Ертең жеңіліс тапса, өз өзімен моральдық құлдырауға түсіп, ақыр аяғы спорт әлемінен қош айтысып тынады. Одан да өзінің мансабы ретінде көрсе, жеңілу бір мүмкіндік болып қалатын еді ғой. Әдебиеттегі қоғамның тұтас суреті деген де сол сияқты. Бізде көлемді шығарма жазғысы келетін жазушылардың бәрі осы үлкен сенімді қалталарына салып алған сияқты көрінеді. Қаламсабы саусағын қажап үлгермеген адамға ондай жүкті арқалаудың қажеті қанша? Меніңше әдебиетті әркім өзінің мансабы деп санаған кезде ғана шығатын шығар. Қоғамның бейнесін қоя тұрып, нақты заманауи образы тірілген шығарма бар ма десеңіз, бәлкім жауап беруге болады. Осында сұхбат беріп отырған авторлардың әрқайссында жекелеген образдар бар. Көлемді шығармада Әлішер Рахаттың «Параллель» романындағы кейіпкерді айтар едім. Ондай образ айналамызда жетіп артылады. Кез келген адаммен сырласып көрсеңіз, дәл романдағы кейіпкер сынды екі бөлінген адамды көресіз. Ал сіз сұрап отырған қоғамның суреті осындай жазушылар көбейіп, әркім бір-бір кейіпкер алып келгенде ғана пайда болады. Әйтпесе, бір кейіпкерді жасай алмай жүріп, қоғамды көрсетемін деген бос әурешілік секілді. Әрине ондай талантты кісілер болса мен тек сәттілік тілеймін.

Темірлан ҚЫЛЫШБЕК: Егер қазіргі қоғамды толық суреттеп, жаңа дәуір оқырмандарына бейімделген көлемді шығарма жазылған болса, ең болмағанда ел ішінде дүмпу тудыратын еді. Демек әлі ондай «Ұлы әңгіме» жазылмады. Десе де кейінгі жылдарда жазылған роман кейіпкерлерінің өмірге деген көзқарастары мен детальдары арқылы қоғамның кейбір тұстарын аршып көрсеткен шығармалар бар.

Бұның бірінші себебі – ұрпақтар сабақтастығының өліара кезеңге тап келуі, екінші себебі – дәуірлер алмасу процессінің аяқталмауы болу керек.

Досхан ЖЫЛҚЫБАЙ: Осы кезеңде өмір сүре отырып, біз бүгінгі қоғамның тұтас суретін беретін роман жаза алмаймыз. Өйткені оқырман немесе сыншы ол картинаға әйтеуір жетіспей тұрған бір нәрсені көреді. Себебі бүгінгі қоғам оның көз алдында. Яки бүгінгі қоғам туралы жазылған роман араға 20 немесе 30 жыл салып сол кезеңнің суретін тұтас бейнелеген роман деп бағалануы мүмкін. Халық ол кезең туралы суреттерді ұмытып, тарихи фактілер мен негізі суреттерді сақтайды есінде.

Сұраққа тіке жауап берер болсам, бүгінгі қоғам суретін жан-жақты суреттей алған роман оқығам жоқ. Тіпті Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңі туралы да жарытқан роман оқымадым. Бұл ондай роман жазылмады деген сөз емес шығар. Бәлки менің ізденісімнің нашарлығы. Бірақ ол және бұл кезеңдер туралы айтылып жүрген романды білмеймін.

Арман ӘДІЛБЕК: Жазылған жоқ секілді. Бірақ, әр жазушының ішінде соны жазу ниеті бар болса керек. Тек, оған артық қажыр, мол білік кетеді. Оның үстіне, бұл да бір «шынжырдың үзілген тұсы». Әр буын, мейлі, өнерде болсын өз миссиясын толық атқарып отыруы керек қой. Бүкіл дәуір тынысын беретін ірі, терең еңбектер бүгін болмаған себебі – кеше де болмағанынан болуы мүмкін. Кім біледі? Мұндай еңбек күтудің өзі қазірше артық шығар. Оның дайындығының өзі көбімізді ауызбен орақ орудан ары асырмайды. Бірақ, мен жазушылардың қазіргі ізденіс, ілгерлесінің өзіне қанағаттанар едім. Сондайлық кесек еңбек күтпей-ақ та, көп үміт артуға болатын сәтте тұрмыз.

Санжар БЕКЖАН: Соңғы 4-5 жылдың ішінде кітап нарығы белгілі бір бағытқа түсіп, қазақ оқырмандарын фокусқа алған кішігірім кітап дүкендері ашылып жатыр. Жыл өткен сайын аударма кітаптармен қатар, сөрелерде жаңа, жас авторлардың кітабы да өз орнын табуда. Оқырманмен бірге автордың да өсетініне сенім мол. Сол себепті бұл сұрақты болашақтың еншісіне қалдыру керек.

Әлішер РАХАТ: Бүгінгі қоғамды толық суреттейтін роман әзірге жоқ деп ойлаймын. Өз басым ондай роман оқымадым. Тұрысбек Сәукетаевтың «Мен жындымын» романында біршама дүние қамтылған, дей тұрғанмен қоғамның тұтас бейнесін көрсетті деп айта алмаймын. Ол романда 2000-2008 жылдарға тән атмосфера бар.

Жазылмаған себебі неде екені түсінікті емес пе: жалпы роман атаулы мүлде жазылып жатқан жоқ десек болады ғой. Үлкен, классик атанған жазушылардың басым көпшілігі тарихи тақырыптарға бет бұрды. Бұл бір шетінен халықтың тарихи жадын «ұзартуға» жәрдемдеседі, бірақ бүгінгі күнді кім жазады? Алдыңғы буыннан роман жазған Ырысбек Дәбейді ғана білеміз. Роман жазатын жазушылар жоқтың қасы.

- Қазіргі ақпарат ағыны тым жылдам заманда ұзын-сонар роман оқылмайды деген түсінік бар. Роман шынымен оқылмай ма? Оқылмаса жазғаннан не мән бар?

Темірлан ҚЫЛЫШБЕК: Қандай жағдай болмасын, роман оқылады, алайда ол көптің ермегі емес. Оны тек кітап арқылы өзіне эстикалық ләззат сыйлай алатындар ғана оқиды деп білемін. Болмаса, әдебиет зерттеушілері мен тәсіл іздеген жазушылар оқиды. Менің түсінгімде роман жазу оқырмандар жаппай оқу үшін емес, ойыңды жаулаған кейіптерлермен күресіп, миыңда бейбітшілік орнату процессі ғана.

Досхан ЖЫЛҚЫБАЙ: Роман оқылады. Бүгінгі сериалдардың танымалдығы мен өтімділігі секілді, роман да өтімді жанр, қазіргі жастарға. Олар романның бір үзігінен тоқтап, кітап бетін жауып қойып, енді не болар екен деп ойланып жүргенді ұнатады. Тағы сол сериал сияқты. Яки жастар бүгінгі эмоциялардың тым өзгерімпаз кезеңінде оқып жатқан романындағыдай көңіл күйді ұзақ сақтағысы келетін шығар. Менің сабақ беретін студенттерім осылай дейді...

Арман ӘДІЛБЕК: Оқылады. Кітап оқу ешқашан тоқтап қалмайды. Роман оқу тіптен тоқтап қалмайды. Роман оқу мен технократтық, ақпараттық қарбаластық парадокс болуы мүмкін емес. Парадокс деп санау үшін кабинеттен шыға алмай қалу керек. Ал, жазушы үшін жазудан артық қандай мұрат болуы мүмкін? Есесіне, оқырман табу, тіпті тәрбиелеу, тарту да, жазушының көп айтыла бермейтін бір міндеті екені де ақталуға келмейтін шындық емес пе?

Санжар БЕКЖАН: Қандай заман болса да, кітап оқыла береді. Басқа елдерде кішкентай баладан бастап, үлкен кісілерге дейін кітапхана жинап, кітап оқуды өмірінің айнымас бөлшегіне айналдырған. Біздің қоғам әлі күнге дейін депрессияда деген ойдамын. Кітап тұрмақ кинотеатрлардың өзінде комедия жанрындағы фильм болмаса көп адам бармайды. Адамдардың болашағына деген сенімі, өзіне уақыт арнауы, өзін дамытуы – отбасы, жұмыс, баспана деген мәселелердің ішіне жұтылып кеткен. Бізде уақыт жоқ турасын айтқанда.

Әлішер РАХАТ: Меніңше, роман прозаның кез-келген жанрынан көп оқылады. Әңгімелер жинағының таралымы мен романның таралымын салыстырып көрсеңіз болады. Ал газет-журнал, сайттарда жарық көрген әңгіме, новеллаларды көп оқылады деп айтуға болады, бірақ ол тегін ғой. Авторға ешқандай қаламақы төленбейді. Бұл Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде проблема болып отыр екен. Әдеби порталдарда он мыңдаған қаралым жинаған әңгіме, повестер бар, бірақ оларды сатылымға шығарғанда сондай тиражбен тарала ма? Бір шетінен бұл жанрдың да айырмашылығына байланысты. Роман – көлемді. Ол жерде қамтылатын тақырыптар да, оқиғалар да ауқымды. Романның өз вайбы бар, басқа әлемге еніп, біраз уақыт аялдайсыз. Кейіпкерлердің жан-дүниесіне терең бойлауға мүмкіндік мол. Романның жүгін арқалаған әңгіме, новеллалар да болады, бірақ ондай шығармалар өте сирек.

Мен бұрынырақта «адамдар қазір тез ақпарат алып үйренген, романдарды оқымайды» деп ойлаушы едім. Бірақ түсінгенім: әңгімені көбіне үнемі әдебиетті бақылап отыратын оқырман немесе әдебиетшілер ғана оқиды. Көпшілік қауым авторды романмен таниды екен.

Берікбол БАТАН: Меніңше заманның осы сипатымен әдебиетті байланыстыру шығармашылықтан қашудың бір айласы ғана. Әдебиет - алдымен өнер. Ал өнерді іздеушілер қай қоғамда да табылады. Оқырман көркем шығармадан әлде бір ақпараттық таным іздеу үшін оқымайды ғой. Сондықтан бұл істің бейтарап қала беретіндігін ескергеніміз жөн. Белгілі бір деңгейде, қоғамның ұзақ сонар жазуды оқығысы келмейтіні әдебиетке әсер етуі мүмкін. Бірақ жақсы шығарма жазсаңыз жылжыған уақыттар ішінен сіздің шығармаңызға қол созатын оқырманның табылатыны сөзсіз.

- Әдебиетті романсыз елестете аласыз ба? Қазіргі қазақ әдебиетін романсыз әдебиет деп қарауға бола ма?

Досхан ЖЫЛҚЫБАЙ: Романсыз елестету мүмкін емес. Өйткені тек әңгіме жазып әдебиет тарихында қалған екі-ақ жазушыны білемін. Басқа көп шығар. Бірақ, білетінім Чехов және Акутагава. Егер осы деңгейде жаза алсаңыз роман жазудың қажеті жоқ шығар.

Қазірі қазақ әдебиеті романсыз емес. Роман бар. Бірақ оның сапасы туралы сөз басқа.

Арман ӘДІЛБЕК: Мүмкін емес. Романсыз әдебиетті елестету үшін қандай аянышты хәл кешу керегін де білмеймін. Максимализмнің де жөн, шегі бар. Романдар көп жазылып жатпаған шығар. Бірақ, жазылмай да жатқан жоқ. Жас жазушылардың өзінің арасында былтырдан бері бірнеше роман жазылды. Алды баспа көрді. Арты баспа көрмек. Ал, енді аға буын мен Алматыдан тыс өңірлердегі шығармашылықтың тұсалып қалмайтынын анық білеміз ғой.

Санжар БЕКЖАН: Роман бар. Оқырмандар да табылады. Олардың саны уақыт өткен сайын көбейеді деп сенемін.

Әлішер РАХАТ: Кесек образдарды көбіне роман береді ғой. Образдың толық ашылуына роман үлкен мүмкіндік береді.

Қазіргі қазақ әдебиеті романсыз екені айдан анық қой. Кемінде жылына 10-20 роман шықса, бәсекелестік те артушы еді, сапасы да артатын еді, оқырман да көбейетін еді деп ойлаймын.

Берікбол БАТАН: Қазіргі әдебиетті уақыт кеңістігінен бейтарап қалған сияқты елестетемін. Мысалы әлем әдебиетінен жаңа шыққан романды оқып, алты айдан соң қайта оралсаңыз, арада қанша роман жарыққа шыққанын санай алмай қаласыз. Ал қазақ әдебиетінен бір романды бүгін оқып, кейін қайта оралсаңыз сол романнан кейін әлі ештеңе шықпағанын көресіз. Бұлай тұрса, жанталасып оқудың қажеті қанша, бір жылдан кейінде оқып үлгеремін ғой деген ойға қаласыз. Ал осындай жағдайда тұрған әдебиетті заман ағынымен ілесті деп айту қиын. Сондықтан көлемді шығарма болсын, шағын әңгіме, повесть болсын, үздіксіз шығып тұрмаса, қазіргі әдебиет туралы толық бір әңгіме айту мен үшін қиынға соғып тұр.

Темірлан ҚЫЛЫШБЕК: Егер осы уақытқа дейін әлемде ешқандай роман жазылмаған болса, әдебиетті романсыз елестете алар едім, алайда бір емес, мыңдаған роман жазылды. Сондықтен елестету мүмкін емес. Қазіргі қазақ әдебиетін «романсыз әдебиет» деп қарастыруға да, қарастырмауға да болады. Оны әр оқырман өзінің талғам деңгейінде бағалайды, алайда әдебиетіміздегі роман жанры баланың ауызындағы сүт тістері сияқты кетіктеніп барып қайта өсіп келеді. Ендігі кезекте қазақ жазушыларының әлем әдебиетіндегі романистермен қатар аталуы үшін тек уақыт пен сабыр керек.

- Өзіңіз роман жаздыңыз. (Егер әлі жазбаған болсаңыз да) оқырман саны көңіліңізді көншіте ме? Оқырман сапасы ше?

Арман ӘДІЛБЕК: Бізде кітап сату, оқырман мен автордың сауда сипатындағы байланысын қалыптастыру ісі енді-енді ағымға келіп жатыр. Оқырманның аз болуы сол автордың өзіне, шығармасына байланысты. Ал, оқырманның сапасы туралы айту маған қиын тиіп отыр. Оқырмандары толығымен интелектуалды қай елді атай аламыз? Оқырман деген сөз бір қырынан қарағанда ізденуші деген сөз ғой. Демек, олар да құлшынуда, жазушы да құлшынсын. Оқырманнан деңгейлі, оқырманнан білімді болу жазушы үшін аса ауыр міндет емес. Ал, оқырманның деңгейіне құлдилау, немесе, оқырманға ілесу ол енді ұяттау дүние.

Санжар БЕКЖАН: Мың данамен шыққан кітабын бір айдың ішінде сатқан қаламдастарды көрдік. Тіпті қайта басылған кездері тәжірибеде бар. Сол себепті қандай жазушы болмасын оған міндетті түрде оқырман табылады.

Әлішер РАХАТ: Шынын айтқанда, оқырман саны өте аз. Қазақ авторының романын САТЫП алып оқитын оқырман саны бес мыңның ар жақ, бер жағы ғана. Оның ішінде жасына, қызығушылығына байланысты әр түрлі аудиторияға бөліңіз. Жаппай оқылатын бір жұлдыз жазушы пайда болса, бәлкім біртіндеп аудитория кеңейетін шығар. Британиядағы әдебиетші досымнан естуімше қазір ол жақта да осындай жағдай екен. Жақсы деген жазушылардың өзі екі-үш мың тиражбен ғана тарайды. Әрине, бұл тізімге әлемге танылып кеткен жұлдыз жазушылар кірмейді, дейтұрғанмен ішкі нарықтағы әдебиеттің күйі осындай деседі. Байқасаңыз, "Нью-Йорк таймстың" қазіргі бестселлерінің өзі 20-30 мың-ақ тиражбен таралып жатыр.

Оқырман сапасына келсек, әр түрлі деп айтар едім. Тек қазақ әдебиетін оқып өскен оқырманның пайымы бөлек, әлемдік классиканы білетін оқырманның пікірі басқа. Қазіргі заманауи шетелдік жазушыларды оқып жүрген оқырманның көзқарасы тіптен өзгеше. Сапасын қай критерийге байланысты айтатынымды білмеймін.

Берікбол БАТАН: Мен романды шығарып, жарнамалап, сатып, алғашқы пікір келгенге дейін, әлемді арқама қойып алған автордай сезініп жүрдім. Бұл алғашқы романда барлығының басынан өтетін жағдай деп ойлаймын. Кейін алуан түрлі пікірлер келгеннен кейін өзімнің қателіктерімді түсінуге мүмкіндік берді. Түсінесіз бе, қателіктердің өзін көру үшін жоғарыда айтылған қаншама процестерден өтуге тура келді. Есесіне ендігі отыратын жұмысымда ескеретін факторларды түртіп қойдым. Ал оқырман сапасы туралы бір қызық ойға қалдым. Біздің қоғамда оқығысы келетін жастар күн өткен сайын артып келеді. Бір қызығы, романдағы қарапайым қателіктердің бәрін олар кешіріп оқыды. Демек оқырман қазір сыншылықтан бұрын, қазақ авторлары жасаған әлеммен танысқысы келеді. Егер бір қызық дүние табылса, соны өзі оқуға, әрі жазуға да авторға мұрша беруге дайын.

Темірлан ҚЫЛЫШБЕК: Психологиялық тұрғыда адам баласы максимализмге ұмтылатынын ескерсек, жазушылар да сол қатарда. Шығарған кітаптарының тиражы мыңдап оқырман қолында тозғанын қалағанымен, қазіргі сән - минимализм екенін ұмытпаған да жөн болар.

Досхан ЖЫЛҚЫБАЙ: Жазбадым. Жазуға отырғанмын.

Егер шын жақсы роман болса оқырман табылады. Әлішер Рахат айтқандай: «Роман нарығы қазірше бос тұр». Өзім студенттерімнен «роман оқығымыз келеді» деген сөзді көп естимін. Әрине, олар заманауй роман оқығысы келеді.

- Жазған немесе жазбақшы болған романыңыздың қозғайтын тақырыбы қандай? Не үшін бұл тақырыпты қозғадыңыз?

Санжар БЕКЖАН: Совет Одағы тараған кезде дүниеге келгесін, аз уақыт ішінде көп өзгерістерді бастан өткіздім. Ең алғаш қалаға келіп кетчупты нанға жағып жеген кез есімнен кетпейді. Тәуелсіздікпен тең өскен соң осынау 30 жылда біз көп нәрсені жоғалттық. Біз таптық деп ойлаған құндылықтар - турасын айтқанда бізге жат. Менің ойымша әр адамның өз оқиғасы, соған байланысты өз ойы бар. Бірақ оны қағазға қалай түсіретіні маңызды.

Әлішер РАХАТ: «Параллельде» бірнеше тақырыпты қозғауға тырысып бақтым. Соның бірі - әкесіз өскен баланың өзіне сенімсіздігі. Яғни, бала өмірге келгенде әке-шешесімен іштей бірегейленеді ғой, ал егер әкесі болмаса ше? Оның ішінде тек анасының «линиясы» бар болса? Осы нәрсе оның өміріне қалай әсер етеді? Әсіресе, қызбен байланыс орнатқанда ол қалай көрініс береді?

Екіншіден адамның қоғамға арналған, айналасына бейімделген Ол-ымен ішкі МЕН-нің қарама-қайшылығы жайлы. Жеке тұлғаның қалауы мен қоғамға бейімделген тұсы. Бір адамның екі түрлі өмірі.

Қосымша тақырыптар да бар ішінде. Неге қозғадыңыз десеңіз, бұл бүгінгі күні актуальді тақырып деп ойлаймын. Қазақстанда да, әлемде де ажырасу өте көп. Ата-ана мен баланың арасындағы келіспеушілік барлық елде бар. Оның сыртында, адамның өзін іздеуі – мәңгілік тақырып деп санаймын.

Берікбол БАТАН: Жазылған романда шиеленіскен оқиғалардың көп болауына назар аударғым келді. Екі адамның арасындағы оқиға шиеленіссе екеуінің ғана әсерінен ғой. Ал ішкі әлемі қалаулар мен тартысқа толы адам үнемі шытырман оқиғаға тартады. Болашақта жазғым келетін романда осы сарында. Сыртқы қақтығысты бейнелеу, адамның ішкі сырын айтып отырмын деген сөз сияқты.

Темірлан ҚЫЛЫШБЕК: Романның тақырыбы - “Ай қызы”. Тақырыптың романға қаншалықты қатысы болса, соншалықты қатысы жоқ. Шығарманың ішкі эстетикасы мен сырты эстетикасының арасында үйлесім тапқан дүние деп білемін. Ал тақырыпқа байланысты романға жасырылған детальдер автордың сөзімен емес, оқырман көзімен тірілгені дұрыс шығар.

Досхан ЖЫЛҚЫБАЙ: Бүгінгі қоғам келбеті. Саяси астарлы роман жазғым келген. Бірақ қазір ойласам, өзім жек көретін банальность бағытында кетіп бара жатқандай көрінемін. Біздің әдебиетте ормандағы аңдарды жазған болып, Саясатты, билікті, жалпы қоғамды жазатындар бар ғой. Ол астар емес, карикатура секілді. Сондықтан саяси астарды басқаша беру керек деп ойладым. Қалай болғанда да, қазіргі таңда жазылатын кез келген шығарма, оның ішінде роман саяси көзқарастарға суарылады. Одан қаша алмаймыз және қашудың қажеті жоқ шығар.

Бекзат Смадиярдың әңгімесі есіме түседі: «Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары деген тіркесті түйіндейтін роман керек».

Арман ӘДІЛБЕК: Менің өз тақырыбым бар сияқты сезіледі. Мәселен, әлеуметтік писихологиялық депрессия, Әлеуметтік бейсанадағы тарихи жарақаттар. Осы. Өзім енді тарих ақтарғанды жақсы көремін. Ұлттың өткені, ондағы трагедиялар жүлгесінің бүгінгі зардаптары, бүгінгі тұлғаның өткен дәуір жарақатымен писихологиялық ара қатынасы маған қызық. Басқа тақырыптарға баруға дайындығым да жоқ секілді.

- Роман жазу үшін жазушы не нәрсеге дайын болуы керек? Қандай дайындықтар керек деп білесіз? Роман жазуға не кедергі?

Әлішер РАХАТ: Романға отыруға әркімді әр түрлі жағдай әкелуі мүмкін, сол үшін бірдеңе айту қиын. Ал жазып біткен соң, оқырманның он мыңдап, жүз мыңдап болмайтынын ескерген, соған дайын болған жөн деп ойлаймын. Өйткені роман жазу – көп уақыт алады. Айлап, жылдап. Ал оның қайтарымсыз еңбекке пара-пар екенін ескеру қажет секілді. Бәлкім, осы ең үлкен кедергі шығар. Өйткені сонша уақытыңды арнағаныңызда, қайтарымы аз болатыны – аяғыңыздан тартып тұрады.

Берікбол БАТАН: Роман жазуды көздеген адам қоғамдық мәселенің бір түйіріне өзін жауапты қылып алса, жазу процесі ұзақ уақытқа созылады. Ал біздің заманда ұзаққа созылған істен тез жалықтыратын факторлар көп. Ең бастысы қателесуден қорықпау керек деп ойлаймын. Сіздің қандай қатеңіз бар екенін оқырманыңыз айтады. Ал ол уақытта сіз жазумен біршама уақыт машықтанған, тәжірбиесін сіңірген автор ретінде бір қадам алдыға жылжыған боласыз. Ал онсыз: «Оқырманнан әлі шықпаған романымның қателігін айтыңдаршы», - деп жүрген желөкпе сияқты болып қаласыз.

Темірлан ҚЫЛЫШБЕК: Роман жазу үшін ең алдымен ішкі дайындық керек. Сосын - бап. Бақ - екінші кезекте. Кейіпкерлеріңнің мінезін жете ұғынумен қатар форма, стиль де үлкен рөл ойнайды. Ал егер өз жаныңнан шыққан психологиялық элементтері бар дүние жазу керек болса ЭГО-дан аттай білу керек.

Досхан ЖЫЛҚЫБАЙ: Неге дайын болуы керек екенін әр жазушы өзі білетін шығар. Бастысы үздіксіз еңбек керек. Ал роман жазуға тұрмыс кедергі. Менде солай.

Арман ӘДІЛБЕК: Жазам деген кісіге не кедергі бола алады. Қажығұмар Шабдан түрмеде отырып та алты томдық «Қылмыс» романын жазды. Дегенмен, жазам деуге дейінгі барыс туралы бірдеңе айту қажет шығар. Білім, қажыр, дегендердің керегін айтпасақ та білеміз. Өнер алдындағы жауапкершілік, ұят дегендер тек ауызда ғана болмауы керек деп білемін. Тек өнер алдындағыны айтам. Қазіргі оқырман мүлде басқа. Олар мүмкін, өнер, шығармашылық жайлы ішкі, сыртқа көзқарасыңның қаншама алшақ екенін жазғандарыңа қарап-ақ біліп, ойланғансып түскен фотоңа мұртынан күліп қарап отырады.

Сосын, сөзсіз қазақ әдебиетінен (мейлі, соцреалистік деп тоқпақтасақ та) сауатты білік иесі болу керек. Әлем әдебиеті керемет екені рас. Қазақ әдебиетін шала біліп отырып, ол үшін қызмет етем дегенді ойлау да абсурд. Роман жазу үшін тіпті де солай деп сенемін.

Санжар БЕКЖАН: Сабырлық керек. Рационалды болу керек. Қандай да бір дінді ұстанатын жазушы өзінің сенімін оқырманға тықпаламау керек. Жағымды, жағымсыз адам деген ойдан арылу керек. Идеал жоқ. Роман жазуға кедергі болатын нәрсе қаламгердің ішінде ғана.