Абай діні – сыншыл ақылдың шартты діні 12+

Абай Құнанбайұлының шығармашылық көзқарасында салт-дәстүріміздің негізгі қағидалары жинақталып, халқымыздың рухани көзқарасымен бірге танымы жүйеленген. Жаһандану үдерісіне енген қазіргі Қазақстан халқы үшін, әсіресе, өмірлік ұстанымдары қалыптаспаған, ауытқымалы психологиялық кезеңдегі жас буын үшін дәстүрлі бағыттағы танымды қалыптастырудың маңызы зор. Қазіргі заманда көп елдерді жайлап кеткен діни экстремизм, дәстүрлі емес діни ағымдар мүшелерінің көбеюі еліміздің басты мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан ғасырлар бойы қалыптасқан діни танымды арқау етіп, дін мен дәстүр бірлігіне негізделген еліміздің жастарына саналық иммунитет қалыптастыру – қазір ең өзекті мәселелердің бірі. Ұрпақтар сабақтастығы – өмір заңдылығы, оны ұлы Абайдың сөзімен айтсақ: «Дүние – үлкен көл, Заман – соққан жел, Алдыңғы толқын – ағалар, Артқы толқын – інілер, Кезекпенен өлінер, Баяғыдай көрінер». Алдыңғы толқынның өкілдері бастан өткерген өмір сабақтарынан көңілге түйген ұлағатты ойларын кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырған. Кейде қилы заман сарынынан құндылықтардың көмескі тартатын кезі болады. Қазіргі заманда заттық игіліктер алдыңғы орынға шыққанда, рухани игіліктердің, дәстүр мен діннің негізі шайқалады. Бірақ рухани байлық уақыт өте қайта жаңғырып, адамзат қоғамын ілгері сүйреп, ортаймай, ескірмей, тот баспай ғасырдан-ғасырға ұласа береді.

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті.

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,

Және хақ жолы осы деп әділетті...

Һакім Абай көптеген шығармасына «адам бол» деген этикалық принципті арқау етеді. Ұрпаққа ұсынар бағыты – адамгершілік жолы. Абай тұлғасының асқақтығын сезіну үшін оның рухани әлемін тұтас қамтыған тұста ғана шалқар жан дүниесінің ұлылығына көзімізді шын жеткізе аламыз.

М.Әуезовтің «Ол адамгершілікті, моральдық философияны барлық жайдан жоғары қойды» деген пікірі ақын танымын терең танудан барып туған. Абай үшін ақындық мұрат емес, адамгершілік танымының құралы ғана. Ойпаз тұлға туралы әркімнің өз түсінігі, өз Абайы бар. Ол – бүкіл әлем болмысын қамтиды. Бүкіл әлемнің сырын түсініп, құпиясына қанығу үшін оны көретін жүрек қажет. Абай туралы ой толғаудың ауырлығы осында.

АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДІНИ ТАҒЫЛЫМ.

Мұхтар Әуезов: «Абайға шығыстан кірген бұйымдардың бірі ислам діні», - деп айтқан бұл пікірінің түп төркінінде тарихи шындық жатқанын байқатады. Қазақ халқы жалпы мұсылман ретінде саналса да, қоғамдық ой-санасы, болмысында шешуші орынды ата-салты, әдет-ғұрпы алатын. Дүниетанымында «шамандық ұғым» мығым жататын. Осы себепті мұсылмандықты тереңірек қабылдаған кейбір түркі тілді халықтардың билеушілері қазақтарды «шала мұсылман», кейде тіпті «мұсылмандықтан тыс» халық деп қараған.

М.Әуезов ақын дүниетанымына сүйене отырып, абайтану саласында ұзақ жылдар бойы іздену, ой қорыту арқылы Абайдың исламиятқа қатысын анықтауға, танымының негізін білуге ұмтылған. М. Әуезов Абайдың ішкі дүниетанымының сыры 1894-1895 жылдардағы жоқтау өлеңдерінде жиі аңғарылады дейді. Әсіресе, Әбдірахман өліміне арналған ішкі көңіл-күйін, қайғы-наласын молырақ сездірген арнау өлеңдерінде ашық байқалады. «Мұхтар Әуезов Абайдың шығыстан алған бұйымдарының басын – исламиятқа қатысты нанымын зерттеу барысында қорытқан ойларын эпопея һәм екі түрлі тезистік желі негізінде таратқан», - деп жазады Абайтанушы ғалым Мекемтас Мырзахметов.

Абай дүниетанымындағы елеулі қайшылықтың бір көрінісі оның дінге көзқарасында жатыр. Ақылмен, сыншыл оймен түп иесін тануға ұмтылған батыл әрекетінде кемеңгерлігін танытады. Бірақ әлеуметтік ортасы, өзін қоршаған қоғамдық ой санадағы мешеулік ақынды бейімдеп, өзіне тарта бергенін өзі де ескертеді. Мәнді ұғымдардың бірі – жан сыры жиі ұшырасатын көзқарастың сырына терең бойламайынша, оны Абай ұғынған дәрежеде танудың өзі қиын. «Абай діні – сыншыл ақылдың шартты діні». Мұхтар Әуезов Абай діні – сыншыл ақылдың шартты діні деген тезистегі ойларын, негізінен, 1895 жылы жазылған «Лай суға май бітпес қой өткенге», «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» деген философиялық лирикасын талдау үстінде нақтылы тарату арқылы аша түскен.

Абайдың исламиятқа қатысын анықтауда ұстанар екінші тезисі: Абайдың діні – «ақылдың, адамгершілктің діні», - деген ойына тіреледі. Осы аталған шығармаларында Абай үстірт қараған кісіге «діншіл ақын» секілді әсер де қалдырады. Үңіле зерттей қараса, исламияттың кейбір түбірлі ұғымдарын сыншыл ақыл сынына салып, оны өзіндік таным тұрғысынан адамгершілік дініне айналдырады. Өзіндік гуманистік ойларын көбінесе діни ұғымдармен жанастыра отырып таратады. Абайда айтылатын гуманистік танымдармен пікірлерде теологиялық ұғымдар мен шығыстық термин сөздердің мол болуы, әрине, оны қоршаған әлеуметтік орта мен тыңдаушылар құрамына байланысты. Исламияттық ұғым, діни сөздерді молырақ қолданған шығармаларының өзінде де Абай адамшылық жайлы асыл мұратты ойларына тыңдаушы назарын үнемі бұрып отырады. Мұхтар Әуезов «Абай діні – адамгершіліктің діні» деген танымын өз зерттеулерінде, көбінесе, бір ой желісін қуа талдамай, топшылап береді де, оның өзі ары қарай талдай түсуге, мәнін жан-жақты аша түсуге бейімдей құрады. «Лай суға май бітпес, қой өткенге» деген өлеңінде Абай Тәңіріге деген ішкі нанымдарының сырын ашып, өзін құдайына бас иген көп мұсылманның бірі ретінде танытады. Бірақ ойшыл ақын осы таным шеңберінде тұрып қалмай, түп иенің өзін ақыл сынына салып барып нануға бағыт алады. Осы әрекеті арқылы-ақ ақын исламият шеңберінен шығындап кетеді де, келесі «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» өлеңінде осы ұғым шеңберінен шығу бағыты тереңдей береді. Адамның жаратылысы туралы ой толғанысындағы:

«Мені» мен «менікінің» айрылғанын,

Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес» - деп, дуалистік сарынға бой ұрғандай әсерде қалдырады да:

«Өлді деуге сыя ма ойландаршы,

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған» - деп алғашқы таным шеңберінен тағы да шығындап кетеді. Абайдың алғашқы өлеңіндегі «мені» көне ұғымдағы «жан» емес, адамның ұрпақтан ұрпаққа ауысып жалғасатын рухани қазынасы болып шығады. Міне, Мұхтар Әуезовтың «Абай діні – сыншыл ақылдың шартты діні» деген ойы осыдан шығады. Мұның үстіне басқа зерттеушілер сияқты Абайдың осы екі өлеңімен ғана шектелмей, ақын өлеңдері мен қарасөздерінде көп таратылған ой желеулеріне де сүйеніп айтатын пікір түйіні байқалады.

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес.

Қайтып келмес жақ туралы бірер сөз. Бұл – ғұламалардың бәрін толғандырған мәселе. Қайтіп келмейтін «ол жақ» дегеніміз не? Көпшілікке белгілі түсініктер жалған дүние, бақи ғұмыр деп жатады. Яки дүние жалған және бақи болып бөлінбек. Адам өлген соң дәріл бақиға аттанды дейміз, демек өлген адам үшін дүние таусылғаны ма? Бақи ғұмырдың бұ дүниеге қатысы шамалы болса, сонда ол не? Абай айтқан екі мәселе бір-бірімен қабаттасып тұр. Біріншісі, табиғат өлсе де адамның өлмейтіндігі, екіншісі, осы өлмейтін адамның ешқашан бұл дүниеге қайтып келмейтіндігі. Осы екі пікірден үшінші пікір, қорытынды шықпақ. Егер адам өлмесе және барған жағынан қайтып келмесе, өзгеше ғұмыр кеңістігінің рас болғаны. Сұрақ. Ол қандай ғұмыр кеңістігі? Бұған діндерде жауап дайын, ол жақта ғұмырдағы дүниелік істеріңе сай жауап бересің және де сол істер мөлшеріне сай әрі қарай ғұмыр кешпексің. Жағдай осылай болғанда сенің шығармашылық өмірің (шығармашылық деп мен еркіндікті айтып отырмын. Іс, харекет еркіндігі деп түсініңіз. Ғ.Е.) осы жалған дүниеде ғана болып, қайтіп келмес жақтағы ғұмырың, осы жалғандық дүниедегі істеріңнің көшірмесі сияқты болып қалмақ па? Дүние ахиреттің егіні дегені осы ма? Олай болса, мазмұнды ғұмыр болғаны ғой? Бұл өлеңде Абай тәнді – «табиғат» деп, ал жанды – «адам» деп атап отыр. Ақын сөзі бойынша, сонда жан мен тәннің айрылғанның «өлді» деп атау білместік болады. Дененің өзгергіштігін медицина ғылымы да құптайды. Әр сәт сайын мыңдаған клеткалар өліп, олардың орнына жаңалары туып, адам денесі өзгеріп, жеті-сегіз жылда тән толық өзгеріп, жаңарып отырады екен. Дене анадан туады, өседі, артына ұрпақ қалдырады, біраз уақыт әрекет етіп өмір сүреді, біртіндеп қартаяды, ақырында жоғалады. Бірақ жан ешқандай өзгеріске түспейді. «Оның бүгінгісі, өткені және келешегі де жоқ. Ол мәңгілікті, әрқашан да болады, қартаймайды», - дейді ғалым Досым Омаров.

«Мені» мен «менікінің» айрылғанын,

Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес.

Абай осы өлеңінде алғаш рет «мені» мен «менікі» (жан мен тән) ұғымының табиғатына тоқталып өтеді. Жан мен тәннің бір-бірінен айрылуы жөнінде пікір қозғайды. Осы өлеңдегі «өңкей білмес» деп таңбалап сөгіп отырғаны надан қауымды адастырып жүрген, әрі солардың рухани көш басшысы болып жүрген «діни молдалар» екенін сездіретіндей. Осы топтың жан мен тән жөніндегі дүниетанымының негізі құранға (ХХХІ сүре, 8, 89-ы аят) негізделген аһли кітаптардағы пікірлерге сүйенген. Осындай танымнан қылдай ауытқу, олар үшін діннен шығумен бірдей. Ал жанның табиғатын танудағы Абай ұғымы діни танымнан алшақтап кетеді. Жанның өлмейтіні жайлы ұғымды танытуда діни таным мен Абай танымы аралығындағы қарама-қайшылықты айрықша атап өткен жөн. Жан сыры жайлы Абай көзқарасында қайшылықтың бары да рас. Бірақ осы саладағы оның басты бағыты, ой сарыны материалистік танымға жақын тұрады. Һакімнің пікірінше, тіршілікте адам баласы жан қуатымен жинап қорландырған объективті дүние сырын ұғынған, содан тапқан өнер-білімі, ой танымы ғана қалмақ. Ол рухани мұра ретінде ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, қайта жанданып толығуы себепті, оны өлді деуге келмейді, бұл ғылыми ұғымға саяды. Абайдың ғұмыр диалектикасында «мен» және «менікі» деген философиялық ұғымдар ұшырасады. Мұндағы «мен» – адам жаны, тәні, физикалық денесі, тән – табиғи нәрсе – тозады, өледі, жан – рухани нәрсе – тозбайды, өлмейді, мәңгілік дегенге саяды.

Жан тәнге қосылып, адам ғұмыры басталғанда, оның бастапқы “таза күйіне” екі нәрсе қосылмақ. Ол – нәпсі және ақыл. Нәпсі үшін жан күні ертең маһшарда жауапты болмақшы, ал ақыл жанның өмір сүру тәжірибесі ретінде, жанның мәніне айналып, оның даралығын анықтайтын өлшем болмақ. Ақылсыз жан даралығы қалайша анықталмақ? Меніңше, өзгеше өлшемдер де бар шығар? Дәл ақылдай жанға даралық сипатты не бере алмақ? Әрине, нәпсі де жанға даралық бермек, бірақ ол күнә даралығы деп аталатын түсінікке негіз болса керек. Нәпсі де дара, бірақ жанның нәпсі арқылы даралануы мәңгілікке ие емес, ол бірте-бірте күнәні жою үрдісімен азайып немесе мүлдем жойылып кетпек. Сонда жан даралығы тек ақыл арқылы сақталмақ. Мұндай жағдайда жанның қайтадан жер бетіндегі тәнге оралу жолы жоққа саяды, сірә, жан да нұр секілді өзінің көптігі жөнінен сансыз болса керек, біздер жанның көптігін үндемеу ретінде, оны қайта-қайта жер бетіне келтіруге ынта білдіргенбіз, сірә, бұл құптарлық концепция емес. Жан даралығы сақталмаса, адамның жеке өз басы үшін ертеңгі күнде жауап беру мүмкіндігінің болмағандығы. Онда көптеген мифтік, діни ұғым-түсініктер өз мәндерін жойып алмақ. Идея растығын мойындай (еріксіз) отыра айтарымыз және шындық ретінде қабылдайтын концепциямыз, ол жанның даралығы және оған даралық беріп тұрған – ақыл екендігі. Осы өлеңде Абай адам жаратылысы туралы дуализм жолында. Әрине, ол дуализм Еуропада Декарттың философиясында да аңғарылады. Бірақ Абай, мұсалманшылық шартынан келесі шумақтың соңғы екі жолында тағы да шығыңқырап кетеді. Оның айтуынша, өлмейтұғын ой менен өшпейтін сөз, өнер мұра қалдырған адам өлмейді екен. Исламияттың үйреткені мүлде бұл емес. Ал мұсылманшылық дуализмі мен Декарттың дуализмін алсақ, онда айырмасы бар. «Мен ойлай алуға қабілеттімін, демек тірімін» деген Декарттың идеалистік философиялық формуласы ойды заттық дүниеден үстем етіп қояды. Абай да: «ерең ойдың телміріп соныңа ермей» деуменен адамдық қасиеттің ең зоры – «Ой» деп таниды. Ендеше, бірінші дережеде тұратын – илану деп дін үгіттесе, Абай одан кетіп, жаңағы идеалистік санадағы философ ойына көбірек жақындайды. Соңғы шумақтың ең соңғы екі жолында Абай ислам діні үгіттейтін «иманға» да күдіктене қарайды .

Кім жүрер тіршілікке көңіл бермей,

Бақи қоймас фәнидің мінін көрмей,

Міні қайда екенін біле алмассын,

Терең ойдың телміріп соңына ермей.

Бұл тұста да әдеттегідей Абайдың әрбір сөзіне үңілу ләзім. Адам тіршілік қамының ырқына көнбей, соған бой ұрмай жүре алмайды. Сол жолда қай жерден жаза басқаныңды, қай ісің Бақидың қай қағидасына қайшы келерін біле бермейсің. Ол үшін әр уақытта істеген ісіңді ойға салып, оның түпкі мәнін байыптат отыру керек. Ал терең ойдың таразысы данышпандықтың (яғни мәңгі өлмейтің сөздің) бірден-бір өлшемі екені түсінікті. Мін дегенде біз адамның он екі мүшесінің кемістігін айтып отырғанымыз жоқ. Кемістік, кемшіліктің жөні бір басқа. Абай «Алла мінсіз әуелден пайғамбар хақ», - дейді. «Адам міні туралы айтқанда, мен оның болмысына қатысты мәселені меңзеп отырмын.

Адам мінсіз болса періште мен шайтанның не қажеттіліктері бар, яғни жаратушы өз құдыретімен адамның мінді болатын мүмкіндігін жоймаған, сол үшін оған харекет еркіндігі берілген. Адам бойындағы мінін мойындағысы келмейді. Бұл надандыққа бастар жол. Адамға мінді болу жарасымды. Адам мінсіз болса періште болмақ, тіпті құдай дағуасын құрмақ. Адамды мінсіз етуге талпыныс көп болған. Ибн Араби сияқты ойшылдар «кәмелетті жан», Ницше «асқақ адам», комунистер «жан-жақты жетілген адам» – деп анықтаған. Алайда бұлар да мінді жоя алмады. Не білім, не тәрбие адамды мінсіз ете алмайды, бірақ жақсылыққа қарай бастамақ», - дейді филосоы ғалым Ғарифолла. Есім.

Дүниеге дос ақиретке бірдей болмас,

Екеуі тап бірдей боп орныға алмас.

Дүниеге ынтық, махшарға амалсыздың

Иманың түгел деуге аузым бармас.

Бұрын дүниеқоңыздықты көп жазғырған ақын тоқетеріне келгенде оны ақірет ісімен сыйыса алмайтын имансыздықтың бір түрі деп ғайбаттап, біржола бездіре түскен. Сөйтсек, дүниеге ынтық адам маһшарға амалсыз мойынсынады екен. Һакім енді оны дін жолымен айыптап, жарық дүниедегі тірліктің жалғандығы мен баянсыздығын тілге тиек ете етеді. Тән жан тұрағы болған жерде, жан оған қызмет етеді, басшы – адам нәпсісі. Мұндай жағдайда рух туралы сөз жоқ, бірақ адам тәубасына түсіп, сабырлық етіп, қанағат философиясына тоқталмақ болса – жан жадырап, тәнге орныққанға дейінгі халіне келмек, рух патшалық құрмақ. Әр адамның бойындағы рух көзінің көп жағдайда ашылмай қалуы да ықтимал, сондықтан адамзат рухани тәрбиеге әмәнда құштар. Рухқа құштарлық гуманизмнің негізі. Рух дегеніміздің өзі – адамды аңсау, оның қасиеттерін ашу, пендесі мен Жаратушысының табиғи байланысын сезіну.

Абайдың «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» деген өлеңін талдай отыра мынадай қорытындыға келдік. Абай діннің не екенің, оның адам өміріндегі маңыз-мақсатын терең түсінген адам. Діннің сыртқы мәні боп табылатын діни рәсімдерден гөрі ішкі мәні болып табылатын иманның тазалығына көп көңіл бөлген. Бұған дәлел мына өлеңі:

Тағат деген деген не тағат Хақ жолында,

Мәхам жандар ізденіп жүр соңында.

Хақтың жолын танымай қалтаң қағып,

Көт жуғанға мәз болған байғұс молда.

Абай танымындағы Хауас мәселесі және «Алла деген сөз жеңіл» өлеңінің идеялық мазмұнына қатысты Мұхтар Әуезовтің: «оның діні – сыншыл ақылдың шартты діні» деген тезистік пікірі қаншалықты білгірлікпен әділ, дұрыс айтылған бірегей пікір екенін, әсіресе, хауас жайлы ойларына үңіле түскенде анығырақ сезінеміз. Абай тәңіріні тануда шығармаларында шариғат тоқта деген шартқа аялдамай, тәңіріні ақылға салып, ойға қондырмай тоқтамайтынын «Құмарсыз құр мүлтуге тоя алмаймын» деген пікірінде ашығырақ білдіреді. «Абай шығармаларындағы хауас жайлы мәселе әлі күнге дейін зерттелмей келеді» – деп жазады профессор Мекемтас Мырзахметов. Хауас – арабша түйсік, сезім деген ұғымдарды қамтиды.. Ал Абайдағы қолдану мағынасы дүниетанымға байланысты терең философиялық, теологиялық ұғымдарға соғады. Бұл ұғым Абай шығармаларында кәсіби құбылыс ретінде қаралып, күрделі бейнелеу теориясымен тікелей ұштасады. Ақынның сыртқы болмыстың санаға сәулелену процесі жайлы ойларын өз шығармаларында молынан таратып, хауас арқылы сыртқы болмыстың шындығын толық білмеу, білуге ұмтылмау «хайуани дәрежеде қалу» деп біледі.

Абайдың пікірі бойынша, әрбір талантты жас дүние сырын білу жолында әуелі тумысынан болатын хауас сәлим, денсаулық, әлеуметтік ортасының әсерімен ғылым-білімді меңгеруге үйірсектеп, шын махаббатпен беріле ұмтылғанда ғана: «Алла тағаланы танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб маәфағат дәфғы мұзаратларны айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсе болады», - деп ой түйеді. Ғылым салаларын меңгеруге, әсіресе, сыртқы болмыстың сырын білуде Абай хауас сәлимге ерекше мән бере қарайды. Абай хауас жайлы еңбектермен кең түрде танысып, одан алған ой-пікірлерін шығармаларында шашыранды түрде болса да қадау-қадау беріп отырған. Абайдың хауас жайлы жалпы танымы, өзіндік ой-пікірлері 27, 38-і қара сөздері мен «Алла деген сөз жеңіл» атты өлеңінде алынады. Абайдың Хауас жөніндегі өте күрделі, мағынасы әр тұрғыдан ұғынылатын көзқарасын, танымын білуде «Алла деген сөз жеңіл» деген философиялық лирикасына ерекше мән бере тоқталатын жағы да бар. Хауас төңірегінде Абай философиялық лирикалары мен кейбір қарасөздерінде «Түп иені» танып білуге, сырын, мәнін нақтылы түсінуге ұмтылған өз дәуірі үшін батыл қадамын аңғартады. Бұл пікір, әсіресе, «Лай суға май бітпес қой өткенге» өлеңінде анығырақ сезіледі:

Өзгені ақыл ойға қондырады,

Біле алмай бір тәңіріні болдырады, - деп, ұлы ойшыл ақынның түп иесін сыншыл ақыл тезіне салып барып тануға ұмтылған әрекетін ашық көрсетіп тұр. Ал шариғат негізі Құранның өзі жаратылған пенде атаулыға Тәңіріні ақылмен танып білуге, оның мәні туралы ойлануға қатаң тиым салады емес пе? Осы талапты жақсы білген Абай:

Халиққа мақлұқ ақылы жете алмайды,

Оймен білген нәрсенің бәрі – дәһрі, - деп отырып-ақ Тәңіріні оймен, сыншыл ақылмен тануға тыйым салатын қысымға көнгісі келмейді. Нендей құбылыс болса да, оған «ақиқат көзі жетіп, ден қойып, ұйып сенбесе», - тоқтам жасамайтын әдеті бойынша, түп иені сыншыл ақыл талқысына салып барып нанғысы келеді. Өз замандастарының ешқандай ақылға, ойға қонарлықтай дәлелсіз, пікірсіз нанатын әдетіне ызаланып: «анық өз ойына, ақылына тексертіп нанбайды», - деп, ызалы мысқылдай сөгеді. Абай айтар ойын, жеткізер пікірін насихаттауда ұсынар басты принципі – көрген-білгенін, оқып үйренгенін сыншыл ой елегіне салып, ой қорытқанда, әділет пен ақыл таразысынан өткізіп барып, өзіндік болған ойды ғана қағаз бетіне түсіретінін өзі де ескертеді:

"Әділет пен ақылға,

Сынатып көрген білгенін.

Білгізер алыс, жақынға,

Солардың сөйле дегенін", - деп өзі таратар ой толғаныстарының сыншыл ой, әділет көрігінде қорытылған таным екенін сездіреді. Осы тұрғыдан түп иенің өзін де ақылға қондырып барып нанғысы келген Абай:

"Ақылдың жетпегіне арман емес,

Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын", - деп шариғаттың ойлаусыз илан дегеніне күмәнданып, не болса да ойланып, ақыл сынынан өткізіп барып нанғысы келетін өрлік мінез көрсетеді. Өлең тілімен айтылған осы ойлары тыңдаушы ойына құрық салдырмас дегендей, 28-і қара сөзінде осы пікірге қайта айналып соғады. Ойлаусыз илан деген шариғат талабына қарсы: «Дініміздің бір жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылды оны ойлама дегенімізге пенде бола ма? Ақыл тоқтамаған соң діннің өзі неден болады?», - деп, жаратушының өзі ақылға, сыншыл ойға қондырып барып нануға тұрарлық қауқары болмаса, онда қандай қадір-қасиет жұрт мойындар шындық бар деген логикалық ой қорытындысына еріксіз меңзейді. Хауас жайлы Абай ойларының шоғырланған бір жері «Алла деген сөз жеңіл» өлеңінде жатыр. Бірақ осы терең философиялық лирикаға әлі күнге дейін зерттеушілер назары түспей, арнайы сөз етілмей келеді. «Тек академик С.Мұқанов қана Хауас жайлы қысқаша пікір қозғағаны болмаса, өлеңнің негізгі мазмұны, алатын орны өз дәрежесінде талданып, мән-мағынасы ашылған емес», - деп жазады абайтанушы Мекемтас Мырзахметов.

«Алла деген сөз жеңіл» деген өлеңі Абайдың дүниетанымы барынша қалыптасқан, кемеліне келген дәуренінде жазылған.

«Алла деген сөз жеңіл» өлеңнің бастапқы екі шумағы:

Алла деген сөз жеңіл,

Аллаға ауыз жол емес.

Ынталы жүрек, шың көңіл,

Өзгесі хаққа қол емес.

Дүниенің барша қуаты,

Өнерге салар бар күшін.

Жүректің ақыл суаты,

Махаббат қылса тәңірі үшін, – Абайдың гуманистік негіздегі «имани гүл» деп аталатын ой танымы үш сүюге тоқталады. Жоғарыдағы екі шумақ өлеңнің мазмұны, негізгі ой желісі иманигүл құрамындағы бірінші сүю деп аталатын таныммен ұштасуы себепті, «Махаббат қылса Тәңірі үшін», - деп, «махаббатқа махаббатпен жауап қайтару – парыз» деген ойды уағыздайды. Үшінші шумақтағы «Ақылға сыймас ол Алла» деген өлең жолында түп иенің өзін ақыл тезіне салып танығысы келетін батыл талабынан сәл шегінгендей әсер қалдырады. «Хақлыққа мақлұқ ақылы жете алмайды» деген ойға ауысқандай де көрінеді. Әрі Абайдың осы ой желісі 38-і сөздегі: «...біздің ақылымыз өлшеулі, өлшеулі мен өлшеусізді білуге болмайды», - деген пікірімен де ұштасқандай. Бірақ бұл пікірді Абайдың түпкілікті ой байламы, ішкі нанымы деп үстірт түсінбеу керектігін, тіпті ақынның өзі «Тағрифқа тілім қысқа-аһ», - деп өкініш білдіре ескертуінен де көреміз. Осы арада ұлы ақынның түп иенің мәнін ақылмен, сыншыл оймен тануға бұдан ары ішкі сырын аша беруге тілім қысқа деп ишарат білдіруінде үлкен мән жатыр. Ойын осы себептер тұрғысынан түсіне алсақ қана, ақын ескертуінің сырын ұғынамыз.

Абайда адам бойындағы ақыл, білім, ой-сананың пайда болып шығар көзі – сыртқы болмыстың хауас (ішкі, сыртқы сезімдер) арқылы сәулеленуден басқа ешнәрсе де емес деген таным басымырақ. Осындағы хауас сәлим сыртқы, ішкі сезім мүшелерін де қамтиды. Абай ішкі, сыртқы сезім мүшелерін хауасқа балама ретінде алып әңгімелейтіні 38-і сөзінде айқынырақ көрінеді. Бұлай деуге себеп Абайдың хауасты ішкі, сыртқы сезім мүшелерінің жиынтығы іспеттес Алланың бойында бар сипаттар ретінде суреттеп, оларды былайша жіктейді: 1.Хаят (өмір), 2.Ғылым, 3.Құдырет, 4.Көру, 5.Есіту (самиг), 6.Тілек (ирада), 7.Сөз (кәләм), 8.Болдыру (тәкин), 9.Рахым, 10.Әділет. Соңғы екеуі Абай тарапынан қосылған жаңа сипаттар екенін тағы да ескертеміз. Осы сипаттардың ішінен Абай ғылым, рахым, әділет – үшеуін бөліп алып, бұларға ағартушылық, гуманистік тұрғыдан шешуші мән бере қарайды. Әрі бұл үш сипаттың екеуі (әділет, рахым) Абай өзі ұсынған сипат болса, бүкіл Құдайға тән сегіз сипаттан біреуін ғана, яғни ғылымды алғанын көреміз. 38-і сөзде арнайы таратылған он сипат пен «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіндегі хауас бір-біріне балама іспеттес бір ұғымды білдіреді. Абай шығармаларында ұшырасатын хауас жайлы ұғым әр түрлі мағында қолданылса да «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіндегі хауас түп иені көрсететін кәмалат ғазамат ұғымында берілген. Абайдың «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіндегі түп ие ретінде балама түрде ұғым беретін хауастың шын мәнін танып білуге ұмтылған талабына тағы да кездесеміз. Бұрынғы өлеңдерінде «Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын», - деп түп иенің мәнін, кім екенін танып білуге ұмтылған әрекетін білдірсе, енді соңғы өлеңінде сол түп иені теологиялық көзқарас негізінде ғасырлар бойы танытып келген мұтакәллиминдер иен мантиқшылардың көзқарасынан мүлде алшақ кетеді.

Ақылмен хауас барлығын

Білмейді жүрек сезедур, - деп өзіндік танымын әңгімелегендей болады. Абай адам ақылмен түп иенің (хауастың) мәнін біле алмаса да, оны жүрекпен сезіне алады деген өзінің тың байламын, өзіндік тынымын ұсынған ойға меңзейді. Абайдағы бұл соны танымды ақын дүниетанымындағы елеулі өзгеріс, жаңа бағыт десе болғандай. Бұлай дейтін себебіміз: Абай өзіне дейінгі сан ғасырлар бойы хауасты танытушы мұтакәллиминдер мен мантиқшылардың еңбектерін тануын ақыл сынына, сыншыл ойға қонбайтын жалған таным, негізсіз көзқарас деген қорытынды шығарып, оларды мүлде терістейді. Бүкіл мұсылман әлемі табынып келген мұтакәллимин, мантиқшылардан хауас жайлы үстем боп келген танымдарын, хауасты түсіндіру негіздерін босқа лағу деп батыл ой қорытқан Абай:

Мұтакәллилимин, мантиқин

Бекер босқа езедур, - деген ешкім аузы барып қарсы айтпаған қатаң үкім шығарады. Абай дүниетанымындағы бұл соны, сыншыл бағыт, елеулі өзгеріс бүкіл мұсылмандық шығыстың ғасырлар бойы ой-санасын табындырып келген дүниетанымның негіздерін бұзады. Мұтакәллиминдердің хауасты таныту негіздеріне қарсы сыншыл ақынның шартты дініне айналған өзіндік соны танымын ұсынады. Осы таным тұрғысынан мұсылман дүниесіндегі мың жылдан астам үстемдік еткен әрі қазақ арасында ислам діні енгеннен бері мадақтанып келген мұтакәллиминдердің хауасты танытудағы көзқарастарын бүкіл мұсылман қауымын адастырып келген жалған таным деп әшкерелей терістейді. Мұсылман шығысын былай қойғанда Абай өзі жасаған қазақ еліндегі көзі қарақты деген атақты ақындардың өзі де мұтакәллиминді мадақтап келгенін көреміз. Бүкіл мұсылман қауымы мақұлдап, ғасырлар бойы үстемдік етіп келе жатқан мұтакәллиминдік дүниетанымды босқа езгіндік деп әшкерелеуі Абайдағы ақыл қуатының зорлығын көрсетеді. Мұтакәллимин – дін ғұламалары орта ғасырда құранның негіздерін философия мен логика қисындары тұрғысынан бекіте түсуге ұмтылған мұсылман әлеміндегі жаңа бағыт болып саналады. Мұтакәллиминдер түп иедегі сифатия туралы пікірлерге ерік бергенімен, олардың бәрі философиялық ғылыми пікірлеу жүйесіне қарама-қарсы көзқарасты ұстанды.