Бүгінгі проза: жастар және жаңашылдық 12+

Бүгінгі қазақ әдебиетінің мәселесі шаш-етектен. «Айта-айта Алтайды, Жамал апам қартайды» дейтіндей кеп. Тыңдаушының бәсі төмен, нәтижесі нарау болса да айту парыз. Жас қаламгерлердің арасында көп пікір талас тудырып жүрген бірнеше сауалды арнайы әдіптеп көріп едік, мәселеден мәселе туындағандай күй кештік. Бастысы жас жазушылардың сенімі ортаймаған, үміті әлсіремеген. Қандай жанкешті жолға түскендерін жақсы бағамдайды. Күреске дайын. Қалған сөзді бүгінгі прозамыздағы өркендерінің өз аузынан тыңдаңыздар.

- Қазіргі жас прозиктер неге повесть, хикаят, роман сынды көлемді дүние жаза алмай жүр?

Аршын НҰРБАҚЫТ

жазушы-драматург:

Негізінде жастардың қаламгерлік қуаты жетсе, көлемді шығарма жазғаны дұрыс-ақ. Қытай жазушысы Моянның «роман - мұхитта еркін жүзген алып акула сынды» деген сөзінің жаны бар. Нобел сыйлығының иегері М.Шолохов әйгілі «Тынық донның» алғашқы кітабын 23 жасында жазыпты. Қазіргіндей постиндустриалді қоғамда ұзын-сонар шығарма оқылмайды деген бекер сөз. Қай кезде де жақсы шығарма – жан азығы болып қала бермек. Әйтсе де жастардың бәрінен роман-хикаят күту де ақылға симайды. Біріншіден қазіргі таңда кеңес заманындағыдай бәрі жабыла роман жазу таңсық дүние емес. Екіншіден орасан білім, темірдей жүйке, өз қолы өз ауызына жететіндей күй керек. Бүгінгі әрі-сәрі күй кешіп, ертоқымы мойнына кетіп жүрген жастардан үлкен-үлкен томдарды күту қисынға келмейді. Дейтұрғанмен, романға бергісіз қысқа әңгімелер жазып адамзатқа рухани қазына сыйлаған Чехов, Акутагава сынды таланттардың бар екенін де естен шығармайық.

Берікбол БАТАН

жазушы:

Роман жазғысы келетін қалам түртіп жүрген таныстарым баршылық. Бір қызығы олардың бәрі бірден керемет туындымен шығуды көздеп жүр. Меніңше бұл қате ой. Себебі жақсы роман болу үшін оның алғашқы талаптары міндетті түрде орындалу қажет. Соның біріншісі тәжірбие, машық. Әр түрлі қысқа әңгімелермен машықтану жақсы романға ешқандайда кепілдік бермейді. Өйткені көлемді романның баяндау желісі, ондағы авторлық дауыспен кейіпкерлердің линиясы ұзақ мерзімді қамтитындықтан әр сөйлеммен образдың өз арнасынан шығып кетпеуін қадағалау қажет. Осылардың біреуі дұрыс болмай қалса сәтсіз деп есептей беріңіз. Ал мұндайды үйреніп алу толық бір романды басынан соңына дейін жеткізгенде ғана қол жеткізетін құрал. Оның үстіне көбісі қателіктен қорқатын сыңайлы. Алайда жеті қателікті көрмей бір қатесіз дүниені ала салу деген өмірдің практикасында жиі кездесетін бақ емес қой. Бұл айтып отырғаным тек жазу процесінде басыңа түсетін жағдайлар ғана. Бір түсінбейтінім әдебиетке қатысым бар дейтін адамның бәрі бізде ақылды дүние шыға қалса жарып өтетін жағдайдың жоқ екенін жақсы біледі ғой. Сөйте тұра ең бірінші үлкен аудиторияны ойлап қиялдайды. Ондай әзірге бізде жоқ. Сондықтан бірінші тәуекел етіп уақыт пен энергияны жұмсап одан ештеңе күтпеуді факт деп қабылдайтын реалистер болмаған соң жазылмай жатқан шығар

Әлішер РАХАТ

жазушы-драматург:

Аралас-құралас, жора-жолдас жас прозаиктерге «роман жазыңдаршы» деп жиі айтатын адамның бірі мен шығармын. «Оған шама жоқ, уақыт жоқ, тіршілік» деген жауап естимін. Меніңше, көлемді шығарма жазу – шабыт, таланттан бұрын, үлкен еңбек пен қажыр-қайратты көбірек керек қылады. Ұзақ уақыт бойы бір шығарманың кейіпкерлерінің қасында жүру өте қиын. Санаңда «шайнаған» сайын, дәмі кете береді. Роман жазамын деп шешу – тәуекел шығар, бәлкім, өйткені оған жұмсаған уақытың мен мәтінің, күш-жігерің ақтала ма, жоқ па, белгісіз ғой. Оның үстіне, оны басуға, авторға гонорар төлеуге дайын баспалар да жоқ, күтіп отырған белгілі бір аудитория да жоқ, ештеңе қалыптаспаған. Бәлкім, жас прозаиктерді тұсаулайтын осы себептер болуы да ықтимал. Екіншіден, әдебиетті хобби ретінде қарағандықтан, тәуекел еткісі келмеуі мүмкін деп ойлаймын. Үшіншіден, роман деген жанрдың өзінен сескенуі бек мүмкін. Әйтсе де, жас прозаиктердің көлемді шығармаларын оқитын күн әлі туатынына сенемін.

Марғұлан АҚАН

жазушы:

Бірінші себеп, ешкімде уақыт жоқ. Студент кездегі талап, қиял қу тіршілікке ұласқан кезде бәрі келмеске кетеді. Табыс табу, күн көру, отбасын асырау немесе жеке бастың әлеуметтік проблемасы бірінші орынға шығады.

Екінші себеп, оқырманға керек қазіргі әдебиетті жасай алмай отырмыз деп ойлаймын. Жаңа жанрлар (фантастика, детектив, фэнтези) біздің әдебиетте бұрын болған, бірақ біздің классикалық әдебиет басым болғандықтан, тек белгілі бір автор, шығармалардан ары аса алмай қаламыз. Тіпті «Соңғы оқыған кітабың қандай?» деген сұраққа екінің бірі «Абай жолы» деп жауап бере салады. Олай емес екенін сіз де, біз де біліп тұрмыз.

Үшіншіден, еркіндік жоқ. Біз қоғам, жеке тұлға ретінде бір нәрсеге тәуелдіміз. Қазір уақыт, ақша және энергия бәріне керек. Осының ішінде тек басында артық проблемасы жоқ адамның жазуға отыруға, еркін шығармашылықпен айналысуға шамасы жетеді.

Жантас ЕРКІН

жазушы:

"Жаза алмай жүр" деген дұрыс болмас. Жаза алады. Тек оны оқып отыратын оқырманның уақыты жоқ. Күйбең тіршілік, күн сайын жұмысынан үйіне, үйінен жұмысына асыққан адамдар. Екі ортада сандалып жүр. Мұндай жағдайда оқырман айына бір шағын әңгіме оқыса да "шүкір" дейсің. Сұраныс болмаған соң өндіріс те болмайтыны заңдылық. Жақсы мұны бір себеп деп қалдырсақ, екінші себеп мынада. Білесіз, жапонның проза шебері Х.Мураками әдебиетке романмен келді. Оның ең алғашқы романы 1979 жылы жазылған "Самалдың әнін тыңда" (нашар аударма үшін кешірім сұраймын) болатын. Қалай жазып бітті, солай қатарынан екі жоғары әдеби сыйлықты алды .Ізін суытпай жазған үш романы да әдеби бәйгеде елеусіз қалған жоқ. Ал, сол тұста Жапонияда жоғары премияларды көлемді шығармаларға ғана тағайындап тастағанын ескерсек, Муракамиді "ұсақталудан" аман алып қалған бір себеп осы екенін байқаймыз. Ал, біз жыл сайын ұйымдастырылатын (оның 50%-ы өтірік) ұсақ-түйек байқауға арнап жазуға мәжбүрміз. Біздің ондай көлемді шығармаға отыруға орындығымыз тым қатты және жамбасымыздың сүйегі ырсиып тұр. Екеуі бір-біріне қажалып кете ме деп қорқасың. Оның үстіне мен білетін "осы роман жазады-ау" дейтін жас прозаиктердің бәрі үйлі-баранды. Кімді асырайды, әдебиетті ме, отбасын ба?! Америка әдебиетіне романистер келгенде қаламақысы жоғары сыйлықтар мен баспалар көбейген болатын. Аузымды қу шөппен сүртіп отырған жоқпын. Бұл таза әдеби нарық. Мұнсыз көш алға жылжымайды.

- Бүгінгі жас жазушыларда халқаралық конкурстарға қатысып бақ сынау жоқтың қасы. Оған не себеп, не кедергі?

Аршын НҰРБАҚЫТ

жазушы-драматург:

Байқауымша, халықаралық конкурстарға көбінесе орыс тілді әдеби ортаның өкілдері қатысатын сияқты. Қазақ жастарынан Ерлан Жүніс, Батырхан Сәрсенхан қатысып жүлделі болғанын білеміз.

Шынымды айтсам, сондай ірі байқаулардың болатынын соңғы жылдары ғана естіп-біліп жүрмін. Соған қарағанда, БАҚ беттерінен, әлеуметтік желіден мұндай конкурстардың насихаты аз жасалады.

Берікбол БАТАН

жазушы:

Халықаралық конкурстарға қатыспай жатқанымызға нақты екі себеп бар. Оның бірі шет тілдерге аударылмау және әдеби жүйеде шетелмен қарым-қатынастың аздығы деп ойлаймын. Мәселен шығармаларды жариялайтын порталдар шетелмен жиі байланысқа түсіп конкурстарға шығатын көпір орнатылса біртіндеп басталар еді. Ондай мүмкіндіктердің аз болуы жазушының аударуға деген пейілін тудырмайтын секілді. Әйтпесе қазір сайт беттеріне шығып жүрген не бір потенциялы жоғары сапалы дүниелер бар ғой. Батыспен Американы былай қойғанда жақын елдердің өзінде жыл сайын жүзден аса халықаралық конкурстар өтіп жатыр. Соның кемінде жартысын біздің порталдарда жария етіп отырса кәдімгідей дағдыға айналар еді

Әлішер РАХАТ

жазушы-драматург:

Халықаралық конкурстарға шет тіліне аударылу керек. Оны қарап шығатын редактор қажет. Оның бәрін ешкім тегін істемейді, ал бізде қай әдебиетші «жетісіп» жүр еді? Кедергісі де, себебі де сол: әрқайсымыз жападан-жалғыз мәтіндерімізді әрең сүйреп келеміз, оны шетелге жеткізу – жалғыз кісі үшін өте қиын.

Марғұлан АҚАН

жазушы:

Төрт аяғы тең аударма жоқ. Қазақ тілінің бай екенін білеміз. Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударма жасау оңай болар, алайда, қазақ тіліндегі шығарманы өзге тілге аудару оңай емес.

Бұдан бөлек іздену аз. Іздену дегеніміз бір-екі кітап оқу емес, жалпы әдебиет айналасында болып жатқан жаңалықтардан хабардар болу, кейінгі шыққан үздік еңбектерді оқу секілді бірнеше факторлармен өлшенеді. Ізденіс жолында жүргендер бар, бірақ санаулы. Ал бәрінде мұндай мүмкіндік жоқ.

Жантас ЕРКІН

жазушы:

Оның да бірнеше себебін атап көрсетуге болады. Бірақ өзімді толғандырып жүрген маңызды бір себебін ғана атап өткім келіп тұр. Ол – тіл меңгеру мәселесі. Бізде бірнеше тілді еркін меңгерген (әсіресе ағылшынды) жақсы прозаиктер баршылық. Бірақ олардың көркем жазу деңгейі сол тілде жазып, сол елдің сыйлығын алуға әлі де қауқарсыз. Оны өздері де жақсы біледі. Америка прозасының тілі біз енді ғана оқып жүрген Хэмингуей мен Фицджеральдта қалып қойған жоқ. Ол сан түрлі кульминацияға ұшырау үстінде. Ол тіл қазір прозада өз оқырманын таңдайтын болған. Мысалы былтырғы "Буккер сыйлығының" иегері Дуглас Стюарт дейтін жігіт - шотланд. Ағылшыншасы да сондай сұмдық емес. Әңгімесі де сол "кетті", "барды", "келді". Бірақ оның оқырмандары оның сол тілін жақсы көреді. Фальшсыз, қиындатпай, қарапайым, артық теңеусіз. Оларға идея мен сюжет желісі маңызды. Және сондағы адамның тың эмоциясы. Біздің жас жазушылар осыны зерттеп, бақылап, сәл тіл меңгеріп, өзін ұсынып жіберсе, әрі қарай жол ашық. Басқа қиындық жоқ. Біз онсыз да сюжетке бай халықпыз ғой. Фантазиямыз туралы мүлде айтпай-ақ қояйын...

- Шығармаға дайындалу немесе жазу үстінде оқырманмен қаншалықты санасасыз? Қазіргі жастар тым экспериментшіл болып кеткен жоқ па?

Аршын НҰРБАҚЫТ

жазушы-драматург:

«Өнер – өнер үшін» деген қағидамен қарасақ, әркім өзі үшін жазғаны оңды. Қаламгердің өзін жеңілдетіп, ләззатқа бөлемеген туындысы алдияр оқырманға да қажеті шамалы деп ойлаймын.

Жастардың экспериментке баруы құптарлық жайт. Олардың іздену, стиль жарату, даму жолындағы аздаған кемшіліктері мен «адасуларына» түсіністікпен қараған дұрыс. «Таң атпаймын дегенмен, күн қоймайды» дегендей бәрбір болашақ әдебиет солардың қолында. Бастысы олардың арманы айқын, мұраты биік. Бұл пікірім классикаға қарсылығымды білдірмесе керек.

Берікбол БАТАН

жазушы:

Өз шығармашылығымда оқырманмен санасуды жөн көремін. Бұл көзқарас маған өз ұтымдылығын беруі тиіс. Яғни аудиторияға ұнау оның кеңеюіне апарады ғой. Әрине барлығын сыртқы талаптың еншісіне қалдыра салу мүмкін емес. Сондықтан жазған дүниемнің қаңқасы бір ет бір майдан тұрғаны жөн сияқты. Еті өзім қалағаны, майы оқырманға деген секілді ғой. Әзілім ғой. Түпкі көздегенім әдебиетпен табысқа жету. Осы тұрғыдан алғашқы талаптың бірі сол. Ал қазіргі жастардың экспериментке баратындығы ешқандайда артық нәрсе емес. Керісінше қуанатын жағдай. Өйткені экперименттің соңы екі жағдаймен ғана аяқталады ғой. Сәтті сәтсіз. Сәтті болса жаңа дүниенің келуіне үміт сыйлайды. Сондықтан экспериментке баратын жазушыларды асығып күтем.

Әлішер РАХАТ

жазушы-драматург:

Санасатын кездерім болады. Кейде, әдебиетшілер тек өнердің шеңберінде ғана ойлап қалып жатады. Бүкіл әлемді сол бір шеңбердің ішіне сыйғызуға тырысады. Алайда, өмір, ондағы адамдар өнерден тәуелсіз ғұмыр кеше береді, керісінше, өнер өмірден үйренуі тиіс жағдайлар жиі болады. Сондықтан да, әдебиетке еш жақындығы жоқ кісінің ішкі монологының нотасына дөп түскім келетін сәттер болады.

Марғұлан АҚАН

жазушы:

Қазір табыс әкелмейтін өнімді шығарудың қажеті бар ма? Міне, осы сұрақ сатушыдан бастап, жазушыға дейін алаңдатып отыр. Кітап шығарып жатқан жазушы 50 кітап сыйға берер, қалған 450 данасын сатамын деген оймен шығарады ғой. Оған кеткен шығынды өтеу керек, өмір сүру керек. Шындықтан қашып, бәрін рухани әлемге теліп қоюға тырысқанымызбен, мына қоғам кімді аяйын деп отыр?! Әдебиет деп жекелей алғанда ішкі бір ғажайып дүниенің тынысы болмаса, ол да осы қоғаммен бірге жасайды ғой. Ал қоғам еркін тыныстауға, ойланып, ой бағуға мүмкіндік бере ме? Мәселе осында.

Оқырманмен санасу керек. Менің жазғанымды түсініп алыңдар дейтін жазушы болмайды ғой. Ол оқырманға деп еңбек жазды, ендеше оқырман да түсіне алуы тиіс. Ешкім түсінбесе, оны кім сатып алады? Оны кім мақтайды? «Ойбай, астарында керемет бір философия жатыр» екен деген ойды бір сыншы айтар, ал ол сыншының жазғанын, айтқанын жүз адам тыңдайтын шығар, қалғаны ше? Қалған миллиондаған оқырманның бәріне түсіндіріп отыра ма? Бұл да бір айтар ой.

Қазір біз жарнаманың жаңғырып тұрған заманындамыз. Кітап жазылмай тұрып, оның идеясы талқылану керек. Тақырып, мұқабасы, оқырманға ыңғайлы формат, бәрі-бәрі анализден өту тиіс. Мойындасаңыздар да, мойындамасаңыздар да ой осы.

Ол рас. Қазақта сөз бар «елің қалай болса, бөркің солай деген». Көшеге шығыңыз. Кітап оқып, жаңа бір талантты жазушының шығармасын талқылап жатқан адамды көресіз бе? Жоқ. Тез-тез байып кету үшін телефонға телмірген ұрпақты көресіз. Ал біз оларды қабылдай алмаймыз да, кінәлаймыз. Олардың заманы осы, бітті.

Қоғамға қарай жазушы бейімделу керек. Дәл қазір студент болып жүрген бір автор жазушы болып, жарқырап шыққысы келсе, қазіргі заманның тілінде жазуы керек. Қазіргі жастардың танымындағы дүниені беруі тиіс. Эксперимент керек. Бұл жерде аудиторияны анықтап алу, қай бағытта жазу керек деген секілді мәселені бір қалыпқа салып алғаннан кейін, қалай қиялдағың келеді өзің білесің.

Қиял таусылмайды. Тек ол жаңару керек. Жаңа дем, жаңа бір креативті дүниені қажет. Қазір оқырманға айдың қандай сұлу екені маңызды емес, сол ай астында қандай оқиға болғаны керек.

Түйіндей келгенде, оқырман бар. Әнші мен биші біткеннің, блогер біткеннің кітабын 10 мың теңгеге сатып алып жатқан оқырман, рухани құндылығы ішінде, сыртқы формасы креативке толы, адамды тартатын, ерекше форматтағы кітапты сатып алады.

«Егер наубайхана ашқың келсе, нанды емес, оның иісін сат» деген бар. Жазған шығарманың оқылғанын, сатылғанын қалайсың ба, соған қарай әрекет ет. Онда тұрған ештеңе жоқ.

Жантас ЕРКІН

жазушы:

Оқырманмен санаспай жазылған шығарма – автордың өз рақаты үшін жазғаны. Оның оқылуы да, оқылмауы да екіталай. Оқырман - менің кейіпкерім. Мен онымен қаламасам да санасамын. Иә, Гоголь оқырман деңгейіне түскен жоқ. Орыс халқы оны екі ғасыр өткеннен кейін ғана түсінді. Бірақ бәріміз Гоголь емеспіз ғой. Менде бір туындыға кірісерде белгілі бір уақыт аралық дайындық болады. Көбіне ол жазумен салыстырғанда екі есе көп уақыт алады. "Ойда жазу" деген сол шығар. Ал, экспериментшіл болудан ешқандай негатив көріп тұрған жоқпын. "Жас жазушы" дегеннің өзі де тәжірибе жасаушы темпераментін білдірмей ме. Бірден жазам деп, "бөтен сөзбен" бұлғанғанша, көп тәжірибе үстінде жүрген дұрыс па деймін.