– Қазіргі қазақ әдебиеті, оның ішінде қазақ поэзиясы ерекше қарқынды даму үстінде деген пікірлерді естіп, оқып жүрміз. Кейінгі буын жас ақындарды асау, адуынды толқынға теңеп жатамыз. Бұл пікірлер қаншалықты шындық? Осы орайда біз сан мен сапаны шатастырып жүрген жоқпыз ба? Қазақ қашанда өлеңге, сөз өнеріне жақын халық. Бірақ екінің бірі, егіздің сыңары қолына қалам ұстаса, одан әдебиеттің мәртебесі өсе бере ме екен? Сын түзелмей, мін түзелмес. Қазіргі әдеби үрдісті көзбен көріп жүрген ақын, аудармашы ретінде, осы жайлы Сіз не айтар едіңіз?
– Ойыңды түсіндім, Ақерке. Жалпы әдебиеттің деңгейі өсті-өспеді деп кесіп-пішіп айтудың өзі өте даулы мәселе меніңше. Бұл спорт емес қой, әрі-беріден соң, қанша салмақ көтердік, мұнша шақырым жүгірдік дейтіндей. Секеңе (Серік Ақсұңқарұлы) сенсек, әлбетте, біз алдыңғы бестікте болармыз. Бірақ бірнәрсе айтайын, әлем әдебиетін қопара оқыған сайын мен өзімді ергежейлі сезініп қалатын кездерім де болады, өтірік емес. Сондай кездерде сол Ақсұңқардың, Тыныштықбектің, марқұм Есенқұл ағамыздың бар екеніне тәубе етемін. Әйтпесе, Оңтүстік Америка мен Еуропаны оқып алып, оны қазаққа жаңалық ету біздің деңгейіміздің өскендігін көрсететін параметр болмаса керек. Бізде оқитын, ізденетін ақын жоқ. Егер кітап оқитын ақын болса, бізде мұншалықты көп ақын болмас еді. Олай дейтінім, Сократ айтпақшы, адам көп нәрсені білген сайын, өзінің қаншалықты көп нәрсені білмейтіндігін түсінеді.
– Пікіріңіз орынды. Енді әңгімені аударма мәселесіне бұрсам. Өз басым көріп, естіп жүрген аударма мәселесі бойынша біршама елімізде конференция, дөңгелек үстелдер ұйымдастырылып, аталған мәселелер жиындарда талқыланып, жоғары оқу орындарында қаншама аудармашы мамандар дайындалатыны белгілі. Аударма қазіргі таңда ауадай қажет. Ұсақ-түйек іс-қағаздар аудармасы бір бөлек, көркем шығарма аудармасы жайлы әңгіме басқа. Осыған орай, Бельгердің айтқан сөзі есіме түсіп отыр: «Абайды аудару мүмкін емес екен» депті. Көрші отырған орыс халқы бас ақын деп Пушкинді атаса, әлем Пушкинді сол дәрежеде мойындамайтыны да анық. Мойындаса, орыс әдебиетінен тек үш есімді атауға болады – Достоевский, Толстой және Чехов. Осыдан-ақ аударманың ролі қаншалықты маңызды екені анық болып тұр. Замандастарым өз шығармаларын аудартып әлек қой. Оған айтар сөзім жоқ. Ал қазақ классикасы не болып жатыр? Классикалық шығармаларымыз өз дәрежесінде аударылып жүр ме? Жалпы, аудармашы ретінде осы жайлы ой қозғап кетсеңіз...
– Айтатын несі бар, біз әлі де негізінен совет кезеңінде аударылған дүниелерді қайта кітап етіп шығарумен өзімізді өзіміз алдап келе жатқан елміз. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жиырма жылда тыңнан аударылған шығармалар саусақпен санарлық. Оның себеп-салдарын айтып бас қатырмай-ақ қояйық әзір. Айтылуындай-ақ айтылды, бәрібір оны тыңдап жатқан құлақ жоқ бұл мемлекетте. Аудармашыларға деген көзқарасты марқұм Ғалымжан Мұқановтың тағдырына қарап-ақ бажайлауға болады. Сосын бізде өзімшілдік деген бір дерт бар. Қолы ұзын замандастарым талантты қаламгерлерден бұрын өзін танытқысы келіп тұрады. Ол қазақ әдебиетінің абыройына абырой қоса ма, қоспай ма, ешқайсысының шаруасы жоқ. Әйтпесе, біз бүгін Фетті қазақша сөйлеткен Нармахан Бегалиев ағамыздың дегдарлығын, я болмаса, аударма мәселелеріне қатысты үш том еңбек жазып шыққан Кеңес Юсуп ағамызды талқылап отырған болар едік. Өмірдің шындығы сол, біз шет ел әдебиетін қазаққа танытпайынша, біз мықтымыз деп қомпаңдап жүре береміз. Әлемге орыстың көзімен қарауды тоқтататын кез келді. Өзімізді-өзіміз алдағанымыз аздай, енді кейінгі буынды да адастырамыз бүйтіп кете берсек. Өкініштісі сол, қазір әдебиет ардың емес, өзімшіл мен өлерменнің ісі болып кетті. Әйтпесе, Қазақстанды сырт елдерге сол Универсиада, сол Expo-мен қатар, әдебиетімен де таныстырып жатсақ айып па?
– Қырғыздарды Айтматов танытқандай ғой?
– Әрине! Түркияда оқып жүргенде күнде метромен сабаққа баратынбыз. Сонда мен метрода түрік қызының Шыңғыс Айтматовтың кітабын оқып отырғанын көрдім. Былай қарасаңыз, діни ғұрыппен өмір сүріп жүрген түрік халқы оқитын Шыңғыс не деген бақытты деп ойладым. Шыңғыстан бұрын қырғыз халқы не деген бақытты! Айтматовтың шығармасына қатысты тағы бір жайт есіме түсіп тұрғаны. Бірде тобымызбен мұражайға барғанбыз, сол жерде сувенир сатып отырған қыз менен қай жақтан келгенімді сұрады. Қазақстаннан деп едім, бірден Шыңғыс Айтматовты сұрады. Олар қырғыз-қазақты көп парықтай бермейді ғой. Бәрін тәптіштеп түсіндіріп жатсам, Айтматовты сонша жақсы көретінін айтып тұрған әлгі сатушы түрік қызы «Сіздерде МӘҢГҮРТТЕР әлі бар ма?» деп қойып қалғаны... Мен ойланып қалдым сол мезет...содан кейін күлдім де, «иә» деп жауап бердім. Сатушы қыз шошып кетті. Оның көз алдына кітаптағы кейіпкердің бет-бейнесі келе қалғаны айтпаса да түсінікті жайт қой. Бар дедім де, «қазір сыртқа шықсаңыз 9 мәңгүрт күтіп тұр мені» дедім. Әрине, бәрін әзілге бұрып айтып жатырмын ғой. Бірақ ол жердегі тоғыз отандасымның тек қана орысша шүйіркелесетіні рас еді. Құдай кешірсін, әрине, бірақ дәл сондай өз қағынан жеріген отандастарымды мәңгүрт демегенде кімді мәңгүрт дейміз?! Бұл қарапайым ғана оқиға, мысал ғой. Бәрі айналып келгенде аудармадан шығып кетіп отыр. Бізде де сондай керемет шығармалар жоқ емес, бар! Бірақ соны аудара алмай жүрміз, не керек...
– Дұрыс айтасыз, өткенде Бельгермен сұхбат аламын деп хабарласып едім. Дауысы бәсеңдеу шыққан қаламгер өз денсаулығының нашар екенін айтып қалды...
– Міне! Саусақпен санарлық шығармашылық адамдары кім көрінгенге көз түрткі болып, әр жерде өз тағдырымен өзі алысып жүргеніне мән бермейміз. Жанымның ауыратыны да сол...
Аударма бойынша білім алып жүрген студенттердің өзі бітіргеннен кейін көркем әдебиет аудармасымен айналысқысы жоқ. Ақша қай жерде бар, сонда кетеді. Ол үшін оларды жазғыра да алмайсың. Бейшара аудармашының Қазақстанда белгілі бір статусы да жоқ. Халықаралық аудармашылар күнінің аталып өткенін көрдің бе?
– Тағы келіп Кеңестік заманмен салыстыра береміз ғой. Жалпы әдебиетшілерге, оның ішінде аудармашы, ақын, жазушы деп бөліп жатпасақ, кеңес үкіметі кезінде жағдай қарастырылып, жазған-сызғандарына қаламақы төленіп отыратын. Қазіргі таңда қолына қалам ұстаған азаматтар – нағыз жүрек жұтқандар десем, қателеспеспін. Таңнын атысынан күннің батысына дейін үкіметтің жұмысында отырып, одан қалған уақытында әдебиетпен айналысам дейді. Өз ықыласы демесеңіз, басқа ештеңе де жоқ. Сондықтан жас ақын-жазушыларымызға қайсымыз болмасын үлкен түсіністікпен қарауымыз керек те шығар. Ол - бір. Екіншіден, қазіргі қазақ әдебиеті ішінде екі үлкен «клан» бар сияқты. Біреуі қазақ тілінде, екіншісі орыс тілінде жазатын ақын-жазушылар. Бір-бірін тіпті танымайды. Шығармашылық байланыс та жоқ. Мемлекет ортақ, жеріміз де ортақ. Және бәрімізде бір мүдде. Біздің халқымызға орыс тілі бір жағынан сор болып жабысса, оны баққа айналдыру да өз қолымызда тұрған сияқты. Абай айтқан «дүниенің кілтін» дұрыс бағытта пайдалана алсақ...Сол екі «кланды» біріктіретіндей қандай жағдай жасауға болады? Бәрі де айналып келгенде қазақ әдебиеті емес пе? Ең құрығанда шығармашылық байланыс арқылы орыс тілінде жазатын қаламгерлер қазақ шығармаларын аударар еді ғой? Осы жайлы қандай пікір, ой, идея айтар едіңіз?
– Біз 2008 жылы «The New Silk Way» («Жаңа Жібек Жолы») атты жобаға қатыстық. Бұл Қазақстандағы Британ Кеңесінің бастамасымен Орта Азия қаламгерлерінің қатысумен өткен семинар еді. Британдық қаламгерлер өткізген семинар бір аптаға созылды. Мұны айтып отырғаным, мен сен айтып отырған осы проблеманы сол кезде қатты сезіндім. Өкініштісі, бұған бас қатырып жатқан ешкім жоқ әзір. Бір денедегі бір-біріне мойынсынбайтын екі бөлек мүше сияқты. Дәнекер бола білсек, одан тек трагедия көре бермей, пайдамызға да жарата білер едік. Қолымызда бар мүмкіндік пен потенциалды пайдалана алмай жүргеніміз өкінішті. Өзіміз ыңғай бермегесін, олар да Ресейге қарап жалтақтайды да тұрады. Әйтпесе, Надежда Чернова сияқты қаламгерлердің сұхбатын оқып қарашы, тура қазақ сияқты қабылдайсың. Нулы, сулы Ресейге барсам да, үш күннен кейін осы даламды сағына бастаймын дейді. Қазақтың болмысын орыстарға үлгі ете сөйлейді. Және осының бәрін Қазақстаннан орыстарды қудалап жатыр дегенге саятын пасық ойға жауап ретінде айтып отыр. Қазақ жеріне деген құрметі мен ниетіне сүйсінесің. Сондай ниетті мен жас буыннан да күтемін.
Бір өкініштісі, біздегі орыс тілінде жазып жүрген тұтас толқын қазақ әдебиетінсіз өсіп жатыр. Егер олар қазақ әдебиетінің тұнығынан татып, нәрімен сусындаса, ертең соның аралық тіл арқылы көкжиегін кеңейтуге үлкен сеп болған болар еді.
– Дәурен аға, сізбен біраз аударма, жалпы әдебиет үрдісі жайлы ой бөлістік. Ойымды көптен бері мазалап жүрген тағы бір дүние бар еді. Әдебиет жалпы алғанда өнер дейтін шаңырақтың бір алтын уығы сияқты. Сол шаңырақтың аясында сөз өнері де, ән, қылқалам өнері де өмір сүріп келеді. Әртүрлі бағыт, жанр, ағымдар бар. Қалай десек те олар бір-бірінсіз өмір сүре алмайды деп есептеймін.
– Заман ағымына қарап отырып, сол Батыстың өзінде де, біздің елімізде де кинематография саласы үлкен танымалдылыққа ие болып келе жатыр. Ол да өнердің бір түрі. Бір байқағаным, шет елдерде кинематография саласы әдебиетпен мықты жұмыс жасап жүр. Бір ғана мысал, өткен жылы Баз Лурман түсірген «Великий Гэтсби» картинасынан кейін Фицжеральдтың өз заманында бағы ашылмаған кітабы әлем бойынша бар баспаханалардан басылып үлгермей, сатылып кетіп жатты. Бұл ғажап емес пе? Ол тек бір ғана мысал. Қазір біз жастар кітап оқымайды деп айтудан басқа, ол мәселені шешуге еш әрекет жасап жүрген жоқпыз. Осы орайда кинематографты неге пайдаланбасқа? Сол сияқты музыка, сурет өнері де... Кезінде атақты суретші Сальвадор Дали мен ақын Федерика Гарсия Лорканың шығармашылық байланыста болғандығы жайында білеміз. Қазақ қауымы бүгінгі таңда жақсы әнші-сазгер, суретшілерге кенде емес деп ойлаймын. Бірақ осы қаламгерлер мен өнерпаздар арасында шығармашылық байланыс аз, тіпті жоқтың қасы. Қазақ сөзі, қазақ өлеңі өз бетінше өмір сүріп жатқан сияқты... Қалай ойлайсыз?
– Бұл мәселені дұрыс қозғап отырсың. Қазіргі таңда кино саласының бірінші планға шығып кеткені сөзсіз ақиқат. Мысалы 60-жылдардағы тұтас бір буынды әдебиет өсірсе, яғни кітап оқу арқылы өссе, қазіргі буын кино арқылы өсіп жатыр десек болады. Сондықтан біз бұл тенденцияны елемей кеткеніміз дұрыс емес. Киноның ролі қазір шынымен-ақ кітаптың ролінен үстемірек болып тұр. Алматыда жүргенде онша мән бермеуші едім, осы Астанаға келгелі өзім де киноман болып кеткен сияқтымын. Киноға жиі барып тұрам, сонда бір байқағаным, қазіргі киноиндустрияда да бір тоқырау бар сияқты. Әлде бізде көрсететін фильмдерді дұрыс таңдамай ма, түсінбедім. Арзан фэнтези, жеңіл-желпі сюжетке құрылған комедиядан аспайды. Көрерменді ойландыратын, тарихқа үңілдіретін дүние іздеп барып, қарның ашып қайтады көбінесе. Киномен де көп шаруаны тыңдыруға болады ғой, әйтпесе! Басқа-басқа, қазақ режиссерлеріне түсіретін тақырып та, тарих та, айта берді, тұлға да жетеді. Бір мысал айтайын. Менің америка әдебиетіне деген құштарлығымды «Общество мертвых поэтов» фильмі оятты. Сол фильмнің әсерімен Уитменді оқыдық...«Полное затмениені» айтсаңшы! Артур Рембоны қалай түсірді француздар! Фильмнің мықтылығы сол, мен Ди Каприоны Рембоның бейнесімен ғана елестететін болдым содан кейін. Киногерлер сондай дүниелерді түсіретін болса, ақын-жазушыларымыз қайта тірілгендей болмай ма?! Өз-өзінен оқитын еді сосын поэзияны жастар. Достоевский, Есениндер шығып кетті экранға! Тұтастай сол дәуірдің аурасын алып келгендей болды көз алдымызға. Декламация мәдениеті, ақынның киім киісі, жүріс-тұрысы, тіпті саяси қайраткерлермен қарым-қатынасы қаншалықты әдемі үйлесім тапқан фильмде. Міне, осындай сом-сом дүниелер талғам қалыптастыратын. Жоқ дегенде, қарапайым көрерменнің дүниетанымын кеңейтуге қызмет қылады...
Өз басым жаңа айтқан «Общество мертвых поэтов» фильмінің бейнетаспасын тапқанға дейін тыныштық таппадым. Сол фильм арқылы жеке индивидтің қаншалықты трагедиялық тұлға болатынын түйсіндім. Бірақ шынайы қоғамды жасайтын да, әрі-беріден соң, дәл сондай трафаретке сыймайтын «бұзықтар». Өз басым әдебиетсіз өскен қоғамнан ешқандай жақсылық күтпеймін.
– Сөзіңіз аузыңызда, фильмде мұғалім жайлы сөз болды ғой. Оқу барысында бір-екі мектепте тағылымдамадан өттік. Сондағы мұғалімдердің қағазбастылығы ешқандай шығармашылық аураға жағдай жасай алмайтынын көрдік. Соның ішінде әдебиет мұғалімдері үшін бұл үлкен трагедия... Уақытында үлгеру үшін балалар әдебиет кітабының сыртын ғана сипап, ішіне үңіле де алмайды. Көз алдарынан даталар мен есімдер өте шығады. Ал жүрекке ештеңе де жетпейді. Әуезов «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деп еді... Өзіңіз де бала тәрбиелеп отырсыз. Ұрпақты тәрбиелеп шығатын әдебиет ұстаздарына айтар тілек-ұсыныстарыңыз бар ма?
– Өзім кезінде мұғалім болғаннан кейін, мұндай проблеманың бар екенін жақсы білемін. Рас, мен ағылшын тілінен бердім. Бірақ сол кезде менің бір нәрсеге анық көзім жетті: егер мемлекет жағдай жасаса, мен өмір бойы мұғалім болудан бас тартпас едім. Қиындығы мен ләззаты қатар жүретін ұстаздық етудің ғажаптығын сөзбен айтып жеткізе алмаспын. Сол бір айналдырған үш жылдың ішінде менде әдебиеттен сабақ берсем ғой деген үлкен арман пайда болды. Алдыңа аппақ қағаздай, тап-таза жүрек балалар келіп отырғанда бойыңды ерекше бір күш билейді. Балалардың көзінен отты көріп, ынта-зердесін бақылап, олардың ұстазға деген сенімін көрген кезде өз құлшынысың да арта түседі. Аз ғана уақыт оқытсам да, сол балалардың аты-жөнін еш ұмыта алмаймын. Балалармен жұмыс істеу оңай емес. Оның үстіне біз қазір мұғалімнің статусын да төмендетіп жібердік. Баяғы қағазбастылық! Баяғы бітіп болмайтын бір тексерулер! Пайдасы күмәнді қоғамдық жұмыстар! От пен оқтың ортасында жүрген мұғалімдердің осылардың бәрін білдірмей, балалардың бойына ізгілік пен ілім сеуіп жүргендері әрине қаһармандық!
Ғазиза Есімханқызы деген орыс әдебиетінің мұғалімі болды бізде. Сол кісі класқа кіргенде біз кино көргендей қатып қалушы едік. Оқу үлгерімі төмен, ештеңеге қызықпайтындай көрінген кластастарымның өзі тапжылмай тыңдайтын, құдірет! Кітапты үйге оқуға ғана беретін. Егер тақырып Есенин болса, ақынның қай жылы туғанын, қай жылы кітабы шыққанын айтып әуре болмайтын. Сабақты «сен Есениннің қанша жасында өлгенің білесің бе?», «Есенинге ғашық болған американың атақты бишісін айтыңдаршы», «сол Американың бишісі өз шарфына оралып өлгенін оқыдың ба?» деген сияқты қарапайым сұрақтармен бастап, сабақ біткенше сахнада тұрған жалғыз актрисадай бізді тыпыр еткізбейтін. Сол Ғазиза апайымыз бір-екі жыл ғана сабақ бергенмен, айтқан сөзі мен оқыған өлеңдерін біз ұмыта алмай кеттік.
– Мұғалім дегенде тағы бір оқиға есіме түсті. Астанада атақты МГУ-дың филиалы бар. Сол филиалға «Қазіргі орыс поэзиясы» тақырыбында Ресейдің құрметті профессоры дәріс оқиды деген соң барып едім. Барған себебім –көңіл түпкірінде жатқан күдікті сұрақтарым бар еді . Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлы орыс поэзиясы өзінің жалғасын осы таңда таба алды ма екен?! Әлгі профессор мені қатты таңқалдырды. Қолында қолжазбалар. Магнитафоннан репперлардың мәтінін көшіріп әкелген екен. Жастар арасында қазіргі танымал қандай реппер-әншілер бар, солардың бірін қалдырмапты. Өзі жымиып, таң қалған бізге «Мұны неге поэзия демеске» дегені тағы бар. Классикалық дәстүрде жазатын жастары аз орыс халқы жоқтан бар жасағандай көрінді бір жағынан. Мәтіндерді жүйелі түрде талдап, жастардың проблемасы, талғамы жайлы тәп-тәуір дәріс оқыды. Байқағаным шет ел ғалымдары поэзияның қандай болмасын формасына көңіл бөледі. Жаңашылдықты жақсы қабылдайды. Ал бізде? Бізде қара өлеңмен жазбаған, қазақ поэзиясының дәстүрінен алыстаған ақын ақын болып саналмайды...Шет ел әдебиетіндегі жаңашылдықтармен салыстыра отырып, ұлттық әдебиетіміздегі құбылыстар жайлы не айтар едіңіз?Қазақ әдебиеті өз қолымен қатып қалған рамка жасап алған жоқ па?
– Кез келген өнер емін-еркін өсу керек. Музыка, суретке келгенде ел көп таң қала бермейді. Жаңалығын қабылдап алады бірден. Қазақ поэзиясына келетін болсақ, бәріміз тек қара өлеңнің сүрлеуімен жүруіміз керек деген тенденциядан арылуымыз керек. Ең сорақысы, біз поэзиядағы жаңашылдыққа дұшпандық көзбен қарайтын жағдайға жеттік. «Біз қалай жаздық, сен де солай жаз» деген топас түсінік бар бізде. Ойды жеткізудің формасы әртүрлі болу керек. Мысалы, Бенджамин Зефанайа. Түбі басқа болғанмен, заманауи британ поэзиясында қандай сілкініс жасады. Өзі де, сөзі де – құбылыс. Британ империясының орденіне ұсынылған адамдардың бірі һәм сол орденнен бас тартқан санаулылардың бірі өзі! Мұны айтып отырғаным, Зефанайа сияқты азаматтық позициясында тұра алатын ақындар жоқ қазір. Оның құбылыс болатыны да сол. Кезінде «Бенджамин Зефанайа послал английскую королеву» деген мақала да шықты. Редакторлар оны-мұны, көпірме дүниелерді баса бергенше, сыйлыққа деген махаббаты ерен біздің қаламгерлерге осындай дүниелерді оқытып отырса артықтық етпес еді. Тағы бір қызықты айтайын, премьер-министр мен ханшайымға ашық қарсылығын көрсеткен сол Зефанайаның өлеңін біздегі Британ Кеңесі Рождество мейрамына арналған открыткаға басты. Сіз осы ситуацияның біздің елде қалай өрбитінін көз алдыңызға келтіріп көріңізші. Ашық қоғам дегеніміз осы...Біз кемпірқосақты не үшін жақсы көреміз? Түрлі-түсті реңкі үшін. Сол сияқты әдеби процесс те колоритті болғаны абзал. Жаңалық іздегенде орыс немесе ағылшын тілінде жазылған дүниелерге аңсарым ауып тұратыны өтірік емес. Өзің айтпақшы, басқасын былай қойғанның өзінде, поп, рок музыкасының өзі неге тұрады? Қайсыбір дүниелері поэзияға бергісіз тіпті! Сондықтан да ол джаз бола ма, блюз бола ма – эксперименттен қашудың реті жоқ. Қазақ сөзінің иісін шығару керек біздерге. Сан сапаға әкеледі. Бастысы – жасқанбай кірісу! Мысалы сол Цой, сол Тальковтар...тіпті мынау Земфираны ақын демей көр! Бірден айтайын, мен консерваторлық көзқарас ұстанбаймын. Және қасаң ойлайтындармен әңгімем де жараспайды...
Қарапайым бір мысал айтайын. Анау бір жылдары қолыма «День Поэзии» атты бір альманах түсті. Соның ішінде аты дардай классик ақындармен қатар, аты да, заты да белгісіз жастар да жарияланыпты. Ең қызығы, сол табақтай альманахтың ішінен оқып шыққанда есімде қалғаны - бір шумақ өлең. Және ол біздің сүйікті Вознесенскиіміз де, Евтушенкомыз да емес, Игорь Еремеичев деген біреу:
«Как мало зависит от нас,Как много от телефона.Как медленно греет газ,Как быстро икона».Бір шумақ, бірақ қанша дүние бар ішінде!
– Сізбен әртүрлі тақырыпта сөз қозғадық. Әңгімеміздің соңында тағы бір мәселе жайлы айтып кеткім келіп отыр. Ол - біздегі кітап шығару мәдениеті. Қазіргі кітаптар бір ғана форматта шығып жатқан сияқты әсер қалдырады кейде. Сырттан келетін кітаптар көздің жауын алады. Оны жай ғана «Меломан» дүкеніне кіріп салыстырып көрсеңіз де болады.
– Ойыңды түсіндім, Ақерке. Кітап шығару мәдениеті жайлы әңгіме бөлек. Бізде қазір әдемі безендіріліп шығып жатқан кітаптар жоқ емес. Бір өкініштісі, сондай кітаптардың міндетті түрде аудармасы, я мазмұны нашар болып шығады. Әйтпесе, балалар әдебиетін жаппай аударып жатыр ғой. Оны қайсыбір баспалар заман талабына сай шығарып та жатыр. Бірақ сол жасаған аудармалары сын көтермейді. Әйтпесе, «Болыпты» деген кітаптың аты бола ма? «Жили-были»-ды қазақшалаған түрлері баяғы. Кітаптың аты сондай болғасын, ішін қайтып оқисың. Жалпы өзім қазір кітап сатып алған сайын балаларымды аяймын. Калькамен құрсауланған сөйлемдер кездескен сайын жаным ауырады. Қысқасы, балаңа суреттері ұнағанмен, ішіндегі сөйлем құрылысын түсіндіріп ақ тер-көк тер болып отырғаның. Ал мазмұны, мәтіні жақсы дейтін кітаптарымыз, керісінше, еш суретсіз, безендірілуі жұтаң, тіпті полиграфияның қарапайым заңдылықтарын сақтамайды.
– Сонда біз мұны да проблема деп қарастырамыз ғой?
– Әрине, проблема! Біздегі ең үлкен проблемалардың бірі осы! Қазақ баспагерлерінде аудитория үшін күрес деген ұғым тым әлсіз. Егер сол аудитория үшін күрес болатын болса, біз осы айналдырған 20 жылдың ішінде жақсы аудиторияны қалыптастырып үлгеретін едік. Кітап саудасының қазіргі таңдағы нақты статистикасын мен білмеймін. Бірақ балаларына кітап сатып алатын ата-ана ретінде оның кем-артығын көріп жүрген соң айтып отырмын. Шет елге шыға қалсам, кітап тасып жүремін. Оны, біріншіден, балаларым үшін алсам, екіншіден, өзіміздің баспагерлерімізге көрсеткім келеді. Неге ізденбейді екен деп ойлаймын?! Халық арасынан да сұраныс болу керек... Бұл әр адамға ой тастайтындай шетін мәселе. Жақсы кітапты балаларымызға оқытқымыз келсе, ең бірінші оның сапасына көңіл бөлейік дегім келеді.
– Әңгімеңізге рахмет. Қазіргі қазақ әдебиеті мен мәдениеті жайында өз көзқарасыңызды білдірдіңіз. Қойылған сұрақ, айтылған пікірлер көпшілік оқырманды да бей-жай қалдырмас деп ойлаймыз.
P.S. Ақын Дәурен – сұлулық пен тазалыққа шын ғашық, кіршіксіз әлемді аңсаушы, ақиқаттың іздеушісі. Әңгімеден кейін осындай ойда қалдым. Аудармашы Дәурен – қазақ әдебиетінің шынайы жанашыры, жалпы әдебиетте талғамы биік жан екені сөзсіз. Ал адам ретінде Дәуреннің жүрегі тек жақсылыққа сенетін, өз ісіне адал, сертіне берік екенін аңғардық.
Ана тілімізді алға жетелеп, ұлтымыздың жарқын болашағына жол салар – ұлттық әдебиетіміз дәйім шынайы жандардың аялауындай болса деген тілегіміз бар. «Әдебиет – ардың ісі» екенін ұмытпай жүрейік, құрметті оқырман!
Әңгіме-сұхбатты жүргізген: Ақерке АСАН.
