Фредрик Джеймисон: Батыс капитализмі және ұлттық әдебиет

Батыс мәдениет-әдебиет зерттеу саласында марксистік әдебиет теориясының алатын өз орыны бар. Өткен ғасырдың соңғы жартысында осы салада жазылған еңбектердің ішінде АҚШ-тық Fredric Jameson-ның шығармалары ерекше аталады. Тарих пен қоғамның ішкі қайшылықтарын негіз етіп ой өрбітетін ғалым батыстың өзге әдебиеттанушыларымен салыстырғанда Үшінші дүние елдері мәдениеті мен әдебиетіне басқашарақ қарайды. Шығыс пен постмодернистік батыс мәдениетін ықпалдастық негізінде тануға басымдық береді. Осыған орай батыстық постмодернистік мәдениет пен әдебиеттің даму заңдылығын зерттейтін философтың әлі де постмодернистік қоғамға өтіп үлгірмеген Үшінші дүние елдер әдебиеті туралы көзқарасын білдірген төмендегі мақаласын оқырман қауымның назарына ұсынып отырмыз.

Үшінші дүние елдерінің біраз зиялы қауымымен тілдескенде байқағаным, олар өздерінің ұлттық болмыстарына қайтып баруды ерекше көксейді екен. Олардың ауыздарынан қашанда өз мемлекеттерінің аты, «біз» деген сөздер түспейді. Қашан да «біз былай істеуге тиіспіз немесе былай істейміз; менің ұлтым ана ұлтқа қарағанда мынадай артықшылыққа ие, мынадай бөгенайымыз бар» деседі. Жиып келгенде олар барлық мəселені халық — ұлты шеңберінде ойластырады. Бұл Америкалықтардың «біз АҚШ-тықпыз» дейтін сөз алысына мүлде ұқсамайды. Мүмкін біреулер бұны біз үшін əлдеқашан мəселе болудан қалған — кешегі ұлт мəселесінің қайта көтерілу деп қарайтын да шығар. Алайда, үшінші дүние елдерінде, қалаберді посткеңестік елдерде ұлт проблемасы əлі де көкейтестілігін жоғалтпаған ұрымтал мəселе ретінде белгілі. Сондықтан біздің ұлт мəселесінен өзімізше бас тарта салуымыздың қисыны жоқ. Бірінші дүние елдерінің (Еуропа мен АҚШ-тың) басынан өткізген істер үшінші дүние елдерінің ұлтшылдықтан бас тартуына оң ықпал ете ала ма? Ал бүгінгі біз көріп отырған Комбоджадағы, Ирандағы, Ирактағы жағдайлар АҚШ үлгісіндегі соңғы модернистік мəдениеттің ұлтшылдықтың орнын оңай-оспақ ала қоймайтынын аңғартып отыр.

Біз үшінші дүние елдерінің жүйеге түспеген əдебиеті туралы көл-көсір сөз айта аламыз, бірақ, онымыз жүйесін таппаған иесіз сөз болып шығады. Өйткені жүйеленбеген əдебиеттің өзіне тəн өлшемі, біздің өзімізге тəн өлшеміміз бар. Айталық, Ф.Достоевский мен жүйеге түспеген əдебиеттің өкілі Д.Хаметті (D.Hammett) қатар қойып оқысақ, бізге алдыңғысының алдында кейінгісі нашар жазғандай əсер береді. Ал мұндай айырмашылық туралы жұмған ауызды ашпай қала берудің, айта берсең, ешкімге де жақсылық əкелмейтіні белгілі. Үшінші дүние елдерінің əдебиеті бізге Дж. Джойс немесе Пруст шығармаларындай лəззат бағыштай алмайды. Мұнанда сорақысы біз үшінші дүние елдері əдебиеті туралы айтқанда Дж.Джойс пен Прустты былай қоя тұрып, олардан бұрынғы Делезер мен Хуан Андерсен қатарлы жазушыларды көлденең тартып, «сендердің өрелерің сол деңгейде» деген ойды қоңырсытамыз.

Біздің түсіністіктен қалған бұл танымымыз бір кездегі модернизмнің қашанда жаңа кеңістік іздеуге талпынып тұратын тынымсыз талғамына — егер ол тірлігіміз тек формалық ізденіс қана болып қалмаса — тамыр тартқандығында; бұнымыз моралдық та, тарихи да жетістік емес, ал бүгінгі тірлігіміз күннен күнге күшейген постмодернистік хал-жайымыздың алдымызға көлденең тартып отырған — өзіңді өзің қайта түсін деген — өмірдің қатал талабынан туындап отыр.

Дегенмен, мен мəселеге басқа қырынан келсем деймін: біздің үшінші дүние елдері əдебиетіне қаратқан түсінігіміз өте қарапайым əрі тар өрісті. Егер шығарманы онда не жазылғанына үңілмей тек жеке басымыздың қызғыушылығын ғана қанағаттандыру мақсатында оқитын болсақ, онда талғам да тақырға отырғанымыз отырған. Байыбына келсек, біздің модернизмге жата бермейтін үшінші дүние елдері əдебиетіне қаратқан позициямыз байлардың кедейлерге кекжигені сияқты, сыртқы дүниенің қайшылығынан қашқалақтаудың бір түрі ғана.

Бізде мынадай жағдай қалыптасып отыр: жұрт арасында кең таралған немесе шындықты жазған үшінші дүние елдерінің бір романын қолымызға алғанда біз бірден əлгі дүниені бұрындары оқып тастағандай əсерде қаламыз. Əсілінде біз шығарманы қолға алғанда шығарма мен біздің арамызда өзге бір оқырмандар тобының бар екені аңғарыла бастайды да, біз өзгеге (the Other reader) кез боламыз. Арыдан қылаңдаған осы өзгенің талғам-таразысы біздің талғам-таразымызбен үндесе бермейді де, əне содан түсініспестік орын алады. Біз олардың талғамын қабылдайық десек, бұған дейін бойымызға сіңірген біраз дүниемізден бас тартуымызға тиіс боламыз, содан бейсаналы түрде терістеуге көшеміз.

Біз кітап оқығанда неге шекті ғана кітаптармен шектелеміз? Мына кітапты оқимыз, ана кітапты оқымаймыз дейміз? Түбін қуғанда біз көп негізді дүниеде өмір сүреміз, көп негізділіктен бас тарту бүгінгі болмысымызға жат нəрсе. Біз бір өзекті мықтап ұстап өмір сүрмейміз, қайта көп жақтылықтан қуат аламыз. Ендігі ғаламдану жағдайында көп негізділікке үйлессек қана ашық мəдениет ұстанып, болашаққа нық беттей аламыз.

Өткен ғасырдың 80 жылдарында айтылмыс əлем əдебиеті деген атау қайта бастан ауызға алына бастады. Бұлай болатыны, қажеттілік соған əкелді, біз өзімізден тыс тағы бір əлемнің бар екенін түсініп жеттік.

АҚШ-тың мəдениет зерттеу саласында Гетенің аузынан шыққан баяғы əлем əдебиеті деген атау қайтадан маңызды мəн ала бастады. Ал, əлем əдебиетін ауызға алғанда үшінші дүние елдер əдебиетін атап өте алмайтынымыз белгілі.

Əр құрлықтағы, түрлі ұлттардың мəдениеті мен тарихынан бастау алған Үшінші дүние елдері əдебиеті туралы жалпыға ортақ бір көзқарасқа келу оңай шаруа емес. Мен Үшінші дүние елдері əдебиеті өзіндік ерекшелігі негізінде зерттеуі тиіс, сондай-ақ бірінші дүние елдері əдебиетінен басқаны біле бермейтін замандастарым шеңберден шығуы керек деген ойдамын. Сөздің басында анықтап алуға тиісті бір түйін Үшінші дүние елдері мəдениеті даму тұрғысынан алғанда өз алдына тəуелсіз немесе еркі өзіндегі мəдениет емес, қайта бастан ақыр бірінші дүние елдерімен арадағы күрес-жанжалда өмір кешіп келе жатқан мəдениет есептеледі. Бұндай мəдениеттер əр құрлықта түрліше сипат алғанымен бəрі бірдей батыс экономикасының шылауында, түрліше деңгейде батыс үлгісіндегі осызамандануды қабыл алғанымен ерекшеленеді. Мұның өзі осы елдердің əдебиетін зерттеу барысында біз өзімізге басқаның көзімен қарауға да үйренеміз деген сөз.

Үшінші дүние елдері əдебиетінде жай қарағанда жеке адамның болмысы болып көрінетін детальдардың өзі қашанда ұлттық тəмсіл түсін алған саяси дүние болып ортаға шығады. Біздің түсінігімізде дəл осы түйін Үшінші дүние елдері əдебиетінің артта қалғандығын сыпаттап тұр.

Мұндай ұлттық тəмсілге айналудың тамаша үлгісі ретінде біз Қытайдың ең көрнекті жазушысы Лу Шүннің «Есалаңның естелігі» (1918 ж) əңгімесін атауымызға болады. Батыс зерттеушілерінің Лу Шүнді назардан тыс қалдыруы үлкен өкініш екендігі анық, бұны талғамсыздықтың бел алғаны демей, не дейміз. Батыс оқырмандары «Есалаңның естелігін» алғаш оқығанда оны кəдімгі психология ғылымында жиі айтылатын «рухани жақтан күйреген» пенденің күбірі деп қабылдайтыны даусыз. Əңгімеде шалығы бар науқас адам айналасынан көріп-білгенін естелік қылып жазады. Ол өзін қоршаған орта бір сұмдық сайлап жатыр, айналаның бəрі адам жегіштер дегенге бек сенеді. Санасы салданған шақта тіпті өзіне сəт сайын қатер төніп тұрғандай, біреудің табағындағы асы болу алдында тұрмын деп біледі. Оның түсінігінде адам жегіштің біреуі дəл қасында жүрген ағасы. Бірнеше жылдың алдында қарындастары аурудан өлген жоқ, қайта сол ағасы оны қасақана өлтірген. Психикалық ақауы бар адам үшін бұндай түйсіктің бəрі обьектив, шынайы нəрсе есептеледі. Бұл шығарманы бірінші дүние елдерінің оқырмандары бірден қабылдайды, себебі Фрейдтың қатысты жазбалары Лу Шүннің бұл əңгімесімен үндесе кетеді: мəнінен айрылған дүниеде тепе-теңдігін жоғалтқан рухани дүние осындай барынша шынайы түс алған қиялдарға көміліп кетеді. Фрейд мұны: «мұндай елестер жандүниенің өзін реттеу жолында басып өтетін басқышы, бұл адам психологиясының оңалуға қарай бет алғанынан дерек береді» деп түсіндірген.

Бұндай қайта жасақталу мына дүниенің тасасында жатқан біз тани бермейтін қараңғылықтың бетін ашады: мұндайда біз реалдықты түсіміздегідей кезіп, өмірдің алдамшы бет-пердесін бір шетке сырғытып тастауға мүмкіндік аламыз. Жоғарыдағы шығарманың бұл ерекшелігі батыстың модернистік қалаберді болмысшылдық əдебиет ағымымен үндеседі. Дəстүрлік реалистерге салыстырғанда жазушының мұндағы сөз алысы реал мен қиял тоғысқан, болмыстың тасадағы мəнін қазбалаудан тұратын, екінші біреуде кездесе бермейтіндей көрінетін «жеке біреудің түсінігінен» тұрғандай сезіледі. Енді бір сөзбен айтқанда бұл сөйлемдерді түсіну үшін соған сəйкес «білімің» болуы, өз басыңнан да дəл сондай рухани дағдарыстарды өткерген болуың, болмыстың қисық айнадағыдай қалыпсыздығын сезінуің шарт, сонда ғана сен Лу Шүннің сүркейлі түстей сұмдық болмысты жазған бұл шығармасын өз деңгейінде түсіне аласың. Батыс əдебиетінде Конрадтың «Қараңғылықтың өзегіндегі» кейіпкері ажалмен бетпе-бет келген ақырғы сəтінде өзіне өзі: «қорқыныш! қорқыныш!» деп өзеурейді. Ол да жеке адамға тəн болмыс пен сезімді өзгеше эстетикалық өреге көтеріп, осылайша тасадағы болмыстың қараңғылықтан шығуына жағдай жасайды.

Дегенмен, біздің Лу Шүн шығармаларын қалай икемдесек те түсіне алмайтын кездеріміз болады. Оларды түсіну үшін қалайда ұлттық тəмсіл негізінде қарастыруға тиіс боламыз. Айталық жоғарыдағы əңгімеде жазушы «адам жеу» мəселесін ұлттық шеңберге ала отырып жазған. Біз де оны сол нобаймен түсінсек, шығарманың ішкі мəніне тереңірек бойлаймыз. Лу Шүн өмір сүрген Чиң патшалығының соңғы кезеңі мен Жаңа құрылған қытай мемлекетінің алғашқы кезеңі соған дейін жиналып қалған қайшылықтардан сіресіп, жылжымастай болып бір орында тоқырап тұрып қалған қоғам болатын. Осындай тоғышар қоғамнан Лу Шүн «адам жеудей» өзгеше мағына тапты. Бұл батыстың сол кезеңдегі қатыгез капитализм мен базар бəсекесінің сұмдығын жазған модернистік шығармаларымен үндес шыққанымен, мəні жағынан басқаша түс алады.

Мақаланы аударып, дайындаған – Ардақ Нұрғазы.