Харуки Мураками: Мен. Мәтін. Оқырман

- Мураками-сан, темекі мен ішімдіктің қандайын тәуір көресіз?

- Темекіні қойғаныма 25 жылдай болып қалды.

- Кейіпкерлеріңіздің барлығына жуығы темекі шегеді. Соған қарап жазушы да шылым шегеді екен деген ой туады...

- "Қойларға шабуылды" жазып жүргенде шылым шегетінмін. Кейін тастап кеттім де, келесі кітаптарымда шылым шеккіштер азайды.

- "Пинбол 1973" - барлығы да темекіші ғой.

- Оны мен бұрын жазғанмын. Ал ішімдікке келер болсақ, таңдамай іше беремін.

- Жеңілін ішесіз бе, күштісен бе?

- Жо-жоқ, мен күштісін ішпеймін, одан ұрттасам бітті бірден ұйықтап кетемін. Мен жалпы күнде сағат 9-10-дар шамасында жастыққа бас қоямын. Жатар алдында міндетті түрде аздап сыздықтатамын.

МАЗМҰНДАС МАҚАЛА: Орхан Памук. Суретші болғым келетін

- Ағыңыздан жарылып сөйлеп отырғаныңызға рахмет. Енді салмақты әңгімеге көшсек. Интервью алдында біраз әлеуметтік зерттеу жасаған едім; білгім келгені мынау болды: "Муракамидың кітаптары сізді несімен қызықтырады?" Жауаптары мынандай: 1) олар соңына дейін жазылмаған сияқты, арғы жағын өзің ойлауыңа тура келеді – айтылмаған бөлігі қалып қояды. 2) ол жерде жасырын бірдеңе бар. 3) автор Жапония жайында жазып отырса да, жапондықтардың бізден еш айырмасы жоқ екенін түсінесің. Сондықтан да қызықты. 4) стилі жеңіл, көп ойланудың қажеті жоқ. 5) елдің бәрі оқып жатты, сосын менде оқи салдым. Осы жауаптар жайында не ойлайсыз?

- Енді, соңғы жауап туралы айтсам, ондай адамдар әлемде көп. Ал мазмұндау жағына келсек, кіріспеден басталып, оқиға дамып, кейін қорытындылай салатын формадағы классикалық мәтіндер көп ұнамайды. Мен басы қайсы, соңы қайсы екенін білмейтін мәтіндерді ұнатамын. Сондықтан әрқашан қорытынды мен нәтижені ашық қалдырамын. Барлығының қалай болатынын оқырман шешсін, сол жайында ойлансын.

- Сіздің кейіпкерлеріңіз Канттың "Тұнық зерденің сыны" еңбегін көп оқиды. Сіз ол кітапты өзіңіз ұнатасыз ба әлде бұл әдеби тәсіл ме?

- Ол кітапты сүйсініп оқыдым. Оқып тұрамын.

- Жатар алдында?..

- Жоға, мен жалпы кітап оқығанды жақсы көремін және соларды романда жиі мысал етемін. Бұл жай ғана қызығушылық. Музыка да сондай: ол жайында да жиі жазамын. Қандай да бір әуен тыңдап отырып жазсаң, сол дүниең шынайы шығады.

- Бірақ сіздің шығармаларыңыздағы "шынайылық" жайында айту қиындау ғой. Ол жерде фантастика, ойдан шығарылған жерлері көп. Сіздің кітабыңыздағы қарапайым ситуацияларға Канттың еңбектері дөп баспайтын секілді.

- Мүмкін дөп келмесе келмейтін де шығар, бірақ кітапқа қатысы жоқ жазбалар қосқан өзіме ұнайды. Егер кітапқа "қатысы бар" деген дүниелерді ғана қоса берсе ол жер "тар" болып кетеді. Ал егер тың әрі "бөтен" саналатынды қоссаң жаңашылдық сезіледі.

- Сіздің бір кітабыңызда, адам – өзімен басқа адамдардың арасын алшақтату үшін жазады делінген. Шындығында сіздің кейіпкерлеріңіз тым жалғыз, басқа адамдардан ерекшеленіп, саяқ жүреді. Кешірім өтінем, сіз кітаптарыңызда өзіңізді жазбайсыз ба? Немесе, бұл бәлкім, қазіргі жапондықтардың жағдайының көрінісі шығар?..

- Шынымды айтсам, бұл менің өзімнің хал-күйім.

- Кешіріңіз, үйленгенсіз бе?

- Иә, отыз бес жыл болды.

- Ажыраспағансыз ғой?

- Жоқ, әзірше...

- Мұны сұрап отырған себебім, сіздің кейіпкерлеріңіз я жалғыз, я ажырасқан, болмаса ажырасқалы жүргендер. Олардың бір-бірімен жеке қарым-қатынасы уақытша. Мәселе неде? Мүмкін кітаптарыңызда өзіңіздің армандағы өміріңізді суреттейтін шығарсыз?

- Олай емес, кейіпкерлерімнің өзіммен байланысы аз. Олар шығармада пайда болып, артынан өз беттерімен өмір сүре береді. Айтқым келіп отырғаны, шығармаға, өмірге бейтарап қарау керек. Егер жеке өміріңнің мотивтері кітабыңа араласса, мейлі әйелің, балаң болса да, шығарманың жүйесі бұзылады. Сондықтан да көрсеқызарлықтан ада, бейтарап позиция ұстап, мүмкіндігінше өміріңді шығармаға араластырмау керек. Жазып отырғанда осы ұстанымда боламын.

- Ал сіз кітап жазып жатып, оны кім оқитынын ойлайсыз ба?

- Жоқ, ойламаймын.

- Сауалнамаға сүйенсек, Ресейде сізді жиырма жасқа дейінгілер мен елуден асқан адамдар оқиды екен. Орта жастағылардың ішінде сізді оқитындар бірен-саран.

- Жанпониядағы оқырмандарым жиырма мен отыз жас аралығындағылар. Мен қазір елу бестемін, бірақ мені көбінесе жастар оқиды. Қызығы сол, осыдан жиырма бес жыл бұрын жазуды бастағанымда да жағдай тура осындай еді. Мен қартайдым, бірақ оқырмандарым сол күйінде. Әлбетте, бұрынғы оқырмандарым қазір де оқиды. Алдымен анасы оқи бастап, артынан қызы қосылып оқып кеткен кездері жиі болған. Қазір олар кітап алмасып, шығарма туралы бір-бірімен пікірлесіп отырады. Жалпы мені кім оқып жатқанын білмеймін; дегенмен де жастар жағы көбірек оқиды дегені қуантып қояды. Жазуды жиырма тоғыз жасымда бастадым, сол кезде ойлайтынмын, қашан есейемін деп. Қазір де соны ойлаймын. Менің кітаптарым жиырма мен отыз жас аралығындағы оқырманның талабына сай екендігі қуантады. Қазір жасым елу бесте. Әдетте бұл толық қалыптасып болатын кез, бұл жаста барлығы өз орнына келіп тұрақталуы тиіс: лауазымды жұмыс, отбасы, балалар... Ал менің жақсы жұмысым да, балам да жоқ... Осының анық-қанығына қашан жетем? Мен өз кітаптарымда сол, өмірге бекімеген отыз жасқа дейінгі жастарды көрсете алатын сияқтымын. Жасым, әрине, әлдеқайда егде болса да...

- Сіздің кітаптарыңызда географиялық атаулар аз. Егер Жапония болса, Хоккайдо аралы бола салады; егер де Токио болса, Синдзюку аймағы. Кейіпкерлер өмір сүретін қалалардың аты жоқ, тіпті кейде кейіпкерлердің есімі де аталмайды. "Мураками-сан жапондықтарға арнап жазады ма, әлде шетелдіктерге ме?" – деген сұрақты көптеген жапондықтардан естіп те жүрміз...

- Ия, мысалға "Қойларға шабуылда" және "Ақыр заманда" мен бөлектеніп, бейтарап күйде "Жапониядан тыс" жаздым. Бірақ кейін керісінше, саналы түрде "Жапонияның ішін" жаздым. Сол жерде бағытым өзгерді. Негізі алғашқы кітаптарымды кейінгілеріне қарағанда басқаша оқу керек. Мен мұны өзім сеземін және оқырмандарыма да сөйтіңдер деп кеңес берер едім.

- Бір кітабыңызда, қателеспесем, "Желдің әнін тыңда да" болуы керек, әр адам адамзатқа бірдеңе жеткізуге тырысады дегенді айтасыз. Ал өмірге не айтқыңыз келеді? Жалпы сіз бірдеңені саналы түрде жеткізгіңіз келе ме, әлде кітаптағы ойларыңыз өздігінен жазылып кете ме?

- Мен повесть жазамын, ал повесттер өздігінен, табиғи, шынайы жазылады. Сондықтан шығарманың қандай мағына беретіні маған емес, мәтінге байланысты. Әлбетте, мәтін екеуміздің арамызда белгілі бір байланыс болады, сондай-ақ мәтін мен оқырман арасындағы байланыс деген бар. Мен оны әдейілеп анықтап, бекіте алмаймын. Міне, осындай үш бұрыш шығады: мен, мәтін, оқырман. Осы үш бұрыштың ішінде повесть бекітілген. Яғни, мен оқырманды өз қалауымша ойландыра алмаймын. Тіпті кітабымды оқырманның қандай да бір қалыппен қабылдауын қалайтындай да құқұғым жоқ. Біз бір деңгейде, бір биіктікте тұрмыз. Мен жазушы болғаным үшін ғана мәтінді оқырманнан "жақсы" қабылдай алмаймын. Егер сіз мәтінді басқалай көрсеңіз, онда ол мәтін мен сіздің араңыздағы байланыс саналады, менің оған ешқандай қарсылығым жоқ.

- Өз шығармаларыңызды қалай бағалайсыз? Сіздің екі кітабыңызда бір-біріне ұқсас ойлар кездеседі: егер де биік мәдениет пен әдебиетті қаласаң гректерді оқы дейсіз. Сонда сіз өз шығармаларыңызды классикалық үлгіге жатқызасыз ба?

- Бұл жайында мен алғашқы шығармаларымда жазған едім. Мен ол кезде повесттің қалай жазылатынын түсінбегенмін. Қазір түсіндім. "Жел әнін тыңда" ,"Пинбол 1973" мен үшін этюд, қалам ұштаудың жақсы амалы болды. Шынымды айтсам, ол шығармаларда не жазғаным есімде қалмапты. Дегенмен шығармашылығымның бастауы "Қойларға шабуыл" еді. Кейін, Ресейде барлығы хронологиялық ретпен шыққанына күмәнім бар. Сондықтан да стиль эволюциясын бақылау қиындау болады.

- Олай болса, ресейлік оқырмандарыңызға кітаптарыңызды қандай ретпен оқуға кеңес берер едіңіз?

- Реті?.. Жүйелілігін толық жоғалтқан. "Жел әнін тыңда" мен "Пинбол 1973" ең алғашқы шығармаларым, ол жерде стилім толық қалыптаспаған. "Қойларға шабуылдан" кейін повесть факторы қосылды; оған дейін мазмұндау көп болмайтын, мен өз стилімді іздеген едім. "Қойларға шабуыл", "Ақыр заман" сосын "Норвег орманы", "Шекарадан оңтүстікке", "Жерсерік", жақында ғана шыққан "Кафка"; осы хронологиялық жүйемен оқысаңыз, стилімнің едәуір өзгергенін байқаған болар едіңіз. Өзгерістер де түсінікті болады. "Жерсерік" пен "Құдай балалары" арасында дерекке негізделген тағы бір кітап жазған едім. Жалпы алғанда бұл баспалдақ секілді, басқыштан соң басқышқа көтеріле бересің...

- Сол басқышпен әлі көтеріліп келесіз бе? Жоқ әлде өзіңіз қалаған биіктікке жетіп, қазір жазықпен жүріп келесіз бе?

- Білмеймін.

- Ары қарай да жаза бересіз ғой? Әлде осы жазғандарыңызға да разысыз ба?

- Мақсатым – "Ағайынды Карамазовтар". Соған ұқсас бірдеңе жазу, міне, менің шарықтау шегім. Ең жоғарғы нүктем.

- Оны қашан бастайсыз? Әлде жазып жатырсыз ба? Бәлкім үзік-үзік сюжеттерін түсіріп жүрген шығарсыз?

- Жоқ, бұл болашақтың ісі. Мен оны ең соңында жазамын. "Карамазовтарды" мен он төрт-он бес жасымда оқыған едім. Одан бері де төрт рет қайталап оқыдым. Әр оқыған сайын керемет әсерге бөленем. Меніңше ол ең мінсіз шығарма.

- Орыс әдебиетінде Достоевскийден басқа кімдерді оқыдыңыз?

- Бәрін. Он төрттен жиырма жасыма дейін тек қана орыс әдебиетін оқыдым.

- Жаныңызға ең жақыны?

- Сөзсіз Достоевский. "Албастылар" өте жақсы жазылған. Бірақ "Карамазовтар" теңдессіз.

- Жапон адамы үшін Достоевский тым "ауыр" емес пе?

- Бәлкім "ауыр" да болар, бірақ мен өзімнің ең жақсы шығармамды сол тереңдік деңгейінде жазғым келеді.

- Қызыл алаңда Троцкиймен бірге тұрған төрт қола бұғыны суреттеуіңіз керемет...

- Ол қалжың еді. Сахалинге болғанымда, сол жақта кітаптарым сатылатынын көріп таң қалдым. Сахалинде кітап дүкені жоқ, барлығы алаңда, қайықта сатылады екен, кітаптарым сол жерде жатты. Сол көрініс маған қатты әсер етті...

- Ресейлік оқырмандарыңызға айтарыңыз бар ма?

- Жаңа айтқанымдай, орыс әдебиетін өте қатты жақсы көремін. Сондықтан Ресейде мені оқитыны қатты қуантады. Алда жазылатын дүниелерім де орыс тіліне аударылады деп үміттенемін. Шынымды айтсам, өткенді жазғанды ұнатпаймын; жазамын да ұмытамын. Сосын ары қартай жаза беремін, кейін келесісін, содан соң тағы... Бірақ оқырман да бірінен соң бірін кезекпен оқи берсе, әрине, қуанып қалар едім.

- Яғни, бір шығармаңызда айтылатын, "Тірі жазушының кітабын оқудың мәнісі жоқ" дегенді өмірде қолдамайсыз ғой?

- Алғашқы кітаптарымда не жазғаным есімде жоқ дедім ғой! Ол кезде мен афоризмдер мен мысқылды көп қолданатынмын. Повесть қалай жазылу керектігін білмедім, сондықтан ойымдағы дүниені оңды-солды қағазға түсіре бердім, соңында бір кітап шығатын. Сол үшін де ол кезде жазғандарымның қазір маңызы жоқтай көрінеді.

- Соңғы сұрағым: қазір не жазып жатырсыз?

- Екі апта бұрын жаңа повестімді бітіріп, баспаға беріп қойдым, сондықтан қазір демалып жатырмын. Оның аты "After Dark" – "Қас қарайғанда". Алдыңғысы – "Анонимді Кафка" – өте үзақ шығарма еді, ал мынауысы одан екі есе қысқа. Бұл шығармам өзіме бүртүрлі көрінеді; үш кейіпкер бар, он тоғыздағы қыздар, повестің басынан соңына дейін қатысады. Осы шақта баяндалады. Рахаттанып отырып жаздым.

- Сізге, Мураками-сан, шығарма жазу үшін өз жұмыс үстеліңізде отығаныңыз жеткілікті ме, жоқ әлде ел аралап, бірдеңені бақылап, адамдармен кездесіп дегендей әсерленуіңіз керек пе? Бәлкім тақырыпты, шығармада айтар ойды өз әлеміңізден іздейтін шығарсыз?

- Негізі, кітапты аз уақытта жазам. Екі жылдың жеті-сегіз айын ғана жазуға арнадым. Қалған уақытта жай ғана өмір сүремін, шет елге шығамын, концертке барамын, кітап оқимын. Қарапайым өмірдің өзі толған оқиға. Сөйтіп жүріп, жазатын уақыт келді-ау деп ойлаймын да, қаламымды қолға аламын. Әрине, іштей белгілі бір дайындық кезеңі болады, бірақ бейсаналы түрде. Бірдеңе істесең міндетті түрде нәтиже шығады. Міне, мысалы, бір ай бойына Оңтүстік полюсте болдым – әсері өте күшті. Бірақ жәй ғана көшеде серуендеуге де болады, нәтижесі ұқсас. Әртүрлі затты өзіңе магниттей тартасың. Ал жаңағы кітап жазу үшін жазушы бір жерге барып, біреумен кездесу керек деген нәрсе – оттаған әңгіме.

Сұхбаттасқан Андрей Фесюн, 2004 жыл.

Аударған Думан Терлікбаев

"Солақайлар" әдеби клубы

Суреттер ашық интернет көздерінен алынды.