Желдей ескен есерсоқ сөздің өтімді келетіні жасырын емес 14+

Бұл жолы проза жазып жүрген қыз-келіншектермен дөңгелек үстелде  пікірлессек  деп едік. Осы арқылы қаламгер қыздарды не толғандыратынын, жанында не барын, алдағы күндерге шығармашылық жоспарын білуге мүмкіндік туа ма деген де ойымыз болғаны рас. Сонымен бірі еліміздің шығысында, бірі батысында, бірі оңтүстігінде, ал бірі рухани астанасында жүрген қаламгерлер не дейді екен? 

Дөңгелек үстелге қатысатындар: Айзат Рақыш, Қазақстан Жазушылар одағының және ҚР Журналистер Одағының мүшесі. «Өлгендер қайтып келеді», «Мұз үстіндегі қызғалдақ», «Балалықтың соңғы күзі», «Жанарымнан танышы» кітаптарының авторы. Алматы қаласында тұрады.

Бақытгүл Сәрмекова, “Шабыт” халықаралық фестивалінің лауреаты. “Кейіпкер” әңгімелер жинағының авторы. “Кейіпкер” кітабының ағылшын тіліндегі аудармасы халықаралық “Pen America” қорының “Pen Heim translation-2022” грантының иегері. Атырау қаласында тұрады.

Айгерім Қиықбай, Батыс Қазақстан облыстық "Дала дарындары" байқауының проза номинациясы бойынша бас жүлдегері, Халықаралық "Шабыт" шығармашыл жастар фестивалінің екі дүркін лауреаты. Филология ғылымдарының магистры. Әңгімелері республикалық мерзімді басылымдарда жарық көріп тұрады. Семей қаласында  тұрады.

Ардақ Үсейінова, әңгімелері республикалық басылымдар мен сайттарға жарияланып тұрады, Жамбыл облысындағы ашаршылық жылдарындағы деректер мен әңгімелерді топтастырған тарихи-деректі жинаққа «Талқан», «Қара қарға» деректі әңгімелері енген. Очерктері республикалық көркем очерктер байқауында жүлделі орындарға ие болған. Жамбыл облысы әкімінің Әдебиет номинациясы бойынша арнайы сыйлығының иегері. Тараз қаласында тұрады. 

Жәудір Нартай, Абай атындағы ҚазҰПУ көркем-сурет факультетін бітірген.  Жуырда шыққан «Дауыс» әңгімелер антологиясына әңгімелері енген, сондай-ақ қытай қазақтарының порталдарына да жарияланып тұрады. Шымкент қаласында тұрады. 

ЖЕҢІЛ ЖАЗЫЛҒАН ШЫҒАРМАЛАР НЕГЕ ӨТІМДІ?

- Көпшілік жұрттың жеңіл әуенге құмар, әуес келетіні сияқты жеңіл шығармалар да магнит сияқты тартады. Мысалы, қазақтың не шетелдің болсын әдебиетінде адамтану ғылымын меңгерген, қиялы бай, адамзат дамуына қатысты идеялары биік, әлемнің проблемасын көтере алған, жазудағы шеберлікті де аса биік деңгейде меңгерген қаншама ғажайып жазушылар бар, бірақ, дәл бүгінгі шақта классика оқылмайды, керісінше оқырмандар хит болып жатқан кітаптарға жүгіреді, бұған не себеп, әлде маркетингтің тәсілі роль ойнап тұр ма?

Айзат Рақыш: Қазір жел сөз бен парықсыз сөздің заманы болып тұр. Сондықтан желдей ескен есерсоқ сөздің өтімді келетіні жасырын емес. Абайдың сөзін білесіз: «Сөз түзелді, тыңдаушым, сен де түзел» Абайдың осы сөзін қазіргі көпшілікке айтқым келеді. Одан кейін екінші мәселе - көпшіліктің желікпе, желөкпе сөзге құмар келетінін қазір сондай арзан сөзді көп уағыздалуымен түсіндірер едім. Маркетингтің пайдасы дейміз бе, кесапаты дейміз бе? Бірақ, оқырман бар. Оларды жел сөз қуалайтын тобырдан биік қоямын. Олар талғап, таңдап, екшеп, бағалап оқиды.  Ал, мен бүгін тыңдалып, ертең өлетін құнсыз сөз соңынан жүгіретін тобыр үшін емес, Оқырман үшін жазамын.

Ардақ Үсейінова: Американдық психолог Абрахам Маслоу осы қажеттілікті бес деңгейге бөліп көрсеткен. Соның ішінде басым бөлігі – физиологиялық қажеттілікке тиесілі екен. Әрі қарайғы қауіпсіздік, махаббат пен тәндік, өзін-өзі қадірлеу секілді сұраныс деңгейі ретіне қарай төмендей бермек. Маркетингтік тәсілдер де соған қарай жасалып жататынын көріп жүрміз. Соның ішінде өнер-білім, ғылым, саяхаттау, өзін-өзі дамытуға керекті, адамзаттың ішкі рухын байытатын қажеттіліктерге деген сұраныс өте төмен. Ал оған не себеп дегенде, адамның тұлға ретінде қалыптасуына қажетті керектерді сұрыптауда қоғам кімді алға шығарады, соған қарай сұраныс та солай қарай құбылады деп ойлаймын. Бізде мықтылар бар. Бірақ оларды кім таниды? Таныту үшін олардың еңбектері қаншалықты насихатталып жүр? Бұл жерде мәселе маркетингтің тәсіліне де тіреліп тұрмаған секілді. Мәселе өнер-білімді, өзін-өзі дамытудың соншалықты маңызды болмай тұрғанында секілді. Рухты көтеретін, рухпен бірге сана-сезімді де өзгертетін ғажайып дүниелерге өз деңгейінде мән берілмей келе жатқанында сияқты барлық гәп. Биікті биік деп көрмейтін болдық, әлдеқандай төмпешіктерге теңестіріп жіберген көңілжықпастығымыз бар. 

Әйгерім Қиықбай: Осы бір соңғы 3-4 жылда менің байқағаным, адамдар психология туралы жазылған кітаптарға, кейінгі шығып жатқан сан мың «коучсымақтардың» шатпырағына көп әуестеніп барады. Көркем шығарма адамды өзге бір әлемге, өзге бір көзқараспен қарауға жетелейтін көпір іспетті. Мәселен, Абайдың нұрлы ақылы - интелектуалды білім, ыстық қайраты - салауатты өмір салтын ұстану, жылы жүрек - әлемді сүю, өзіңді құрметтеу,  демек, мотиваторлардың айтып жүргенін Абайдан табуға болады. Әрнәрсені іздеудің, ізденудің бағытына қарай түсінуге болады. Арзан, бүгін бар, ертең жоқ, жылт еткенге қызыққан адамның өзінің де ертеңі бұлыңғыр. 

Жақсы дүние бағасын алады, егер ол шын жақсы болса. Оған уақыт керек.

Одан соң қазір жақсы шығарма оқыдым, жақсы жазушы таныдым деп ой бөлісетін, өз замандасын, аға буын, кіші буынның шығармаларын оқитын, жаңалықтарды қалт жібермей, пікір білдіріп отыратын адам аз. Оқыса да үндемей қала береді. Бұл көреалмаушылық па жоқ менсінбеушілік пе, білмедім. Сол себепті де жақсы жазушының оқылып жатқаны не оқылмай жатқаны белгісіз. 

Бақытгүл Сәрмекова: Жеңіл нәрселерге жүгіріп жатқанымыз - рухани, адами құндылықтар жойылып бара жатыр деген сөз емес, өмірді жеңілдетудің бір тәсіліне көшіп жатырмыз, жаһандану дегеніміз де осы шығар. Инстаграм, Тикток әлеуметтік желілердегі төрт-бес секундтық эстетикалық Reels-тің өзі қазір біршама сезім, ақпарат беріп кетеді. Бара-бара фильм қараудан да қалуымыз мүмкін. Әдебиет те сығымдалып жатыр, кең көсіліп жазудан гөрі қысқа ықшам жазып, ойыңды жеткізу әлдеқайда қиын. Бір сөйлеммен ғана адамның болмысын беріп қалу, жеткізу нағыз шебердің ісі болмақ. Мынандай ықшамдалған, жаһанданған заманға тап келген жазушылардың алдында үлкен жүк тұр.

Жәудір Нартай: Қазіргі қазақтың 90 пайызы қайтсем бай боламын деген мотивациялық кітаптарды оқып, түрлі коучтардың сабағына қатысып жүр. Олардың арасында әдебиетті оқу туралы ойланып көрмегендер де бар. Бұл жерде  маркетинг те үлкен рөл ойнайды.  Біздің қазіргі қазақ әдебиетінде шығармаларды насихаттайтын, оның таралымын, аударма ісін жолға қоятын маркетингтік жүйе әлі қалыптаспаған. Бүгінгі қаламгерлер соның зардабын әбден тартып келеді. Мұны қаламгерлер айтудай айтып жатыр, жолға қойып жатқан ешкім жоқ. Сондықтан заманыңа қарай өзің бейімделуің керек, қазіргі нарық заманында өз шығармаңды сату үшін алдымен өзіңнің маркетингтен сауатың болу керек шығар деп ойлаймын. 

ӨЗІҢІЗ ЖАҚЫНДА ОҚЫҒАН КІТАПТЫ АТАҢЫЗШЫ

- Оған қандай баға берер едіңіз? Айталық, ол қандай деңгейге жеткен жазушы болса да ішіңізде шығармаға қатысты сыни ой түйесіз бе? Тіпті быт-шыт қылып сынайтын да шығарсыз…

Айгерім Қиықбай: Кейінгі оқыған екі кітапқа тоқталғым келеді. Біріншісі татар жазушысы Гүзель Яхинаның «Зүлейханың оянуы» романы. Романды ең бірінші қазақша аудармасында оқығаныма қатты өкіндім. Себебі аударма өте нашар жасалған. Өзім де біраз шетел жазушыларының шығармасын аударып жүргендіктен оның оңай дүние емес екенін білемін. Сол үшін де оған үлкен жауапкершілікпен қарау керек. Тілі тым тура аударылған, жатық емес, кейбір тұстарын қайта-қайта оқып мағынасын әрең түсінген тұстарым болды. Бұл тек аударма хақында. Расында роман жақсы. Әйелдің  тағдыры, заман салмағы сипатталған ауыр шығарма. Оқымаған сауатсыз әйелдің қараңғы түсінігінің арқасында сан мың жылдар қапаста, өзі қаламаған өмірді сүруі, енесінің езгісінде жүріп өмірден түңілуі, одан соң тағдырдың айдап әкеліп өмірін мүлде басқа арнаға бұруы оқырманды толқытады. Ал екінші кітап ол көбі ғалым деп қана танитын, асылында бір кезде өте жақсы жазушы болған Тұрсын Жұртбайдың «Қар астындағы көбелек» романы. Жазушының романды «Роман-хикаят» деп атауында да үлкен ерекшелік бар. Жазушы тілінде мен бұған дейін ешбір жазушыдан кезіктірмеген мөлдірлікті сезіндім. Алпысыншы жылдардағы қазақ баласының тағдыры, жетімдіктің ауыр азабы, махаббат пен өкініш өте шебер өріліп түскен. Романды көз алмай оқи бересің, оқыған сайын жүрегің шымырлайды, жаның ауырады, көзіңе жас келеді, қатігездік пен қаталдықтың қасіретін сезінесің.

Айзат Рақыш: Соңғы кездері бірнеше рет қайталап оқыған кітабым-Шерияздан Елеукеновтің «Әттең, дүние» романы. Тарихи роман. Көпжанрлы, сан салалы, тілі аса шұрайлы көркем туынды. Қайталап оқыған сайын кереметі ашыла түседі. Сыни мақала да дайындап қойдым. Енді Елеукеновке сын айту артық. Меніңше, жазғаны мінсіз мүсін тәрізді. Бір ғана айтарым - қаламгер ағамыз эротикалық иірімдерді романның әр жерінде қысқа-қысқа береді, сол кезде бұл романды жасөспірім балалар да оқуы мүмкін екендігін ескермеген-ау деп қынжыламын. Ұрпақ өрбіту үрдісін мақтамен бауыздағандай етіп жеткізу біздің әдебиетімізге жетпей-ақ жүр дәл қазір.

Жәудір Нартай: Кез келген шығарманы оқыған соң, ойлана алсаң жақсы, ойландырмайтын да шығармалар болады. Құр миыңды ашытатын авторлар да бар. Мынаны не үшін оқыдым деп тағы ойланасың, сөйтсең жарнамасы жақсы болып шығады. Бұл да жаңағы маркетинг ғой. Жақында Стефан Цвейгтің “Бальзагін” оқыдым. Автор жазушының қилы кезеңде бастан өткен тағдырын баяндау тілінде жазып шыққан. Бальзактің де кәдімгі пенде баласы болғанын, әлем таныған жазушы болмас бұрын, оның да жастық қателіктер жібергенін, өте пысықай әрі дүниеге жақын адам болғанын түсінесің. Сөйте тұра оның әдебиеттегі жанкештілігіне тәнті боласың. Автордың шығарманы жазу барысында қыруар еңбек етіп,  үлкен ізденісте болғаны көрінеді. Меніңше бұл туындыны қаламгер боламын деген адамның барлығы оқып шығу керек деп ойлаймын. Бальзак та өз заманының нағыз маркетологы болған. Және оның түбінде мықты шығарма жазамын деген ішкі түйсігі мен сенімі таң қалдырып отырады. 

Ардақ Үсейінова: Харуки Муракамидің «Норвег орманы. Токиодағы мұңның» қазақша аудармасын оқыдым. Бұл жазушының ең танымал романдарының бірі екені белгілі. Өмірдің өзі қарама-қайшылық екенін еске салады. Жалпы адам баласы көкейіндегі сұрақтардың жауабын таба алмағанда тылсымға көп иек артады ғой. Мистика – Харуки прозасының өзегі.

Наоко әңгімелейтін белгісіз құдық туралы қорқыныштың көңілді билеп алатыны сияқты, оқиғаларды мистикамен шебер өріп отыруы оқырманды еліктіре түседі. Ә дегенде, Торюдің Наокоға деген сезімі шынайы сияқты көрінеді. «Мені ешуақытта есіңнен шығарма» деген Наоконың өтінішін орындау Торюға соншалықты қиын емес дейтін ойды ойлап үлгересіз. Бірақ, бұл ойды автор әрі қарай өзі жоққа шығарады. Әр оқиғада қарама-қайшылық қабаттасып отырады.

         ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ ПРОЗА ДЕГЕНДІ ҚАЛАЙ ТҮСІНЕСІЗ? 

- Сіз интеллектуалды проза жазуға талпындыңыз ба, оған не керек деп ойлайсыз,  жазар ма едіңіз? Мысалы, Орхан Памук «Оба түндерін» жазып шықты, тарихи-детективті роман деп аталады,  онда махаббат та, саясат та, дін де, оба да қамтылған екен. 

Ардақ Үсейінова: Интелектуалдық прозаға деген сұраныс интелектуалды ортада болатын секілді. Алдымен оқырманның сана-сезімін, танымы мен пайымын оқи алатын, баға беретін деңгейге жетуі керек секілді. Бізде ондай оқырман жоқ емес, бар. Талдап-таңдап оқитындар көбейген соң, біздің интелектуалдық проза деңгейінде жазылған дүниелерге деген сұраныс артатын шығар. «Оба түндері» жарияланбай жатып, жұрт назарын аударды ғой. Оқырман басылып шығатын күнін күтті. Қолға тимей жатып-ақ Орхан Памуктың осы дүниесі туралы көп айтылды. Жазылды. Қабылдау да солай болды. Тамсанды. Бағаланды. Баға берді. Айтылуы тиіс жердің бәрінде айтылды. «Оба түндері» туралы айтпаған адамның ендігі жерде әдебиет төңірегінде әңгіме айтуы әбес көрінетіндей бір көзқарас та қалыптасып үлгерді. Жаңа әлгіндегі сұрақ осы жерде тағы көмейге келіп қалады, байқасаңыз. Ғажайып дүниені таңғажайып маркетингтік тәсілдермен жарнамалаған жоқ. Өз деңгейінде баға берді. Айтты. Оқуға құштар етті. Бізде де дәл осылай қазақ жазушысы «Бас» романын жазып жатқанын алдын-ала айтты. Оқтын-оқтын айтып жүрді. Күткен оқырмандары да бар. Бірақ, сол басылып шыққаннан кейінгі «тағдыры» қалай болды? «Оба түндеріндей» емес. Ол да тарихи-көркем дүние. 

Айзат Рақыш: Интеллектуалды проза ұғымының аясы кең. Меніңше, ол адам парасатынан биік, болжамынан озық күйде дүниеге келген әдебиет. Оны  парасат-пайымы  биік оқырман аңсайды. Қазаққа керегі де интелектуалды проза. Ол жеке адамдардың интеллектін дамытумен қатар, ұлт интеллектін  өркендетуге де қамшыбасар тәрізді.  Интеллектуалды проза қазіргі қоғам үшін аса маңызды мәселе болып табылмайтын, бірақ алдағы жылдарда, бәлкім, ғасырларда  дауылды мәселеге айналатын толғақты жайттарды өзіне арқау етеді. Ұлтын, оқырманын алдын-ала сақтандыруды қамдайды. Бұл ретте интеллектуалды проза жазу үрдісіне менің де үлесім тамшыдай болса да бар дей аламын.  Мысалға «Тегімді менің сұрама» әңгімемде жасанды ұрықтандыру орталығы арқылы дүниеге келген, қаңбақ ғұмыр кешкен, диуана болмысты, заты қазақ жігіттің тағдырын суреттедім. Қазір жалғызбасты әйелдерге «жазғыз жүргенше, өзің үшін туып ал, экоорталыққа бар» деп насихат айтушылар көбейіп келеді. Толық отбасында тумаған, әрі тегі бұлдыр сәбиден ұлттың жарқын болашағы қалыптаспайды. Қоғам ауыздық салмай, ешбір заң қабылдамай,  алақайлап қолдап отырған бұл кесел замана көші ілгерілегенде, әңгімемде сипаттағандай ұлт қасіретіне айналады.  Прозаға келген жанның интеллектуалды проза жазуына кедергі көріп тұрған жоқпын.

Айгерім Қиықбай: Білмеймін. Меніңше қазақтың кез-келген шығармасы интелектуалды проза. Себебі соғыс жылдары жазылған шығармада соғыс, махаббат, ауру, билік, азғындық, тарих бәрі қамтылған. Сол секілді «Абай жолы» роман-эпопеясы да. Қазақтың салт-дәстүрі, махаббат, заман. Мен «интелектуалды проза» деп аталатын дүние жазамын ба білмеймін? .. Бірақ ешқашан ескірмейтін, қай заманда да актуалды дүние жазғым келеді.

Бақытгүл Сәрмекова: Интеллектуалдық прозаға керегі жан-жақтылық, саяси сарапшылдық, тарихи тереңдік, білім. Менің қолымнан келмеуі мүмкін, оны мойындаймын. Себебі, болып жатқан құбылыстарды сараптауға ақылым да, күшім де жетпейді. Мен тек болып жатқан құбылыстардың ішінде жүрген адамдардың өзгеруін, мінездерін, болмыстарын да ғана жаза алуым мүмкін. Дәл қазір қоғамдағы мың колоритті, нағыз контрастқа толы тұсқа келіп қалдық. Нағыз шебер, білімді жазушылардың алаңға шығатын уақыты сияқты. менің қолымнан келе қоймас, ойымды қорытып үлгерер емеспін, себебі жеп жатқан тамағымызды да апыл ғұпыл жеп алсақ, не жеп, не қойғанымызды түсіну қиындау ғой, сондай шақ болып тұр. Мүмкін, уақыт өте келе, бәрін қорытып жазатын уақыт келер. Бірақ саясаттан, тарихтан хабары бар, жалпы интеллектуалы мықты адамның жазатын-ақ уақыты... 

Жәудір Нартай: Оған үлкен дайындық керек ойлаймын. Көп оқып, көп іздену маңызды. Басымда болашақ шығармаларымның идеялары, формалары, детальдары,  нобайы жатуы мүмкін, бірақ жазуға біршама өмірлік тәжірибелердің жетіңкіремейтінін ішім сезеді. Дайындықсыз, шала-шарпы, іске алғысыз дүниені жазғым келмейді. Және үлкен шығарма жазсам оған ешқашан дінді араластырмас едім. Жазушының ең алдымен бай өмірлік тәжірибесі, көкжиегі, тағдыры, тілдік қоры болуы керек деп ойлаймын. Памукты оқыған адам шамалы уақыт Памукпен ауыратыны рас, тіпті кейде жас қаламгерлердің көлемділеу шығармаларын оқығанымда, шығармасын жазбас бұрын Памукты оқығанын сеземін.  

ЖАҢАНЫ КІМ ЖАЗАДЫ?

- Біз көп нәрседе көтеріле алмай жатырмыз. Бізде бестселлердің өзі көп жазылмайды. Көбіне жазушылардың аса мықтылығы оның тарихи шығарма, роман жазуымен бағаланып жатады. Тарих та керек, бірақ, өткенге қарай бергеннен гөрі болашаққа көз салғысы келетін немесе адам осы әлемде өзін кіммін деп, қалай сезінетіні туралы оқығысы келетін де оқырмандар бар ғой, мысалы, ғылыми фантастика, мета роман әлде саяси триллер күтетіндер болуы мүмкін. Дәл қазіргі шақта сондай жаңа дүниені қай жазушы жаза алуы мүмкін?

Бақытгүл Сәрмекова: Бестселлер, тарихи шығарма деп жатырсыз ғой, ол тек әдебиетші қауымның ортасында ғана болуы мүмкін, ал қарапайым оқырман ортасында солай ма? Жоқ, қателесесіз, сіз қазір әдеби қауымның көзімен ғана өлшеп тұрсыз, тарихи шығарма қарапайым оқырманның ортасында бағаланады дегенге келіспеймін, бізде оқырман мен әдебиетшілердің арасында аса байланыс жоқ, біздегі билік пен халықтың арасы сияқты, оқырман мен жазушының да арасы үзіліп кеткен ғой, оқырман не іздеп жатыр деп бас қатырып жатқан жазушылар аз шығар, керісінше әдебиетшілер, сыншылар не дейді деп жалтақтап, солардан мақтау күтіп отырып алатынымыз шындық, өз қазанымызда өзіміз қайнап жатырмыз. Біздегі жазушыларға менеджер керек, оқырманмен байланысты бақылап отыратын маман керек, ондай маман бізде табыла қойса ғой тек.

Айгерім Қиықбай: Бестселлер болатын дүние тудыруға талпыну керек. Бүгінгі күн ертеңгі тарих. Бүгінгі күннің көрінісін көркем дүниеде көрікті бере біліп, мен, ол, басқалар мықты шығарма жазып шығуға талпыну керек. Михаил Булгаковтың «Мастер и Маргарита», Грегори Дэвид Робертстің «Шантарам», Пауло Коэльоның «Алхимик» секілді туындылары әлемдік бестселлер болып танылғанда, қазақ қаламгерлерінің бұдан асқан шығармалар тудыра алатынына кәміл сенемін.

Жәудір Нартай: Өткеннің де, бүгінгінің де жазушыларына баға бере алмаймын. Әр заманның өз жазушылары болады. Өмір тезінен өтіп, әбден ысылғанда не жаның ширыққан кезде мықты туындылар дүниеге келеді, оны жазатын жазушыларды кейде өмірдің өзі тудырып жатады. Жалпы қаламгерлердің өмірі қайшылықтарға толы болады ғой, барлығы керемет шығарма жазсақ екен деп армандайды, бірақ оның барлығы ізденіс пен жағдайға келіп тіреледі. Қазір өз күніңді өзің көресің, шығарма жазсаң да, кітап шығарсаң да өзің үшін. Мысалы менің үлкен шығарма жазып отыратын уақытым да жағдайым да жоқ. Өміріңнің сапасы дұрыс болмаса, қайдан сапалы дүние жазасың?  Десе де түбі бір жазамын деген үмітім бар. Бүгінгі әдебиетте талантты жазушылар жоқ деп те айта алмаймын. Мысалы Ырысбек Дәбей, Қанағат Әбілқайыр ағалар саяси тақырыпта керемет шығармалар жазып жүр. Олардың қазақ әдебиетін әлем төріне шығаратын потенциялы да, өрісі де жетеді деп ойлаймын.

Айзат Рақыш: Жаңашыл оқырманның рухани талабы да зор. Бұл ретте жазушының мықты-осалдығы оның роман жазуымен өлшенуі қате қағида. Романның айтар ойымен, көркемдік құндылығымен өлшенсе құба-құп. Ал, саяси триллер жазуды күтіп жүрген оқырмандар болса, өз басым қуанта алмаймын. Әрі мұндай жанрда жаңалық ашатын жазушыны да атай алмаймын. Бұл әрбір қаламгердің жеке шығармашылық ізденісіне қатысты сұрақ.

Ардақ Үсейінова: Ең көп сатылым жинаған кітаптар баюдың жолын айтқан, жетістікке жетудің жолын көрсеткен психологиялық туындылар болып тұр ғой қазір. Саяси триллер жазыла қалған күнде де ол бестселлерге айналуы неғайбыл шығар. Жалпы өткенге көп қарайлай беретін әдетімізге айналған ғой. Жаңа қоғамға қадам басамыз десек те, өткен 30 жылдың кем-кетігін әлі тізіп, әлі әңгімелеп біте алмай жатырмыз. Өткен – сабақ екені рас, бірақ қарай-қарай көзіміз талатын кез болды ғой. Енді алға басу керек шығар. Бізде жалтақтық басым. Батыл айтатын, батыл бағасын беретіндер бар. Шынайы. Шынын айтатын. Бірақ, сонау кеңестік кезеңдегі «өзгеше ойлайтындарды» жазалаудың жаппай жүргізілгені соншалықты, 80 жылдағы санаға сіңген үрейден әлі толық арылып болмағанымыз басы ашық нәрсе. Сондықтан, әзірге саяси триллер жазатындар шыға қоймайды деп ойлаймын. Жазса, қазіргі жас толқын жазуы мүмкін. Бұл – өткен тарихи кезеңнің шындығын жазғандар жоқ деген сөз емес, қатаң цензураға қарамай, батыл жазып, қаламының қуатымен таңғалдырып, таңдандырған жазушылар бар. Олардың қаламынан туған дүниелердің өзін санамалап шықсақ, қос қолға сыймайды.

СІЗДІҢ ӘЙЕЛ КЕЙІПКЕРЛЕРІҢІЗ ҚАНДАЙ?

-        Басқаны айтпағанда соңғы он жылдың өзінде пікір-көзқарастар өзгерді, бүгінгі қазақ әйелдері, оның ішінде қаламгер қыз-келіншектер де өмірге  феминистік көзқарас тұрғысынан қарайтындай көрінеді. Мүмкін, бұған келіспей, дауласарсыз, еркіңіз. Бұның бәрі интернеттің идеологиялық кеңістігі аясында дамып отырғанын жоққа шығара алмаймыз. Енді сіз шығарма жазғанда кейіпкеріңіз әйел болса, ол осыдан жүз жыл бұрынғы қазақ әйелі емес қой, тіпті совет дәуіріндегі әйелдің бейнесін берсеңіз де оқырман иланбайды. Оқырман бүгінгі кейіпкерді іздейді, өйткені, бұрын әлдебір қағидаттарға қарсы пікір-көзқарасы бар әйелдерді бұзылған деп есептейтін болса, енді қоғам онымен санасатынынын біледі. Ал, сіздің әйел кейіпкерлеріңіз қандай? Алдағы шығармаңыздағы әйел кейіпкерлер несімен таңғалдыруы мүмкін? 

Айзат Рақыш: Менің туындыларымдағы әйел кейіпкерлер - қазіргі қоғамда нақтылы бар бейнелердің тұтастығынан туған шынайы құбылыс. Ешбір әйел кейіпкерім қиял дүниесінде қалықтап жүрген жоқ. Жазушының қаламы шындықтан өзегін алмаса, өзеуреп, бұра тартып, ертегі жаза бастайды, сол кезде оқырманын сендіруден қалады. Менің «Үкім» әңгімемдегі өзге ұлт өкіліне күйеуге қашып, әкесінен теріс бата алған Қырмызы қазіргі қоғамда жоқ дей аламыз ба? Ондай өзгеге жар болған қазақ қыздары мыңдап саналады. «Адасқандар» хикаятымдағы шет елге табыс іздеп барып, күң болып, қорланып қайтқан қазақ қыздарының бейнесін шынайы емес деп те ешкім дау айта алмайды. Өйткені, олар бізбен бірге өмір сүріп келеді. Ал, болашақта жазатын туындымдағы әйел кейіпкер оқырманын таңқалдыруы шарт емес, ойландыруы парыз. Менің болашақ әйел кейіпкерім ауылдан шыққан қазақ қызы, адыра қалып, бүкіл тірліктен аласталғандай тұрымтай тірлік кешіп жатқан туған аулына көмектеспекке шырылдаған жанашыр бейнеде көрінеді. Ауыл қызы ешкімді таңдындыра қоймас, әйткенмен титықтаған, көші бір түзелмеген қазақ ауылының қазіргі  тірлігі оқырманды ойға қалдырар.

Айгерім Қиықбай: Шығарма әр адамның ішінен шыққан баласы. Әр автор шығарманы өз жан дүниесінен шығарады. Бір тақырыпты төрт түрлі қаламгер төрт түрлі беретіні сөзсіз. Әрбір қаламгердің шығармасы өзіне ұқсап тұрады. Жазушы өз көзқарасын, өмірге деген әлдебір наразылығы мен ішкі айқайын кейіпкерлері арқылы береді. Адам қоғамның айнасы. Бүгінгі қоғамда болып жатқан дүниені қазір біз жазбасақ оны жүз жылдан кейін жазудың еш мәні жоқ деп ойлаймын. Бірақ кезінде өтіп кеткен тарихты бүгінгімен әдемі ұштастырып, шебер жеткізе білу де жазушының шеберлігі болса керек. Мәселен бүгінгі таңдағы ана образын өткен замандағы аналар образымен беруге келмейді. Кейбір өзгермейтін принциптерге жаңа характер қосылды.  Менің әйел кейіпкерлерім өмірде менің жаныма батқан, мен сезінген, мен  көрген қиындықтар, оқиғалар, тағдырлар арасынан құралған образдар. Олардың өмірдегі прототиптері де бар. Меніңше бүгінде оқырман тағдыр тауқыметін тартқан, азап шеккен, соңы трагедиямен аяқталатын туындылардан гөрі күрескер, тәуекелшіл, сынаққа сынбай төтеп бере алатын кейіпкерге мұқтаж. Әрине жазатын нәрсе көп. Болашақ кейіпкерлерімде бұрынғы қайталаулар болмаса екен деймін. Қоғамда болып жатқан бүгінгі күнгі тірліктен туындаған жаңа образдар жасалуы  тиіс деп ойлаймын.

Жәудір Нартай: Жалпы біздегі еркіндік генетикамызда бар ғой. Сөйте тұра тым дандайсымаған, отбасындағы, қоғамдағы өз орынын білген. Қарапайым ғана мысал келтірейін;  Қыз баласын қатты құрметтейтін Созақ деген елде өстім. Кез келген жерге барсам төрге оздырды. Мен отырған жерде әкем ешқандай ер адамға бейпіл ауыз сөйлетпейтін, “мұнда менің қызым отыр, сөздеріңді бағып сөйлеңдер” - деп отыратын.  Мен сонда “Қыз бала деген сондайлық құрметті кісі екен ғой” деп ойлайтынмын. Сондай тәрбиені көргендіктен ба, күні кешеге дейін феминизм туралы ойланып көрмеппін. Мендегі феменизм әдебиетке келгенде бір-ақ оянды. Біздің әдебиетте әлі күнге “әйелден ақын да жазушы да шықпайды” деген түсінікті ұстанатын адамдар бар. Әдебиетке келген қыздарға біртүрлі жатырқай оғаш қарайтынын байқадым. Бірдеңе жазсаң ішіп отырып не шегіп отырып жазады деп ойлайтындар да бар екен. Жақында бір жас ақын;-“не ішпейсіз, не шекпейсіз қалай жазып жүрсіз”деген сұрақ қойды. Осы сұрақ алдымнан жиі шыға берді. Жаман әдеттерсіз де жақсы әдебиет жасауға болады ғой. Неге біздің әдебиет қыз бала ұстаған қаламды қисық көреді, мен осыны түсіне алмадым. Болашақ шығармаларымда қаламгер әйелдердің осы бір ішкі қарсылықтары мен кереғарлықтары туралы кеңірек жазғым келеді.

Ардақ Үсейінова: Совет дәуіріндегі әйел бейнесін қазіргі жазушы беру былай тұрсын, оқырманның өзі сол кездегі әдебиетіміздегі әйелдер галереясына «рас, солай болған ба?» деген күмәнмен қарайды. Алайда көзқарастар қайшылығы әр кезеңде болған. Қазақ әйелі заман қалай құбылса да, өзі де өзгеріп, сана, түсінік басқаша қалыптасса да, ұлттың өзгеге ұқсамайтын болмысынан алыс кете қойған жоқ. «Жаңа қазақтар» деген ұғым қалыптасып, бәрі жаңа қазақ болғысы келген кезде де, қанша жерден солай көрінуге тырысса да, жөргегінен жеріп жатса да, бәрібір ұлттық мінез-құлық толықтай адыра қалмайтынын іштей түсінетіндер бар.

Бір жылдары ұлттық код деген айтылды ғой. Оның не екенін, оны қалай оятатынын ешкім тап басып көрсетіп бере алмаса да, соның барын іштей мойындағандар бар. Ол біздің бойымыздан түбегейлі жойылып кеткен жоқ. Қанша өзгеріске ұшыраса да, керек кезінде бой көрсетіп, белгі беріп қалып тұрады. Қай класта екені есімде жоқ, тарихшы ағай бір оқиғаны әңгімелеп берді. Нақты деректерін ұмытыппын, жалпы баяны былай. Сол кезеңде халықаралық деңгейде аты шулы қылмыскерді не Қытайдан, не Мәскеуден әкеле жатады. Әлгі балалар үйінде өскен, нақты қай ұлттан шыққаны туралы дерегі жоқ екен. Оны тіпті қылмыскер де білмеген. Жолда пойызбен қазақ жері арқылы алып өтеді. Зулап өтіп, көз ұшында қалып бара жатқан далада бейіттер көрінгенде әлгі халықаралық деңгейдегі тыңшы молалы жерден өткенде еріксіз күбірлеп, бет сипап, дұға қылғанын өзі де байқамайды. Бірақ, қалт еткенді бағып отыратындар мұны бірден байқапты. Қазақ екенін сонда біліпті.

Бұдан қандай қорытынды шығады дейсіз ғой. Қазақ әйелі заманға қарай, қалай құбылса да, қазақы болмысынан толықтай жеріп кете алмайды. Қағынан жерігенде барар жері алыс емес екенін ішкі түйсігі мойындайды ғой бәрібір. Менің кейіпкерім осы аралықтағы әйелдің боямасыз болмысы болады-ау.

Бақытгүл Сәрмекова: Әйелдерге теңдік, әйелдер қоғамға араласуы керек, феминизм деген ұрандарды мен көп түсіне бермеймін. Әйелдер бүкіл жауапкершілікті алып шаршап жүр десек, ер адамдарға да оңай тиіп жатпаған шығар. Мәселені біржақты қарастыратындар қатарынан емеспін, либерал көзқарасты ұстанамын. Менің шығармаларымда, иә, әйелдер көп суреттеледі. Қалай суреттелетінін, не айтқым келетінін оқырман өз бағалай жатар.

ЕГЕР ОТЫР ДА ЖАЗ ДЕСЕ...

-  Сізге ештеңеге алаңдамай тек жазумен болсын деп қаржылық жағынан қолдау көрсетіп отырғызып қойса, жазуға мүмкіндік берсе, қандай шығарма, не туралы жазар едіңіз? 

Жәудір Нартай: Өмір туралы жазар едім…

Айзат Рақыш: Егер мен тек жазушылықпен айналысуға мүмкіндік алсам, қазіргідей ұзақ уақыт ойымда пісірмей, ойлағанымды сол заматта қағазға түсірер едім. Қазір қызмет бабы, жұмыс қамы деп шапқылап, жазарым көбіне ойымда жүреді. Дегенмен, бөлмеге қамалып отырып жазғаннан гөрі, елмен қоян-қолтық араласып, тірі кейіпкерлермен сырласып жүріп жазғанға не жетсін! Ал, толғандыратын тақырып көп. Солардың бірін зерттеп, қазып, өзім әбден танып-білгенде барып жазар едім. Сондағы ең аурушаң тақырып - қазіргі «менің қызға айналғым келеді» деп өз жынысынан бас тартып, ютуб арналарды, әлеуметтік желілерді «жарып» жүрген жігіттердің күйкентай  күйге қалай түскені туралы психологиялық роман жазар едім.

Бақытгүл Сәрмекова: Қаржылық қолдау білдірсе алаңдамай жазар едім дейтін арамтамақтық пиғылдан аулақпын. Шығарма жазсам өз рахатым үшін жазар едім, менің рахатым үшін неге өзге біреу қаржылық қолдау білдіруі керек? Керісінше қаржы алып шығарма жазғаннан гөрі, шығарма жазып қаржы табайық. Шығармашылық рахат екі есе үстеме болар еді! 

Алаңсыз жазуға уақыт пен әлеуметтік мәселе маңызды, бірақ әлеуметтік жағдайымды өзім жасап барып жазсам шырт түкіріп отырып, еркін жазамын, себебі ешкімнің алдында қарыздар емеспін деген жеңілдік болады. Осыдан үш-төрт жыл бұрын өзіме солай уәде берген едім,және тіпті әлеуметтік желіге де жаздым, жұмыс істеп, еңбектеніп, қаржы жинап алайын, алаңсыз шырт түкіріп отырып, ойыма не келсе соны жазамын деп. Сол жағдайға жақындап келемін. Жағдайым жақсарған сайын әр елде тұрып көргім келеді, сол жердің ауасын, тұрмысын сезініп отырып, күшті шығармалар жазсам деп ойлаймын. Себебі тұрған жеріміз, ортамыз шығармаларымыздың бояуына әсер етеді. қайнаған ортада, құжынаған сан бояулы халықтың ортасында өскен Орхан Памук мықты болмағанда кім мықты болады?!

Айгерім Қиықбай: Бір қызығы маған жағдай жасалып тұрса мен ештеңе жаза алмас едім. Себебі бәрі маған қарап, менен әлдене күтіп отырғанда ойым жинақталмайды. Қандай да бір жазу жазар алдында ешкімге «жазу жазайын деп жатырмын, мені мазаламаңдар!» деп айтпаймын. Өз ішімде жүріп пісіріп, оңтайлы кез туғанда қағазға түсіремін. Бірақ ойымда драмалық шығарма жазу, одан кейін Агата Кристи секілді детектив жанрында қалам тербеп көру, Эмиль Золяның «Госпожа Сурдис», О.Бальзактың «Гобсегі» секілді образдар  тудырғым келеді. Мүмкіндік болса сол ойымды жүзеге асырармын.

БҮГІНГІ ОҚЫРМАН ҚАНДАЙ?

-   Әдетте оқырмандар қаламгерге баға беріп жатады, ал сіз жазушы ретінде оқырманға баға беріп көріңізші. Көпшілігі сол баяғы классиктерді аңсай беретін, жаңаны қабылдамайтын немесе соңғы жазып жатқандардың бәрі үстірт, тілі нашар, «жазармандар» деп қабылдайтын сияқты көрінбей ме? 

Ардақ Үсейінова: Жаңаша жазатындар төңірегінде аға буын да әжептеуір айтып, тіпті талас тудырған әңгімелер де айтылды ғой. Жазушылардың өзі тың тәсілге, соны соқпаққа салғандардың бәсі биік болатынын іштей мойындап тұрса да, сол баяғы «классиктер» туралы сөз қозғалса, сылап-сипап кетеді. Соңы біраз жайсыз айтыс-тартысқа ұласқан кездер де болды ондай әңгімелердің. Оқырмандар да солай. Өздері сол туындыларды дәл қазір қайталап оқыса, бұрынғыдай қабылдай алмайтынын біліп тұрса да, сол мойындатып қойған «мықтылардың» шығармаларын алдымен ауызға алады. «Кімді оқып жүрсіз?», «Кімді оқуға кеңес бересіз?» дегенде соларды атайды бірінші. Бірден тізімді Төлен Әбдіктің «Парасат майданынан» бастап, Рахымжан Отарбаевтың «Басын», Жүсіпбек Қорғасбектің «Жынды қайыңын», Дәурен Қуаттың «Бөрісоқпағын», Мақсат Мәліктің «Ағаш атын» оқы, Мадина Омарованы, Лира Қонысты неге оқымайсың дейтіндер жоқтың-қасы. Алдымен әрідегілерді қозғайды. Бірақ өздері атап өткен классиктердің сабақта мұғалім тапсырған соң ғана оқығандарын мойындағысы келмейді. Рас, қазір жазушылардың кітаптары аз тиражбен басылып шығатын болған соң, бүгін кім не жазып жүргені көп айтылмайтындықтан, осы айтылғандардың кейінгілерін білмейтіндер де болуы мүмкін. Жастарды кітап оқыту үшін алдымен қазіргі прозаиктердің дүниелерін оқуға кеңес беруден бастау керек.

Айгерім Қиықбай: Дәл бүгінгі таңда мен жас жазушылар қатарында болсам, менің оқырмандарым көбіне үлкен кісілер. Орта буын аға-әпкелеріміз. Ал өзімнен кейінгі жастар не мүлдем кітап оқымайды, не шетел әдебиетіне әуес. Біраз жыл кітапханада қызмет атқардым. Сол кезде жастар өзімізден кеңес сұрайды. Қай кітапты оқуға кеңес бересіз? Қайсысы қызық деген сияқты. Менің ойымша әрбір  қазақ қалай болған күнде Абай мен Шәкәрім, М.Әуезов, М.Мағауин, Қ. Жұмаділов, Р.Отарбай, Н.Дәутайұлы, О.Бөкей, Ш.Мұртаза, Б.Соқпақбаев, А.Сүлейменов, А.Алтай, Р.Мұқанова, Д.Мамырбаева, С.Досжанова, М.Қожахметова, Т.Сәукетаев, Т.Жұртбай, Қ.Мұхамедханов сынды сөз зергерлерін білуі тиіс. Шығармаларына табынудың қажеті жоқ, тек өзіне керегін алса жетеді. Мен оларға осы авторларды оқуға кеңес берер едім.

 Кейінгі жазушыларды да оқуға қызығушылық танытады, тек олардың кітаптарын табу қиын, көбі жеке меншік баспадан жарық көріп таралмаған, мемлекеттік баспалар осы жағынан қолдап, жастардың жазғанын сүзгіден өткізіп, жақсы шығармалардың таралуына септігін тигізсе екен деген тілек бар.

Айзат Рақыш: Қазіргі оқырмандарға баға беру күрделі мәселе. Меніңше, қазіргі оқырманды екіге бөлер едім. Бірі - қызық үшін оқиға қуалап қана оқитындар. Оларға уақытын өткізсе, оқиға жағымды аяқталса жетіп жатыр. Туынды балшық тілмен жазылса да бәрібір. Екіншісі - оқитын дүниесінің тіліне, жазылу идеясына, қоғамдық мәніне, тәрбиелік қуатына зор мән беріп, тұшынып оқитындар. Оқып отырып, туынды сюжетін көз алдына кино кадрларындай елестетіп, есі кете оқитындар. Бұл топтағы оқырмандар өзінің жеке сөздік қорын байыта отырып, адами биік қасиеттерге ұмтылады. Дәл осы оқырмандар классиктерді аңсайтыны рас. Тіпті «қазір жарытып жазатындар жоқ» деп бебеулейтіндері де шындық. Ол үшін оқырман емес, өз жазғанына сендіре алмаған, көркем тілі жетіспегендіктен, оқырман көңілінен орын ала алмаған қаламгер өзін кінәласа орынды деп ойлаймын.

Жәудір Нартай: Оқырманның сапасын көтеретін ең алдымен қаламгердің өзі деп ойлаймын.  Қазіргі оқырман өте сауатты және интеллектуал, бірақ олар өте аз. Бар болса да оның жартысынан көбі орыс тілді әдебиетті оқып жүр. Өкінішті тұсы көп оқырман шын әдебиетті тани алмай жатады. Тұтастай екі буын кітап оқудан қол үзіп қалды, соның салдарынан күріштен күрмекті ажырата алмайтын оқырман пайда болды. Өзінің әйелі, ұрпағы, руы жайлы өлең жазатындар өздерін “ақын” деп атап жүр және оның ақын екеніне сенетін жүздеген оқырман болуы мүмкін. Мен төрт жылдай аудандық кітапханада жұмыс істедім. Кітапханадан адам аяғы үзілмейтін, бірақ бізде заманауи әдебиеттер жоқтың қасы еді. Оқырман сұранысына сай келетін әдебиетті тауып беру өте қиын еді. Сосын оқырман іліккенін оқып жүре береді, одан оқырман талғамы қалыптаспайды. Біз талғап оқитын оқырманды әлі тәрбиелей алмай отырмыз.

ӘЙЕЛ ЖАЗУШЫЛАРДЫ КІМ ОҚИДЫ?

-        Орыстарда әйелдер прозасы деп әдейілеп айдар тақпаса да, бөлек қарастырады, оған саны жағынан да, сапа жағынан да әлеуеті жетеді, ал бізде басқашалау. Жалпы қазақ әйелдерінің жазғанын кім оқиды деп ойлайсыз?

Айзат Рақыш: Орыс әдебиетінде әйелдер прозасы сан жағынан да, сапа жағынан да әлеуетті деп қазақ әйелдер прозасын жерге тығу үшін айта ма деп ойлаймын. Әр ұлт әдебиетінің өз таным көкжиегі, көркемдік деңгейі бар. Сондықтан өзімізді өзгеге жығып беретін мұндай сыңарезу пікірлерді көпшілікке көп насихаттауды қолдамаймын. «Біз нашармыз, бізде жоқ» деп жыламсырау тіптен оңай. Ал, жоқты түгендеу, барды іске асыру да қияметтің қайымы емес. Дегенмен, қазақ прозасында жазушы қыздардың саусақпен санарлықтай аз екені белгілі. Аз дүниеге сын айту, сынау, көшті түзеу ісі жоққа тән. Әр әйел жазушы өз қазанында қайнап жүр. Ал, олардың жазғанын кімдер оқиды деген сауалыңызға айтарым - оқырман көркем туындыны қолына алғанда, автордың жынысына қарамайды. Бұлай дейтінім, өзім де қарапайым оқырманмын.  Әйел жазса романтикалық шығарма, еркек жазса шытырман оқиғалы детектив деп қабылдамайды ғой. Сондықтан әйел жазушылардың да оқырмандар платформасы бар. Ол оқырмандар қоғамның түрлі саласынан, түрлі жас ерекшелігінен болуы еш таңдандырмайды.

Айгерім Қиықбай: Біздің қоғамда әлі күнге әдебиетті жынысқа бөліп келеді. Әйел жазушылар өзіне тиісті бағасын ала алмай жүр. «Әйел ғой, ол не қырар дейсің»  деген арзан түсініктен арылу керек. Кез келген байқау, сыйлық беретін кезде бірінші орындарды ер жазушыға береді.  Жазушы ылғи бір ғана бағытта жаза  бере алмайды ғой. Жазушы кез-келген адамның ішкі психологиясын аша алатын, шебер суреткер болуы тиіс. Кейіпкері әйел болсын, ер болсын, оған характерді дәл тауып, образын ашатын тиісті диаалогтарды ұтымды пайдалана алуы тиіс. Осалдық тек әйелдерде ғана емес, ер жазушыларда да бар. Кейінгі жазушылардың тілінен шетелге еліктеушілік басым. Қалай болған күнде әркім өз жолын қалыптастыруы тиіс. Әдебиетте қайталау болмауы керек. Бүгінгі күні заман басқа, бүгінде әйел мен еркектің құқығы теңеліп келеді. Керісінше әйелдерден мықты дүние, өміршең дүние күтуге болады. Тек сол биікке жету үшін шын талпыныс керек. Қазақ әдебиетінде осы күнге дейін тек қана ер әдебиетшілер аталып келеді. Әйелдер санаулы. Жалпы жоғарыда айтқаным секілді әдебиетті ер мен әйел деп бөлген қатеМеніңше таным-түсінігі биік, талғамы жоғары оқырман өзіне керек дүниені  оқиды. Әйелдің қалам ұстауына, сол жазушылықты сақтап қала алуында үлкен ерлік бар. Күйкі тірлік, қазан-ошақпен, баламен арпалысқан тірлікте талай дүние тумай жатып өліп кетеді. Бірақ әйелдің әлемді тәрбиелей алатын қуаты бар. Себебі ол - ана. Ал ана ұрпаққа ақыл береді. Ананың тілі арқылы болашақ ұрпақтың санасы қалыптасады. Сондықтан жазушы аналардың жақсы шығармасы арқылы бүтін бір ұрпаққа тәрбие беруге болады.

Бақытгүл Сәрмекова: Оқырмандарымның басым бөлігі қарапайымдар емес, әдебиеттің айналасында жүргендер. Қарапайым оқырмандармен байланыс жасауым керек деп әлі жүрмін. Жалпы қазір біздің қоғамдағы оқырмандар қалай қабылдайды деген алаңдаушылықтан гөрі шетелге шығу, сырттағылардың қалай қабылдайтыны маған маңыздылау болып тұр. 

Ойымды қысқа қайырайын, біздегі оқырмандарда талғау, таңдау жоқ шығар, оларға әйел, еркек жазса да бәрібір, көңіл-күйіне жақын шығарма болса жарайды. Жалпы әйелдер прозасы деп бөлектеп алып жүрген әдебиетшілердің өзі ғой, ал жәй оқырманға аса айырмашылық бола қоймас, менің өзіме солай әйтеуір, авторының әйел не ер екенін білмей жақсы кітап болса оқи беремін. 

Жәудір Нартай: Әдебиет ешқашан жынысқа, жасқа бөлінбеуі керек, жазушылық қабілетің мықты болса, талантты болсаң сені сөзсіз оқиды, оған күмәніңіз болмасын!  Мәселе сіздің әйел не еркек болғаныңызда емес, мәселе талантты болғаныңызда!

- Құрметті қаламгер қыздар! Дөңгелек үстелде бас қосып, әдебиет туралы пікір білдіргендеріңіз үшін рахмет.