Әбіл-Серік Әбілқасымұлы. Милети реализм, Қазақи модерн, Алаши постмодернизм

Сөз басы

Батыс өзге дін мен ділдегілерге зорлықпен таңған «Постмодернизм» жалған бағыты мен ағымдары өзінің католиктік христиандық бетпердесін ашып алғандықтан, Қарт Шығыс қаламгерлері әлем әдебиетіне «Гипперреализм» әдеби үрдісін сыйлады. Әрине, әдеби теориялық кеңістікте ғылыми бәлду-бәдігімен жұртты шатыстырған Батыс бұл турасында жақ ашпайды. Сондықтан, милет әдебиетіндегі осы қызу әдеби процесс жайында ойымызда жүрген тұжырымдарды «Әдебиет порталы» арқылы әдебиеттанушылар және ғылымдағы жастар қатесін ескеріп, жаңалығын өз кәдесіне жаратып, оңдымды зерделеулер жасар деген үмітте жұрт назарына ұсынып отырмыз.

Батыс «Гипперреализмнің» «Постмодернизм» мен «Постпостмодернизм»-нің көрін қазушы екенін мүләйімсіп білмегенсиді. Енді онысы Шығыс қаламгерлерін империялық кеудемсоқпен көзге ілмегені.

Сонымен...

Бір ақиқат дүние – ұлт әдебиеті үнемі жаңару, жаңғыру үстіндегі мәңгілік процесс. Онда белгілі бір тақырыптар, белгілі бір мотивтер егер сөз зергері шығармашылық акті үстінде мәтін кеңістігін жаңаша авторлық көзқараспен игере алса, өзінің бұрын беймәлім де тылсымды тұсын айқара аша алады. Біз, яғни, салыстырмалы назариятшылар «Шерлі де, үрейлі күлкінің, тылсымдылық пен құпиялықтың құдаяттығы, философиялық концептуалды ой толғамдардың артына жасырынған авторлық маскаға» құрылған қазақ гипперреалистерінің шығармашылығы турасында осыны айтар едік.

Кешегі кеңестік дәуірде рулықты ұжымдықпен ұластырған қазақ қоғамы «енді англо-сакс үстемдігі таңған жекешілдік-дербестік бағыттағы жаһандасу кер балығының жұтқыншағына жұтылып кете ме?» деген мәселе қазақ әдебиетінде ең басты тақырыпқа айналды. Оны басты тақырыпқа айналдырған бұрынғыдай ақындар емес, көркем сөздің ділмәрі прозашылар болып отыр.

Кеңестік дәуір қалыптастырған қазақ қоғамындағы бұрынғы құндылықтардың өзгеруі, елді басқару жүйесінің басқа сипатқа ауысуы, діл, дін және тіл жағынан қазақты қаққа айырған жаһандасудың белең алуы, халықтың қатты күйзелуі тарих сахнасына жаңаша тұрпатта шығармашылық туындыларын өмірге әкелетін гипперреалист прозашылар легін шығарды. Бұл топтағы қаламгерлер өз халқының жай-күйін ойлаған ұлт қайраткерлері ретінде танылды. Олардың қаламынан шыққан туындылары халықтық салт-дәстүрлерді қаймағы бұзылмаған қалпында сақтауға, ұлттық болмыс-бітімнен ажырамауға үндейді.

Міне, бұрынғы зар заман дәстүрі қазіргі қазақ әдебиетінде трансформацияға ұшырап отыр. Бұрынғы ел сөзін айтудағы әлімсақтан келе жатқан поэзиялық басымдықтың орнын ендігі жерде прозалық үстемдіктің 2000 жылдан бастап белең алған әдеби экспанциясы басты. Бұл әдеби экспанцияны біз қазақ прозасындағы түркілік құдаяттанған мистика, қазақи күлкі мен алаштық философиядан беймарал аңғарамыз.

Кеңестік дәуір келмеске кеткен соң, өмірге постсоцреализм әдеби бағыты еніп, ол үш: Милети реализм, Қазақи модерн, Алаши постмодернизм әдеби ағымдарында дамыды. Осы үш әдеби ағым 2010 жылдарға дейін үстемдік етті. Енді осы үшеуін өз бойына түрлі деңгейде сан алуандата сіңірген алаш гипперреализмі өзін таныта бастады. Бұл постсоцреализм әдеби бағыты енгізген жоғарыдағы үш әдеби ағым әдеби процестен мүлдем өшті дегенді білдірмейді. Оған мысал Дидар Амантайдың таразы басын тең ұстаған «Тұнық сәуле» туындысы. Осы қазақ прозасындағы зор рухани-шығармашылық дүмпулі сілкініс бабаларымыздың әлемдік мұрасы Құдаяттықпен мәңгіге табысудың теңдессіз мәдени-әдеби құбылысы болып табылады. Әдеби бағыт шығармашылдық мәдени уақыт пен кеңістікте – 100 жыл жасаса, әдеби ағымның ғұмыры бар болғаны – 10-15 жыл ғана. Ал, әдеби әдіс (бұл орайда: готизм//құдаяттық көркемдік әдісі – Ә.Ә.Ә.) қана – мың жылдық. Біз осы бабаларымыз жазып, сызып беріп кеткен күлкілік, құдаяттық ақиқат және шерлі үрейлік пафостарына толы «концептуалдық синтезге» құрылған «әдеби әдіспен» (готизммен гипперреализм арқылы) қайыра табыстық. Бұл әдістің желкесін католиктік цензура үзіп, барша прозалық түркі мұрасы «жоғалған мәтінге» айналып, латынданғаннан (мысалға Н.Буалоның «...Поэтикасынан...»– Ә.Ә.Ә.) кейін, бізге «христиандық сүзгіден» құдай сақтап аман қалған, тек «түркі өркениеті» әлемге нұрын шашқан дәуірдің жалғыз жарым жұқанасы Жүсіп Баласұғынның «Құтты білігі» ғана жеткен болатын. Түркі мұрасын зәлімдікпен өзіне иеленген Еуропа әдебиеті мен әдебиеттануы ғылми-шағырмашылық жақтан ұзақ адасты. Тек ХХ-ХХІ ғасырда ғана «көркемдік синтез» бен «концептуалдық синтезді» христиандық діл тұрғысынан игеріп, әлем мәдениетіне еуроөркөкіректікпен зорлап таңа бастады. Осындай ғылыми-мәдени ардан безген католиктік жымысқы зымиян әрекеттің нәтижесінде Борхес пен Маркес т.б. «ғаламдық кумирға» айналды. Бұған ендігі жерде ғылыми-назарияттық тұрғыдан көз жұма қарауға болмайды.

XX ғасыр әдебиетіне тән қас сипат «көркемдік синтез» әдеби құбылысы болып табылады. Ол әсіресе роман формасында өзін тамаша танытты, әрі бұл құбылысты Т. Манн «интеллектуалды роман» деп атады. Бұл өзге жанр да емес, жаңа стилистикалық түзілім де емес: «...уақыт, дәуір ырқы, тарихи сілкініс кезеңіндегі жеке адамның алдына адамзаттың әрқайысына ортақ мәселесінің тұтастандырыла қойылуына» (Манн Т. Собр. соч.: В 10 т. М., 1960. Т. 9. С. 176.) сай келетін өзгеше дүниеұғыным (миропонимание) мен өңге әдіс.

Осындай интеллектуалдық романдарға қазақ әдебиетінде Рамазан Тоқтаровтың «Көне жарғақтың құпиясы», «Абайдың жұмбағын» және Төлен Әбдіктің «Парасат майданы» романдарын, ал, әлем әдебиетінде В. Набоковтың «Лужиннің қорғанысы» романы, Т. Манның «Жүсіп және оның ағалары» және «Доктор Фаустус» романдары, Г. Гессенің «Дала көкжалы» мен «Бисер ойыны», X. Кортасардың «Классикамен ойнауын» т.б. жатқызамыз.

Қазіргі қазақ романдарында бұрынғы соцреализм бағытындағы, постсоцреализмдік ағымдардағы «көркемдік синтезді», енді әдеби өмірге енген гипперреализмдегі «концептуалдық синтездің» алмастырғанын Асқар Алтайдың «Алтайдың алқызыл модағайы» және «Сират» романдарынан аңғарамыз.

Осы гипперреализмдегі «концептуалдық синтезді» Л.Г. Андреев Г. Брохтың «Вергилийдің өлімі» романына байланысты «өмір мен өлімге, өнер мен өмірге, жеке бастық күйкілік пен пендауи тірліктегі ортақтастыққа балама болып келіп, Адамзат пен Құдайзатты ортақтастырып, біте қайнастырып жіберетін: Заманымыздың шынайы жауһары»,-деп, постмодерн мен модернді өз бойына сыйғызып отырған христиандық, бұддалық және мұсылмандық гипперреализм әдеби бағытын ескермей, тек постмодернге қатысты сөз етеді (Андреев Л.Г. Художественный синтез и потмодернизм // Вопросы литературы. 2001. №1. С, 7.).

Синтетикалық романдық форма қазіргі қазақ әдеби процесіндегі кең тараған құбылысқа айналды. Тыныштықбек Әбдікәкімұлының "Қас Сақ Аңқымасы" диалогиясының (әзірше) жанры бұрынғы қазақ романдарынан мүлдем бөлектеніп, формасы мен стилі одағайланып, кейіпкерсіз автор образына құрылған философиялық роман-комментарий ретінде Батыстық қаламгер серб жазушысы Павичтің «Хазар сөздігі» романына және Борхестің христиандық бүлдіргі туындыларына қатысты протестенген алаштық үн қосу болып табылады.

Оны бізге әдеби процесте өзін танытып жүрген қазақ прозашылары шығармашылық мехнат шеге отырып, сыйға тартты. Гипперреализм – жаһандасудың төл перезенті, оны түркілер «алты алаш» мәңгілік идеясы арқылы тілді, ділді, дінді бала-матамдап баяғыда бастан кешіп кеткен болатын. Енді сол жоғалған әдеби-мәдени жауһарды прозашыларымыз ғылыми-философиялық, құдаяттық-мистикалық және әзіли-шайқылық (карнавалдық) аңыста алаштың рухани мойына әдеби алқа қылып қайыра тағып отыр.

Әр елдің ауызша және жазбаша дәстүріне ой жүгіртетін болсақ, бір-біріне қарама-қарсы ағым мен бағыт өкілдерінің рухани бәсекесіне куәсі боламыз. Осындай шығармашылық бәсеке біз гипперреализм деп таныған әдеби бағыттың құдаяттық магиялық, ғылыми-философиялық, әзіли-шайқылық стильдік ағымдары және қазіргі әдеби процестегі күні өтіп бара жатқан постмодерн мен модерн әдеби бағыттары арасында жүріп жатыр.

Біз гипперреализм бағытына өздік таңдау жасаған заманалық жазушылардың әдеби шығармаларының қайсысында магиялық басым, қайсысында ғылымилық, қайсысында карнавалдық нышан басым, соның негізінде қаламгердің үш жанрда да қалам тартқандығын дәлелдей білуіміз керек. Бұл арада біз осының алғашқы қадамын ғана жасап отырмыз.

Әдебиеттану тарихында реалистік прозаға қатысты көптеген әдебиет теоретиктері оның жанрлық нышан-белгілерін толық қамтитын әмбебап классификация жасауға тырысты. Күні бүгінге дейін олардың да, әлем әдебиеті мен әртүрлі әдеби бағыттардың да ұсынған түрлі жанрлық қағидаттары бірауыздылыққа бастап әкелмей отыр.

Өз бастауын ежелгі дәуірден алған реалистік прозалық шығарма барша ұлттық әдебиеттің әлемдік деңгейде қандай биікке көтерілгенін танытады. Біз өз зерттеу мақаламызға бір ғана әдеби бағыттың, яғни, гипперреализмнің ағымдарын өзек етіп алып отырмыз.

Әлем әдебиеттері бастан кешкен әдеби процестегідей қазақ әдебиеті де ағартушылық реализм, сыншыл реализм, соцреализ және постсоцреализм дәуірлерін бастан кешіп, енді гиперреализм кезеңіне аяқ басқанына 15 жылдың бедері болды.

«Гиперреализм» терминін «фотореализм» сөзінің синонимі ретінде ең алғаш 1973 жылы Isy Brachot өнер саласына енгізіп, араға 30 жылы салып 2000 жылдан бастап, суретшілердің жаңа толқыны өздерін «гиперреалистер» атай бастады. Олардың ізін ала әлем әдебиетінде саналы түрде модернизм мен постмодернизм ағымдарынан бас тарушылар өздерін "гипперреалистер" атап, қаламгерлерді жаңарған реализмге қайтып оралуға үндей бастады. Соцреализм бағытынан қол үзуде бірі – модернизмді, енді бірі – постмодернді таңдаған ұлт қаламгерлерінің кейбірі – гиперреализм арқылы реализмге қайтып оралды. Осы бағытта тамаша туындылар жазды, әрі жазу үстінде. Сол себепті, қазақ әдебиетіндегі кейбір туындыларды ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында фотография мен сурет өнерінен әдебиетке келген гиперреализм бағытына жатқызуға болады. Батыс зерттеушілері оның түп тамыры Жан Бодрийяр философиясынан бастау алады деген ой айтады. Гиперреалистер жалған реалдылықты өмірге әкеліп, көз бояушылық жасайды. Бұл шығармашылық стратегия ұлттық әдебиетімізде кең қолдау таба бастады. Оған 2000-2016 жылдар аралығында жазылған көптеген туындылар куә.

Сонымен гиперреализм үшін ең бастысы өмірде еш болмайтынды болдырып, оны қиялмен көзге елестеудің дәлдігін құжаттылықпен құныттап өз оқырманына таныта білу. Бұл әдеби бағытты ұстанған қаламгер күнделікті көзге ұратын шындықтан әрмен реалдылыққа өзгенің көзін жеткізуге салқын қандылықпен талпыныс жасайды.

Қазақ гипперреалистік туындыларының өзіне тән нышан белгілері оғаштық, дискреттілік (үзіктілік), құрылымдық үзілім; байланыс – даму – шарықтау шек сынды дәстүрлі композициялық жүйеден бас тару; қазақ қоғамдық өмірінің күңгірт тұсын танытатын ауызекі қазақ тілі мен варваризмді, түрме жаргонын қолдануға ден қоюшылық, персонаж санының аздығы. Белгілі бір детальдың төңірегіне ерек тоқталып, өзінің авторлық концепциясын ұсыну.

Бұған Асқар Алтайдың сауысқанмен аң аулауы және Дәурен Қуаттың қарға бағу сияқты ерек оқиғалар арқылы қазақтың рухани мәңгүрттенуін авторлық концепцияларымен таныта білуі жатады.

Ең алғаш осы мәселені француз әдебиетіндегі гиперреализмді зерттеген Э. Тонне-Лакруа өзінің «La littйrature franзaise et francophone de 1945 а l'an 2000» («1945–2000 жылдардағы француз және франк тілді әдебиет») кітабында қарастырып, тұтас бір тарауды «Un hуреrrеаlismе froid. Le cas Houellebecq» («Салықын гиперреализм. Уэльбек жағдаятын») арнады. Зерттеуші алты франк тілді жазушыны осы реалистік бағытқа жатқызып, гиперреализмнің басты эстетикалық принциптерін түйіндейді [Tonnet-Lacroix Е. La littérature française et francophone de 1945 à l'an 2000. Paris, 2003].

Бірақ Э. Тонне-Лакруа гиперреализмді не әдіске, не стильге жатқызбай тек «nouvelle tendance en littérature» («жаңа әдеби тенденция») (Tonnet-Lacroix 2003, 313) деп орынды атап кетеді. ТМД әдебиеттануында оған дейін белорус ғалымы Нефагина мәселенің басқа жағынан келіп, гиперреализмге қатысы: «ортақ дәстүр, авторлық позициялар мен қаһарман типтерін ортақтастыратын жалпылық негізіндегі индивидуальных стильдердің тізбегі арқылы белгілі бір уақыт аясында өмірге келген туындылардың бойында дәл сол мезгілдің тыныс-тіршілігін таынтатын қоғамдық және эстетикалық тенденциялар тоғысады» деген ойға қонымды пікір айтты [Нефагина Г . Л . Динамика стилевых течений в русской прозе 1980–90-х годов. Мн., 1998. С. 35].

Ғылыми ортада көбіне модернизм мен постмодернге іш тартып, реализмге ден қоймаушылық орын алғаны өтірік емес.

Жан Бодрийярдың философиясындағы: «шындық өмірде болмаған әлдененің көлгірсітілуі» («the simulation of something which never really existed») дегеннен гиперреализмнің түп тамырын таба аламыз. Гиперреалистер жалған реалдылықты өмірге әкеліп, адам кәміл сенетін иллюзиялықты өмірге әкеледі.

Бір кездері ТМД ғылыми әлемі соцреализммен бірге реализм өлді деген пікірлерді де айтты, бірақ ол қазақ әдебиетінде әуелі постсоцреализм түрінде, енді міне гиперреализм түрінде түр өзгерісіне ұшырап отыр.

Қазақ жазушыларының әдеби шығармашылығында төмендегідей гиперреализм амал-тәсілдері қолданылады:

1. Автордың мәтіннен шеттетілуі.

Қаламгер болып өткен оқиғаға баға беруді оқырманның еншісінде қалдырады. Оқырман өз кезегінде өзіннің адамгершілік әм имандылық императивіне сай мәтінде орына лған дүниелерге өз бағалауын жасайды.

2. Детальдандыру.

Ақ пен қараның жігін детальдандыра ажыратып жазу арқылы оқиғалардың эмоциональдық фоны туындайды.

3. Қабылдаудың ақпараттық типтерінің үйлесімі.

Визуалды, аудиалды және кинестетикалық сезім мүшелеріне күш қаламгер тарапынан интеллектуалдықпен түсіріледі.

Сонымен қазақ гиперреализмі дегеніміз үш бұтақтан тұрады: әлеуметтену, құжаттану және пародиялана мистикалану. Міне, осы хас сипатына орай ғылыми-философиялық реализм ағымы, мистикалық реализм ағымы, әзіли-шайқылық ағымдарға бөлшектеніп кетіп, қазақ қаламгерлері өздерінің стильдік ерекшеліктерін тауып, бағытын өмірге әкеле білді.

Ал, гипперреализм бағытындағы түрлі әдеби ағыммен жазылған туындылар қазақ филологиясында қалай қабылданып жүр? Сондай туындыладың қатарына Тыныштықбек Әбдікәкімұлының ғылыми философиялық “Қаз Сақ Аңқымасы” трактаттық романдары. Біз ақын деп танитын қаламгер сөзімді ұлтым тыңдар деп өз жан сөзін проза тілімен оқырманға былайша ұсынады “Ескендір шаштаразы” болашақтың құдығына айқай салуда: “… “Балакөз” сайтының құлпын қалай ашуға болады?!..”[II том 35б.].

Бұл шығарманың әр жолы дидактизмдік сөз кестелуіне толы: “…Құдай жолымен жүруші пенде – пайғамбардан да мәртебелі” [II,36б.].

Автордың қаламгерлік ұстанымы ешбір Батыссыз, ешбір Шығыссыз таза түркілік рухта қазіргі қазақ қоғамын тарих таразысының безбеніне салып, кеңістік пен уақыттың тұтастықта алып, түрлі символдық, сөздік форумалық тұжырымдамаларын проза мен поэзия тілімен түйіндеп отырады.

Туындының проза мен поэзия араласқан жазу стилі “Тәнің сасыса да, жаның сасымасын”-деген афоризмдік соны түйіндеулер жасап отырады.

Қаламгер көне ұғымдар мен алаштық түсініктерді, ұлттық символдарды, қазақи сөздік аталымдарды әлемдік, түркілік, исламдық дүниетаным аясында өзінше ұғындырып, өзінше интерпретациялайды. Осы орайда өз пікірін бірде прозалық сөз саптаумен, кейде поэзиялық түркі дидактизмімен өрілтеді. Мысалға: “Дулыға”

Жарықтық Ер Дулыға Көкке сіңіп,

Жапан-Түз бірте-бірте сөне берді…[II,38б.].

Түркі дүниесіндегі Мақтымқұлы, Молланепес, Абай туындыларында бой көрсететін архетиптік сан магиясы “бестік ұғымды” қаламгер осы туындысында поэзия тілімен Бес Ене (күн, жарық, жел, су, жер енелер, яғни философиялық бес элементтің түркілік тегі) деп төгілтсе, проза тілімен 99999-ғалымдар; 88888-кәсіпқой жұлдызнамашылар; 77777-бақсы-балгерлер; 66666-көрегендер; 55555-мыстан кемпірлер (мыс фетиш); 44444-жезтырнақтар (жез тотем) деп ғылыми реализм ағымы аясында одан ары дамыта түседі.

Сөз ойнату, ұғым ойнату – қазақ ғылыми реалистік туындыларының өзіндік стильдік ерекшелігі. “Қаз Сақ Аңқымасы” трактаттық романдары осы ерекшелікті өз бойына сіңірген.

Абай – имперализм дәуіріндегі бодан қазақты өз қара сөзінде ғылыми реализм аясында жан-жақты бере білсе, “Қаз Сақ Аңқымасы” сияқты бітімі бөлек ғылыми реалистік туындылар – жаһандану дәуіріндегі бостан қазақты психологиялық жақтан тәпсірлеп, этностың дүниетанымдық келбетін сомдайды.

Осылайша, ғылыми реализм аясында жазылған философиялық романдар мен хикаяттары арқылы қаламгерлеріміз қазақ философиясын бодандық бұғауынан босатып, азат ойдың айдынына шығаруға талпыныстар жасап жатыр.

Аталған гиперреалистік проза жанрларында ұшырасатын мифологиялық, ертегілік, комедиялық т.б. элементтер өткен күндер турасындағы тарихи әпсаналармен араласып, бүгінгі шындық өмір қиялмен кіндіктеседі. Реалистік туындының бойында белгілі бір ұлттың психологиясы мен тыныс-тіршілігін заманалық авторларымыздың түрлі қырынан шығармашылықпен зерттеудің бай материалы жатыр.

Қазақ әдебиетінде арқалы ақын танылған Әмірхан Балқыбек аргентиналық Борхестiң «Иуда опасыздығы жайлы үш жорамал» атты шағын әңгімесі түрткі болып, «Қасқыр құдай болған кез» атты ғылыми-философиялық реализм ағымындағы прозалық хикаяттық үзікті жазбаларын өмірге әкелді.

Автор осы әдеби ағымға тән ұлтымыз үшін қастерлі ата-немере ұғымын қасиетсіз сөз «итаяқ» арқылы бағзы түркі дәуіріндегі «Қасқыр» тотемімен байланыстырып, автобилиографиялық сөз жауһарын өмірге әкеле білді. Қаламгердің 5 жасқа дейін тілі шықпағандығы туралы ғұмырнамалық оқиға былайша өріледі: «Тiлiм бертiнге дейiн, жасым төрт-беске келгенше шықпай жүрiптi. Секпiл бет немересiне пейiлi ынты-шынтысымен құлаған қасиетiңнен айналайын сары атам сонда ырымдап итаяқтан су iшкiзген көрiнедi. Балалық шақтың осы бiр әсерлi сәтi кейiн өлеңге айналған:

Жұтаңдаумын, демен бiрақ жарлымын,

Баба ырымы, әлегi емес жарғының.

Қызыл тiлдi сөзге иiлту үшiн де,

Итаяқтан суды да iшкен бар күнiм...

Бiрақ шал әрекетiнiң астарында кiм-көрiнгенге сырын алдыра бермейтiн құпия далалық даналықтың ұшқыны жатқандығына ешкiм де күмәндана алмайды. Бiздiң мiндет, мiне, осы, ұрпақтар санасында сәулесiнiң өзi емес, көлеңкесi ғана анда-санда елес берiп өтетiндей дәрежеге дейiн құлдыраған сол бағзы да жаңа тектi далалық даналықтың қайсыбiр тұстарын қайта қалпына келтiруге әрекет жасауға талпынып көру болмақ» жатыр деп қазақ әдебиетіндегі құдаяттық магиялық реализмнің ұштығын қылтитады.

Осы орайда өз ойын ғылымилықпен: «Иә, мұндай жаңалығыңа сарабдал, салиқалы пiкiрлер естiмек түгiлi, өз жеке басың мен есiңнiң дұрыс-бұрыстығы нәгүман болары анық. Жұрт сенi бiр ауыз сөзбен «ауыш» деп атайтын болады. Бәлкiм, күлетiн де болар. Мейлi, күле берсiн. Ал сен өз жаңалығыңның ақиқат екендiгiне кәмiл сенесiң. Сенбегенде!..

Түркi халқы өзiн Қасқыр-анадан таратады. Бiрақ ол оны ешқашан, Құдай яки, Тәңiрi дәрежесiне көтермеген-дi. Түркiлер өзiнiң қаншық қасқыр мен шалажансар баланың некесiнен тарағандығын, бар болғандығы, құдiретi шексiз Жаратқанның бiр кереметi деп қана түсiнетiн.

Көне Мысыр сенiмдерi мен кейiнгi үндi-иран және семит дiндерiнiң бастауында тұрған әрi жер бетiндегi ең алғашқы монотеистiк дiн саналуға тиiс тәңiршiлдiк неге қасқыр тотемiнiң тасасында қалып қоймады? Түркiде неге алдымен Тәңiрi, содан кейiн ғана барып қасқыр ауызға алынып келдi?»-деген риторикалық сауал қойып, оған өз пікірін қосатын ғылыми ойын ережесін алға тартады.

Мына бір үзіндіде автордың ғылыми ойы одан ары концепцияланып, тағы бір соны ойдың шетін қылтитады: «Күлкiлi болса да айтайық, таңсәрiде мұнараға шығып алып сарнайтын мұсылман азаншысының байырғы бiр кездердегi далалық прообразы да сол серттен таймас жiгiттiң бейнесiндей көкжал Қасекең едi»-деген қазіргі ұстанған дініміз исламға қарсы күпір ойлар да оқырманын тіксінтеді.

Көне тарихты алаштық дүниетанымға ғылыми-философиялық реализм арқлы бағындырған автор Құдай мен қасқырды бірілікте ала отырып: «Түйсiк алдамапты. Христиандар «Тәурат» арқылы жебiрейлерден алған иудаизм құдайының да бастапқы аты «Яу» немесе «Ау» болып шықты. Атақты «Кiтапхананың» авторы, тарихшы Диодор Мұса ғалайссаламның Синай тауында негiзгi он қағиданы Яо немесе Яу (Яхья немесе Яхве сөздерiнiң түбiрi) есiмдi құдайдан алғандығын жазады (Иммануил Великовский, «Столкновение миров», Ростов-на Дону, «Феникс» баспасы, 113-бет). Байқайсыз ба, түркiлiк қасқыр тотемi иудей бауырларда жалғыз Құдай дәрежесiне көтерiлiп кеткен.

Осы жерде Тәңiрiсiн танымай қалып, түркiлер қателестi ме, әлде қасқырды Құдай қылып жiберiп жебiрей ағайындар алжасты ма деген сауал өзiнен-өзi туындайды. Әрине, бұл, бар болғаны, ой ойыны ғана, мұндай қатерлi сұрақтың туындауы да, болуы да мүмкiн емес. Бәрiне тосқауыл бiлмес адам қиялы ғана кiнәлi едi. Түркiлер Тәңiрiсiн танымай қалған жоқ, оның мейiрiм-шапағатының көрiнiсi ретiнде небары қасқыр туралы мифтi ойлап шығарумен ғана шектелдi. Ал жебiрей халқы болса өзiнiң жалғыз Құдайға деген ынтызарлығын байқатып алған болатын. Нәтижесiнде бастапқы дыбысталуындағы Ау, кейiнгi нұсқаларындағы Яхве құдай дүниеге келдi. Ал аты он түрлi, мейлi, жүз түрлi болсын, жалғыз Құдайдың аты Ау-Яу немесе Яхведен бұрын Тәңiрi болғандығын зердемiзден шығарып алмасақ болғаны.

Ендi иудей Құдайының бастапқы есiмi нелiктен Ау болатындығына аз-маз тоқтала кетейiк. Ол үшiн жебiрей халқының Мұса ғалайссаламның басшылығымен Мысыр құлдығынан қашқан кезде жер бетiнде көрiнiс берген оқиғаларға, олардың себептерiне үңiлу керек. Бұл табиғи апаттар Жер-Ана бетiнде бiрiнен кейiн бiрi қайталанған қасiреттi уақыттар едi (Қасқыр мифiндегi қанды қырғынның «тәураттық», яки жебiрейлiк нұсқасы деп түсiнген жөн). Жерге төнiп келiп қалғандай болған аспанды әлдебiр құдiреттiң күшiмен пайда болған дыбыстың керi лақтырып жiбергенi де рас. Әлденеше тәулiк бойы қарасын көрсетпей қойғандай болған күн де содан кейiн қайта жарқырап шыға келген.

Ол кездi ескi кiтаптар «Өзендер арнасынан ауытқып, тiк көтерiлген теңiздер құрлықты шайып кете жаздаған заман едi» деп ғылыми реализм ағымы арқылы алаш жұртына өзінің инеллектуалды ойнын таңады.

Осылайша, Әмірхан Балқыбек қасқыр мифi мен тотемiнiң ең азы үш мың жылдан асатын тарихы бар екендігін ғылыми-философиялық реализм ағымы арқылы бізге дәлелдеп бере алады.

Шәрбану Құмаровадан бастау алатын әйелдер прозасы өз алдына жеке зерттеу өзегі болуға лайық. Бізге керегі Гүлзат Шойбекованың «Ұлтабар» хикаятындағы ғылыми-философиялық реализм ағымы.

Қазақ гипперреализміндегі әйелдер әдебиеті – дау-дамайға толы әдеби факті екендігін жоққа шығармаймыз. Сонымен, Гүлзат Шойбекованың «Ұлтабар» хикаятын оқыған жан осындай ойға қалады. Қаламгер өз әдеби дербестігі мен шығармашылық стильдік ерекшелігін тапқан прозаиктеріміздің қатарынан екенін осы шығармасында аңғарта алады.

Қазақ прозасы ешқашан тап Батыстағыдай «еркек» және «әйел» деп бөлінген емес, солай десек те, әдеби процесте қазақ прозасында өзіндік орны бар Шәрбану Құмарова, Айгүл Кемелбаева, Роза Мұқанова, Гүлзат Шойбекова т.б. назардан тыс қалдыра алмаймыз. Өйткені, қазақта жынысқа бөлінбейтін проза – Алаш прозасы ғана бар.

Біздің мистикамен арайланған ғылыми реализміміздің көсегесін көгертіп жүрген қаламгерлеріміздің бірі – Гүлзат Шойбекова. Оның «Ұлтабар» хикаятында (автор – өзі повесть деп атайды) автор ұлт анасының идеалды бейнесін: «Iшiме адам айтса нанғысыз жанталас кiрдi. «Анау «Маймылдың миын» жазған Бiрдеме... ский кiм? Мына «Сыңар аяқты» жазған Сiрдеме...беков кiм? Мен кiм? Мен Қазақпын! Еркiндiкпiн, Азатпын! Қалмағың мен орысың үш жүз жылдан қойнына қолын салса да құпиясын бiле алмаған Ғажаппын! Өр кеуделi мен қазақтың қызымын! Демек, ұлтымның Намысымын, Арымын! Қазақ атамның ұрпағы менiң Намысымнан нәр алып, менiң Арыммен адымын түзейдi. Мен неге осал болуға тиiспiн. Көрсiн әлем, қазақ Қызының кiм екенiн» деп қапысыз сомдайды.

Заманалық қазақ прозасында экспозициясыз бірден туындыны авторлық монологпен бастап кету және «МЕН-СЕН»-«СЕН-МЕН» монологтық наррациясы дендеп енді. Осы үрдісті Г.Шойбекова орынды кәдесіне жаратып отыр. «Ұлтабар» өз бойына ғылыми-философиялық реализмнің көркемдік жаңашылдығы мен ұлтық мистицизмді сыйдырған хикаят екендігін:

«Ей, менiң жанымның, жаратылысымның бiр бөлшегi болған Түстерiм, маған ненi түсiндiргiлерiң келедi?!

Ей, менiң әлдеқашан жер қойнына кеткен жақындарым, мені неге сарсаңға салып, менен не күтесiңдер?!

Екi дүниенiң арасы тым жақын, тым ұзақ, ...құрдым, бірақ осы құрдым бiзге кедергi ме?!

Бiздер кездейсоқтыққа балап жүргендерiмiздiң барлығын бiз дүниеге келмей жатып бiр Құдiреттiң жасап қойғандығын, ол жолдан, ол бағдарламадан тұтастай бөлiнiп шығып кете алмайтынымызды, өз қалауымызбен өмiр сүрiп жүрмiз дегеннiң өзiнде сол құдiреттiң шеңберiнiң iшiнде, сол құдiреттiң қалауымен өмiр сүрiп жатқанымызды менен де жақсы бiлесiздер ғой. Өлгендер, нағыз тiрi – Сiздерсiздер! Күш-қуат, құдiрет сiздерде. Бiздер орындаушы, бағынушы, шарасыз пендемiз»-деген үзіндіден танытады.

ТМД-лық зертеушілер Е.Петрова, В.Шишкиндер К. Г. Юнгтің еңбектері бойынша: Көлеңке Архетипі (Архетип Тени), Анима Архетипі (Архетип Анимы), Ана немесе Жан Архетипі (Архетип Матери или Души), Абыз Архетипі (Архетип Мудреца), Анимус Архетипі (Архетип Анимуса), Сәби Архетипі (Архетип Ребёнка) сияқты алты негізгі архетипі атап көрсетеді. Г.Шойбекова Ана немесе Жан Архетипі және Сәби Архетипі арқылы өзіндік шығармашылық әлемін өмірге әкеле білді деп айтуға негіз бар екендігін жоққа шығармаймыз. Оған мына үзінді мысал бола алады:

«Бала жастан менi қоршаған бiр құпия әлем бар. Оның сырын анам ғана бiлетiн. Ол бақилық болып кеткелi мен жалғызбын. Өзегiмдi жарып бара жатса да ол жайлы тiс жарып тiрi жанға айта алмаған едiм. Бүгiн амалсыздан ақтарылғалы отырмын. Ол сыр – менiң түс көргiштiгiм. Түс көрмейтiн адам болмайды дерсiз. Маған қорқыныштысы – көрген түстерiмнiң айна қатесiз өмiрде орындалатындығы».

Академик Сейіт Қасқабасов түбегейлі зерттеген қазақ ертегілік және ертегілік емес прозасындағы архетиптік нышан-белгі сюжеттік желінің өрбуіне септесіп, қазіргі қазақ прозасындағы дәстүр мен жаңашылдықты біздің алдымызға тартады. Осының барлығы Гүлзат қаламының қуатымен бізге былайша танылады:

«Түсiмде әкемдi көрiппiн. Қараңғыда жол таппай келе жатыр екенмiн. Алыстан жарық көрiнедi. Жанына барсам – жап-жасыл бақтың ішінде төбесi жабық, жан-жағы ашық, жаздық бiр лашық сияқты сәкiде әкем отыр. Отырған жерi де, айналасы да жап-жарық, ерекше нұрға бөленген. Әкем менi көзi шалысымен орнынан атып тұрып құшақтайды. Мен де әкемдi құшақтап жылап қоя беремiн. Көз жасыма шыланып тұрып:

– Әке, әке, үйiм қашан болады! Әбден тозып кеттiм ғой, мына балаларымды таза жерде өсiргiм келедi, – деймiн.

– Сенiң тiлеуiңдi тiлеп жүрмiн ғой, – деп арқамнан қағып әкем де қосыла жылайды. – Бұл жаққа неге асыға бересiң? Бұл жақта ешқандай да қызық жоқ. Одан да сендер жаққа асығып отырған «Ғажап бала» бар, соны қарсы алыңдаршы. Бiрақ ол бала Оған сен риза болсаң ғана барады, – дейдi».

Ұлттық ұғым түсінігіміздегі аң мен құс, өсімдік әлемі мен ұлттық ою-өрнек те, рулық таңбалар қаламгер тарапынан ғылыми-философияланып былайша өріледі: «– Маған ұлтабардың орысшасын айтып берiңiзшi, дәрiгерсiз ғой, – дедiм бейне бiр ұлтабардың орысшасын бiлсем бүкiл сырқатымнан сол сәтте-ақ айығып кететiндей.

– Неге? – дедi дәрiгер көзi шарасынан шыға таңданып, – оның орысшасын не iстейсiз?

– Не iстейтiнiмдi өзiм де бiлмеймiн, әйтеуiр осы ұлтабары құрғыр менi әбден шаршатты»... Өнерге жаны жақын Ағила мен дәрігер ғалым Нұржан Нұрғалиұлы арасындағы жіпсіз байланысқа көз жеткіземіз.

«Бiр салада қызмет етсең де бiлмейтiн медициналық жұмбақтар көп қой. Сөзден сөз туып, онкологтар өз саласы бойынша бiрiнiң сөзiн бiрi iлiп әкетiп дабырласып отырған. Кенет олар әйел жатырындағы онкологиялық iсiктердiң операция кезiнде табылмай қалатынын, қашып басқа ағзаға емес, тура ұлтабарға барып жасырынатынын айтып қалды. Ал ұлтабардағы iсiктер жатырға...

– Ұлтабар мен жатырдың қандай байланысы бар? – деп мен жұлып алғандай сұрақ қойдым. – Ұлтабар ас қорыту органы, ал жатыр жыныс мүшесiне жатпай ма?!

– Бiлмеймiз, – дестi олар, – бiлмеймiз. Алланың бiр құдiретi!» деген жолдардан көп нәрсе аңғарамыз.

Одан ары Гүлзат Шойбекова өмірге әкелген ғылыми-философиялық реализм былайша өрбиді: «Кей халықтарды ұлы халық дейді. Олардың ұлылығы неде? Ұлылығы – ғылымда. Ғылымның сан-салалы тарауларына терең үңіліп, зерттеп, ғылыми дәлелдеуінде. Ғылымы озық елдің ісі де, сөзі де озық. Олар өмірдегі тіршілік атаулыға ғылым көзімен қарайды. Ал біз әлемге орыстың терезесі арқылы сығалаймыз... Қолымызда тұрған ғылымды елемей біреу сырттан әкеліп көрсетсе таң-тамаша боламыз. Ғылым тек шет елде дәлелдену керек сияқты әлдебір көкжиекке көз талдыра жаңалық күтеміз. Бізге салғырттықтан, бойкүйездіктен жылдам арылғанымыз жөн.

Мен ұлтабарды ғылыми дәлелдеп шыққан күнде де менің қазағым он ойланып, жүз толғанып «расында осындай сөз бар еді ғой, мынаның ғылымы рас па екен, жалған ба, қазақ атамның ырым-жоралғысының астарында шынында да шындық болғаны ма?» деп даурығып жүргенде әлгі ұлы халықтар оны жүзеге асырып, патиентін иеленіп те қояды. Біз тағы да алданып, қойдың ұлтабарын жеп қала береміз»... деп бір түйінделеді.

Сондықтан, қазіргі ғылми-философиялық реализмді қаламына серік еткен қаламгерлеріміздегі бала кейпі санасыздықтың спотанды, синкретті, образды табиғатын танытады. Гүлзаттағы «мәңгілік бала» бейнесі «ғажайып бала» бейнесіне айналуын мына жолдардан аңғарамыз:

«Араға үш жыл салып босағасын аттап тұрмын. Әкем үшiн, Ғажап бала үшiн және бойымызда бүлкiлдей ағып жатқан қанымыз үшiн... Әлсiн-әлсiн баяғы Ғажап баланы ойлап қоямын. Оны қарсы алуға ешқайсымыз дайын болмағанымыз ба? Адамның емес, Алланың бергелi тұрған сыйлығын қабылдамау – неткен надандық, неткен қатыгездiк... Ол – Ғажап бала! Ол дүниеге келуге тиiстi. Мен оны қалайда дүниеге әкелемiн! Тiптi өзiм бұл дүниенi көрмей кетсем де...» деген жолдардан бір перзент үшін неге де болсын баратын қазақ анасының жанкештілігін түстеп танып, Ана Ұлылығына бас иеміз. Тілімізде Ұлы деген Жаратқанға тән эпитет тек Алаш Анасы сөзімен ғана қосақталады.

Осы «ғажайып бала» мотивін жалпыұлттық драмаға айналдырған Гүлзат Шойбекованың ерек кейіпкері Ағила қазақ прозасындағы ғылыми-философиялық реализмнің алар шыңының әлі алда екенін таныта түседі.

Бәшери (гуманитарлық) ғылымның қарастыратын аясы хаттың қайыра жаңғыратын мәтіндемелік кеңістігінің шегімен анықталады. 1990 жылдардың аяғына дейін қазақ әдеби кеңістігіне желілік қағидаты үстемдік етті. Батыстық және коммунистік құндылықтарға құрылған “әлемдік кітапхана” ресми қызыл билік құп көрген өнер иелерінің құзырында болды. Осы батыстық марксистік идеялық қағидатты қазір алды елу, арты қырықтағы сөз зергерлері бұзды. Милетшілдіктен ада мәтіндемелік табиғатының көрініс табуына бағытталған әңгімелеу бәшери хаттың нарративтігін жалаңаштап, қаламгер мен оқырманды батыстық ойлардың жетегіне кетуге мәжбүрлейді.

Қазақ прозасының адам танымастай өзгеріп, түркі әлеміне өнеге болуды үрдіске айналдыруы бәрімізді қуантады. Әлем дегеніміз – сөз. Осы сөзді ұлты үшін өмірге әкелушілер – жартықұдай, яғни, тәңіршелер. Және әлемдік деңгейдегі туындылардың гипперреализм бағыттарының ағымдары бойынша өмірге келіп, постсоцреализм кезіндегі қазақ прозасы өзінің шәкірттік кезеңін артқа тастап, өзгелер үйренер жаңа жосықтағы, соны аңыстағы шығармалар легін өмірге әкеле бастады. Бұл әсіресе, әңгіме жанрында мол орын алып отыр. Және осы жанрда дүйім жұртқа танылған, жадыларында хатталған барша прозашылардың өзіндік авторлық жетістіктері жетіп артылады. Солардың бәрін жіпке тізбесек те, Т.Кеңесбаевтың “Кәнден” әңгімесі, Т.Нұрмағанбетовтің “Кене” әңгімесі өкшесін басқан буынға зор серпін, тың серпіліс және шығармашылық буырқанған шабыт сыйлады.

Батыстың әдеби баяндауын үлгі тұту ұлттық баяндауды тәрк етеді. Ұлттық нарративтік құрылым тек қазақи әңгімелеу әлпетінде ғана дүниеге келеді. Өйткені, оның бойында алаштық поэтика мен риториканың заңдылықтары орныққан. Сондықтан жазушыларымыз батыс әлемі таңатын “Ұлы кітапхананың” шырғалаңынан өздерінше жол іздейді.

Кеңестік дәуірден қалған көркем тілдік симплицизмге (жайдақтыққа) прозадағы асыра құштарлық еш опа әпермейді. Прозашыларымыздың білім көгжиегінің коммунистік мәңгүрттіктен арылуы көп ойлылықты өмірге әкелді. Бұл әдеби сын мен әдебиет теориясында балама түсіндірулерді, өзгеше ой жүгіртулерді тудырды. Р.Барт тәпсірлеудің сан алуандығын алға тартып, оның әрқайсысы өзінше дұрысты екендігін санамызға құйып кетті. Талдау еркіндігі арқасында көзге түспегендер көзге түсіп, аяланып, ардақталғандар сын садағына іліне береді.

Әбіл-Серік Әбілқасымұлы Әліәкбар,

қазақ салыстырмалы әдебиеттануының өкілі

Фото: Noelle Buske