Ардақ Нұрғазыұлы. «Байырғы Грек құмырасы» тағдырымды өзгертті... 14+

Ардақ Нұрғазыұлы – қазақ әдебиетіндегі санаулы ғана интеллектуал әдебиетшілердің бірі. Поэзия, проза, драматургия, аударма, әдебиет сыны қатарлы барлық жанрда жазып жүрген қаламгер. Жақында ғана ердің жасы елуге толған ағамызға арнайы хабарласып, көңілде жүрген сауалдардың бір ұшығын шығарып едік. Соны қалпын бұзбай назарларыңызға ұсынып отырмыз. 

– Қадырлі Ардақ аға, «Біздің ауылда жирен бие құлындаған еді...», «Маған осы ертек ұнамайды...» сынды бірқатар өлеңдеріңізде балалық шағыңыздың ыстық елестері арқылы «ата-әке-бала» сынды ұрпақтар сабақтастығының өзгеше жүлгеленуін пайымдайсыз. Бұл өлеңдерде тәтті мұңмен қатар ішкі уайым, ертеңге алаңдаушылық сезіледі. Сіздің балалық шағыңыз қалай өтті? Қандай дүниелер ерекше әсер етті? Өсе келе әдебиетке қалай келдіңіз, нелер түрткі болды? 

– Мен бір үйдің жалғыз ұлы болдым. Әпкем бар. Әкем мен шешем еркелетіп өсірді. Үш жасымдағы кезімді аздап білемін. Біздің отбасымызда менен басқасының бәрі медицина саласында жұмыс істеді. Әкем аздап ақындығы бар, шебер сөйлейтін, әңгімешіл, қисса-дастандарды нақышына келтіріп әуенмен оқитын кісі еді. Ертек, әңгімені көп білетін. Шешем сөзге шешен адам болды. Мұны айтып отырған себебім, отбасында кейде сөз таластыра қалса, әкемді сөзден жеңіп кететін. Шешемнің көру қуаты әлсіздеу болды да, көп кітап қарай алмайтын. Содан да болар, әкем үйде көбінде қиссса-дастандарды бәріміз ести алатындай дауыстап оқитын. Өткен ғасырдың 70 жылдарында Қытайда «Мәдениет төңкерісі» ақырласып, қоғам қайтадан мәдениетке бет бұра бастаған кезге тура келді. Кітап бүгінгідей көп болмағанымен, жұрттың кітап оқуға құмарлығы басым еді. Әкем кітап жинады. Қолға түспеген қисса-дастандарды көшіріп алатын. Сол кезден қалған дәптерлер әлі сақтаулы. «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Алпамыс батыр», т.б. эпостарды мен оқыған емеспін, тыңдағанмын. Олар менің көкейімде қалды. Мен хат танудан бұрын кітаптардың бетіндегі ою-өрнектерге қарап, өзім естігім келетін шығармаларды тауып, әкеме «оқып бер» деп отырып алатынмын. Кейін өзім кітап оқитын болдым. Кітап оқу «Қазақ ертегілерінен» басталып, романдарға ұласты. Менің бір әдетім кішкентайымнан өзімнің айналамдағыларға ертек айтатын едім. Кейін, тіпті, романды да әңгімелеп беретінді шығардым. Студент кезімде курстастарыма «Жүз жылдық жалғыздық» романын әңгімелегенімді қазірде қызық қылып айтады. Дегенмен, менің әдебиетке, онда да шығармашылығыма әсер еткен Батыс әдебиеті болды. 15-16 жасымда Ж. Гитстің «Байырғы Грек құмырасы» өлеңін оқыдым. Сол менің тағдырымды өзгертті. Мен бала жасымнан көп ертек-әңгіме, қисса-дастандар оқығандығымнан болар, қиялға бай едім. Өзімнен өзім отырып қиялдап кете беретінмін. Міне, осы қасиетіме Гитстің өлеңі дөп келді-ау деп ойлаймын. Аталған өлең менің жан сарайымдағы суреттерді, оқиғаларды, дүниелерді поэзияда тірілткендей болды. Мен бұл шығарманы бірден ұнаттым. Содан бастап менің шығармашылыққа қоятын талабым өзгерді. Мені реалистік мәтіндер қызықтырмай қалды. Мен қиялға бай дүниелерге ынтық болдым. Осылайша әдебиеттегі сапарымды бастадым.            

– Сіз туған топырақтан Омарғазы Айтанұлы, Серік Қапшықбайұлы, Жәркен Бөдешұлы сынды қазақ әдебиетінің өзгеше биіктері туған. Сіздің шығармашылық жолыңыздағы олардың орны мен әсері қандай? Әсіресе Омарғазының орны, жалпы, Омарғазы әлемі туралы айтып берсеңіз?

– Омарғазы Айтанұлының есімін мен бала жасымнан естіп өстім. «Омарғазы Айтан, Сөзге келсе сайтан...» деген сөз бала жасымнан құлағымда қалыпты. Омарғазы Айтанұлы менің есіме Жұмекен Нәжімеденовты салады. Екеуі де ақын әрі жазушы болды. Прозалық еңбектерінен ақындығы көрініп тұрады. Омарғазы Айтанұлының бір өзгешелігі – өмірінің соңғы жылдарында поэзияда үлкен түлеуді бастан кешкені. Мен бұл туралы арнайы мақала да жазғанмын. Омарғазы Айтанұлы қазақ өлеңін модернизмдік (измдік) деңгейге көтерген бірден бір тұлға. Бұл жағынан оның алдын ораған жалпы қазақ әдебиетінде ешкім жоқ. Омекеңнің маған жасаған ықпалы ерекше. Омарғазы Айтанұлының соңғы өлеңдері болмағанда, мен шығармашылықта тағы бірнеше жылды артық басып, біраз уақытымды шығындаған болар едім. Серік Қапшықбайұлының шығармашылығы мені онша қызықтырған емес. Ол кісінің «Уытын жайып ісікше /Өзгенің артса атағы/ Атағым менің күшікше / Үйшігінде жатады», – деген бір шумақ өлеңі ғана есімде қалыпты. Жәркен Бөдешұлы ағамызбен Қазақстанға келген соң ғана жақын араластық. Жәркен Бөдеш поэзиясы – өзіндік әуені бар поэзия. Оны тағдырлы поэзия деп атаса да болады.   

–Қытайдағы қазақ әдебиеті туралы ауық-ауық айтылып, жазылып жүр. Ондағы қаламгерлердің кітаптары да шетжағалап шығып жатыр. Соңғы 5-6 жылдың көлеміндегі Қытайда болып жатқан ауыр жағдай туралы жақсы білесіз. Оның бұлты жақын жылдары сейіле де қоймас. Қытайдағы қазақ әдебиетіне олардың қоныстанған географиялық ортасы мен тарихи таза танымдарының да әсері ерекше. Және азсанды ұлттар мен қытай әдебиетінен, қытай һәм ағылшын тілдері арқылы әлем әдебиетінен ерте сусындап жатқан қаламгерлер де жетерлік. Оларға Қазақстан әдебиетінің, Қазақстан арқылы келетін аударма әдебиеттің берері де мол. Осы үдеріс болашақта жалғаса беруі мүмкін бе? Сол жақтағы таланттармен қатар қарапайым оқырманның мүмкіндігін біз неге толыққанды пайдалана алмадық? Осыған сабақтас талай сұрақтардың қауызы жарылмай тұр іште. Суыртпақтап жеткіздік. Енді өзіңіз тарқатып айтып көрсеңіз, аға?

– Қытай қазақ әдебиеті соңғы қырық жылда жақсы дамыды. Жақынғы саясаттың өзгерісі, ол Қытай билігінің кәнігі, қанына сіңген қасиетінің тікелей туындысы. Коммунизм қозғалысының философиясын, тарихын, заңдылығын аздап білетін адам, бұл өзгерістің болмай қоймайтынын бірден аңғарады. Оны білмеген адам пролетариаттың жуан жұдырығын татпай қалмайды. Әуелгі сөзімізге көшейік. Қытайдағы қазақ әдебиеті Қазақстан әдебиетінен нәр алып өсті. Ол жақта жарық көрген романдардың көбінен М.Әуезов романдарының ықпалын сезіне аласың. Оралхан Бөкеевтің жанкүйерлері де аз емес. Жұмекен Нәжімеденовты, Мұқағали Мақатаевты, Төлеген Айбергенді жаттап, ақын болып танылғандар да жетерлік. Бірақ, ол жақта да көзі ашық, көкірегі ояу, еліктеуге қаны қарсы шығармашылық адамдар болды. Айталық, прозада Жұмабай Біләлұлын айтар едім. Ол кісінің романдары мен әңгіме, повестерінің бөгенайы бөлек. Осыдан жиырма жыл бұрын, Қытайдан кетер қарсаңында мен Қытайдағы қазақ прозасы туралы бір мақала жазғанмын. Бірнеше жыл интернеттік басылымдарда да жүрді. Сол мақалада «саяси билік толық үстемдік құрған, басы байлаулы ортада әдебиет міндетті түрде үш түрлі жолдың бірін тағдайды», – деп жазғанмын. Соның бірі – «билікпен бет жыртыспай келісу, белгілі аралық сақтау», – деп түйгенмін. Осы топқа сонда Жұмабай Біләлұлының шығармашылығын жатқызған едім. Жазушының «Қоңыр таудың күңгірі» атты желілес әңгімелерден тұратын кітабы бар. Өткен ғасырдың  80 жылдарында жарық көрген. Әңгімелерінде автор жылқы, сиыр, түйе, құс, т.б. кейікпер етіп алған. Заманы, қоғамы және адамы туралы ой-толғамын жазушы осы кейіпкерлерін негізге ала отырып тереңнен ашқан. Бұл асқан шеберлікті және парасаттылықты қажет ететін дүние. Қатал саяси идеология төніп тұрған ортада өз басын аман сақтап, айтарын да айтып кеткен мұндай шығармашылық иесі көп емес. Шыңғыс Айтматовтардың өзі шындықтың бетіне тура қарай алмай, «Ақ кеме» повестін бір жазғанда үш мәрте өзгерткен жоқ па?!. Неге олай істеді? Қатал жағдайда да Шыңғыс Айтматов шындықтың бетіне тура қарау керектігін білді. Бірақ, бірден тура қарауға дәті жетпеді. Содан ғой «Шыңғыс ханның ақ бұлты» романын Кеңес Одағы ыдыраудың алдында ғана жарыққа шығарғаны. Оған салыстырғанда Жұмабай Біләлұлы шындыққа әу бастан-ақ тік қарады, табанды тұрды. Шебер жазушыға тән қасиетінің арқасында дегенін орындады. Бұл үлкен парасат. Ал Қытай қазақ поэзиясының ағысын өзгерткен – Омарғазы Айтанұлы. Ол туралы жоғарыда аздап айттық. 

– Келесі сауалым да осыған жалғас. Бұл күнде Атажұртына орнығып үлгірген, әдебиеттің майданында хал-қадірінше ат ойнатып жүрген, өзіңіз бір мақалаңызда «Қоныс аударушылар әдебиеті» деп атаған қаламдастарыңыздың бүгінгі хәлі қалай? Шығармашылық өсіп-өркендеуі көңіліңізден шыға ма?

– Қытайдан келген ақын, жазушылардың Қазақстандағы бүгінгі шығармашылығына «көңілім толады» десем, артық айтқандық болады. Тәуелсіздіктен кейінгі қазақ әдебиеті тоқырау жағдайында тұр. Тоқырау дегеннің мән-мағынасы терең. Ол тоқырауды үш түрлі тұрғыдан түсіндіріп көрелік. Бір басында – оқырманның ескі таным-түсінігі тұр. Айтыстан шыққан оқырманнан қандай түсінік талап етесің. Енді бір басында – жаңа дүние жарата алмаған, оқырманға сапалы дүние ұсына алмаған жалпы жөнсал әдеби орта тұр. Оған көзін ашқаннан көргені, үлгі еткені Қазақстан әдебиеті болған, Қытайдан келген ақын, жазушыларды айтайық, олар осы ортада не істей алады? Айталық, Тоқтарәлі Таңжарықтар қанша жақсы жазғанымен, Ақберен Елгезектер дұрыс дүние жаза алмаса, бәрібір, қазақ әдебиетінің ортасы соңғысының талғамымен өмір сүреді. Бар болғаны сол.  

– Келесі сұрақтың ұшығы менің жеке ойларыммен сабақтасып жатыр. Біз әдетте ұлттық әдебиет, ұлттық поэзия деген сөздерді жиі айтып жатамыз. Бұл түсініктердің түпмәні тереңде екені анық. Қай тілде жазсаң, сол тілдің көркем ойлау жүйесінде шығармашылығыңыз өркен жаяры сөзсіз ғой. Осы тұрғыдан келгенде қазақ поэзиясы ешкімнен кем-қор емес деп ойлаймын. Дегенмен, ұлттық әдебиет әлемдік оқырман үшін өзге тілде жазатын ұлты қазақ қаламгерлеріндей бой көрсете алмады. Өзіңізде шет тілдеріне жиі аударыласыз. Біраз елде танымалсыз. Осы сұрақ кейде сізді мазалай ма? Жоқ, әлде, бұл да менің кішкентай ұлттық комплексім болып қала бере ме? 

– Әлемдік әдебиет майдадында көзге түсудің түрліше мүмкіндігі бар шығар. Әлемдік әдебиет ұлттық әдебиеттің өз деңгейінен биігірек көтерілуімен қатысы бар. Осы тұрғыдан келгенде ұлттық әдебиеттің өкілдері ең кемінде екі түрлі шартты орындауы тиіс. Біріншісі, өзгеге ұқсамайтын айтарың болуы керек. Екіншісі, айтарың басқаға ұқсаса да, оны өзгені қайталамай жеткізген шеберлігің болуы тиіс. Бұл екеуін айқындап беретін дүние ұлттық әдебиеттен дамып шыққан мықты әдебиеттану ғылымы. АҚШ, Франция, Германия елдерінің әдебиеті неге мықты? Себебі, олардың әдебиеттануы көш алда жүреді, философия мен әдебиет теориясы өріс ашып отырады. Ал ол қайта айналып келіп шығармашылық адамына ықпал етеді. Айталық, біреу роман жазбақшы болды делік, ол қалам тартудан бұрын қалай да өзі өмір сүріп жатқан әдеби ортада не болып жатқанына көз жүгіртеді. Ол ортада он жылдың алдында жазылған романға бүгінгі күннің талғамымен сын-талдау жүріп жатыр. Мұндайда әлгі роман жазушы шығармасына әсте он жылдың алдындағы талғаммен қалам тартпайтыны анық нәрсе. Ол шығармасының жарық көрмей жатып уақыт талғамынан кеш қалуын қаламайды ғой. Мұндай орта бізде бар ма? Жауабы белгілі деп ойлаймын. Негізі біраз дүние жасауға «Қазақ әдебиеті» газетінің мүмкіндігі бар еді. Бірақ, осы газет әдебиетті білетін басшыға бір жарыған жоқ. Оның басында отырғандардың әдебиетті өрге сүйрейтіндей қаурақы жоқ екенін көріп, біліп отырмыз. Сондықтан біз  осы тасбақа тірлігімізбен қаламыз-ау, шамасы.  

- Асылық айтсам құдай кешірсін. Біздің қоғам абсурдқа толы. Біздің қоғамдағы қайшылықтардың мәнін ұғынып болмайсың. Күнде бір абсурдқа оранған жаңалық естиміз. Кейде кешкі жаңалықтарды қызық үшін қараймыз теледидардан. Көңілашар қойылымдарымыз да абсурдқа толы. Бірақ өзіміз абсурттық пьесаларды, абсурттық театрларды қабылдай алмаймыз, сахналағымыз келмейді. Неге?

– Бұл сұраққа жауап бергім жоқ. Бұны айтсаң әңгіме алысқа кетеді. Айтқаныңмен бәрібір тыңдай қоятын, ақылға салып іс жүргізетін ешкім жоқ. Барлығы жүйеге байланысты. Сондықтан артық сөзді қор етпеген жөн.

– Кезінде «Шетел әдебиеті» газетін шығардыңыз. Оның шыққан сандарын біз көріп үлгіре алмадық, әрине. Кейде ойлаймын, сол газет жақын жылдары шыққанда, сіздің қолдаушыларыңз бен газетті шығаруға ат салысатын қолғанаттарыңыз тіпті көп және сапалы болар ма еді деп. Бұл газеттің жабылғаны өкінішті. Дегенмен қазір «Білге» атты сайтты жалғыз жүргізіп жатырсыз. Бұл сайт та ерекше. Газеттің жалғасындай. Көп жерден оқи алмайтын дүниелерді осы сайттан қарап жүрміз. Бұл әдеби сайтыңыздың жұмысы қазір қалай жүріп жатыр, үкімет тарапынан тендер ала алып жатсыздар ма? Қаржылық қиындықтармен тоқтап қалмай ма деген көңілде алаң бар...

– «Шетел әдебиеті» газетінің үш жылда 34 саны жарық көрді. Әдеби ортаға өзіндік оң ықпал жасады деп ойлаймын. Әрине, ол газетке жауыққандар да, бәсекелес болғысы келетіндер де шықты. Бірақ, бәрі шаң-тозаң сияқты соңында өз жөндерін тапты. Бүгінгі  «Білге» атты сайт соның жалғасы екені анық. Біз мемлекеттің қолдауын, тендер дегенді көрген де, алған да емеспіз. Өз күшімізбен жүргізіп жатырмыз. Негізі, тендер алсақ, жалпы қазақ әдебиетіне жаман болмас еді. Бір адам істеген жұмысты бес адам істесе, әлдеқайда ауқымды, сапалы әрі тәжірибелі істейді ғой. Қазір көп дүние істеуге мүмкіндік бар. Көптеген танымдық, теориялық мақалаларды қазақ тілінде аударып жарыққа шығаруға болады. Соған кейде уақыт та, жағдай да жар бермей жатады. Содан соң шекті ғана жұмыс істеуге тура келеді. Оның үстіне біздің сайт ағылшын тілді әдеби ортадан өз орынын табуға құлшынып жатыр. Соған басымдық берудеміз. Айталық, қазақ әдебиетін шет тілге аудардық деп ойлайық, соны жарыққа шығару, қалаберді жоғары деңгейде насихаттау керек. Онсыз, ештеңе шешілмейді. Мұны Үкімет қолға алып істегенімен, нәтижесі жақсы болмайды. Былайғы жұртқа идеологиялық бағдарлама болып сезіледі де, мақсатты ақтамайды.   Қаржыны шашып тұрып том-том кітап аударып тастағаныңмен, оны өзгеге көрсететін текше болмаса, ешкім білмейді де елемейді, оқылмай тасада қала береді, баяғы жоққа есеп. Оны істеу оңай шаруа емес. Оған айта қалсын күш-жігер, білім-білік керек. Қаржы болса да, біліктілігің болмаса, жұмыс ақсап қалуы мүмкін. Сондықтан істі бастап, дұрыс арнаға сала бастаған екенбіз, Үкіметтен тендер алсақ, тіпті де қуатты жұмыс істеуге мүмкіндік туар еді. Бірақ, білмеймін. Тендерге баратын жол ұзақ та шиыр сияқты сезіледі маған. 

– Ендігі бір сауал жеке басыңызға қатысы, аға. Былтыр жыл аяғына қарай ердің жасы елуге толдыңыз. («Әдебиет порталының» ұжымы атынан шын жүректен құтты болсын айтамыз!) Ел қатарлы шығармашылық кеш беріп атап өтпедіңіз. Сіз туралы жазған толымды мақаланы да көзім шалмады. Мүмкін жазылған шығар. Жалпы байқағаным ырду-дырдудан, даңғаза-дақпырттан, той-томалақтан алыс жүресіз...

– Ердің жасы елуге келдіңіз деп құттықтап жатырсың ғой, рақмет! Шынымды айтсам той тойлауға онша зауқым болған жоқ. Мен негізі саяқтау жүретін адаммын. Жалғыз ой кешуді қалап тұрамын. Жыл басында Сержан Тоқтасын деген досым хабарласып, құттықтап, «Елу жылдығыңды шығармашылық кездесу ретінде болса да өткізсейші, кімнен кемсің, өткізіп жатыр ғой елдің бәрі...», – деді. Ойландым. Елу жылдығымды мен Австралияда ағылшын тілінде өлең жинағым жарық көріп, Қытайда «Дүние әдебиеті» (World Literature. 2021. №4) журналына сегіз өлеңім басылумен қарсы алыппын. Оған осы жылы жазған екі поэманы қосыңыз.  Жалпы осы жасқа құралақан келмегеніме өзім разы екенмін. Содан ойландым да шығармашылығымның бес түріне – поэзия, проза, драматургия, ағылшын тіліне аударылған әдеби төл мақаларымның топтамасы және өткен жиырма жылда менің шығармашылығым туралы жазылған мақалалардан тұратын – жалпы бес кітаптың электорндық нұсқасын дайындадым. Бар болғаны сол. Ердің жас елу, солай өтіп кетті.    

– Менің сауалдарымның бір қайырымы әзірше осылай. Ішіңізде жүрген, жұрт білсе деген ойларыңыз болса өзіңіз айта жатарсыз, аға. Сіздің ықыласты ойларыңызға порталымыздың алаңы қашан да ашық.

– Рақмет. Әзірге осы. Амандық болсын!