Ван Ляонан. Найпол шығармашылығының рухани мәні 12+

Бұл мақалада біз Найполдың шығармашылығындағы мәдени мотивтен бастап, оның әр кезеңдегі сан алуан шығармаларының рухани тенденцияларын сұрыптаймыз. Жазушының түпкі мақсаты рухани баспана табу, сондықтан, шығармаларындағы объективті түрде қалыптасқан мәдени сан алуандық пен космополиттік тенденцияларға да ден қоямыз.

2001 жылғы Нобель әдебиет сыйлығының лауреаты атанған В.С. Найполдың шығармашылығы туралы әдебиеттанушылардың пікірі аз емес, соның көбі «Отарлаудан кейінгі әдебиет» деген тұжырымға келген. Найпол – өмірлік тәжірибеге бай, ішкі мәдениеті кемелді, тарихи санасы ояу, қоғамдық көзқарасы жан-жақтылы, тіпті табиғат дүниесін қалт жібермей қадағалап отыратын қырағы адам. Біз тек оның отарлық кеңістігі мен жеке басына (Британияның колониясы болған Тринидад аралдарындағы Шагуанас қалашығында дүниеге келген) «қадала» берсек, бұл – бір жақтылы әрі асығыстық болар еді. Сондықтан, мақаламызда біз әлемдік әдебиет пен салыстырмалы әдебиеттануды назарға алып, Найпол шығармаларының рухани мәнін сыни тұрғыдан жазуға және ашуға тырысамыз.

Тринидад – Найполдың туған қаласы, Үндістан – ата-бабаларының байырғы мекені, Ұлыбританияда тұрды. Алайда, оның кезбелік өмір салты, сол елдер мен ұлттық мәдениеттің қарапайым жиынтығы дегенді білдірмейді. Керісінше, жасаған ортасының әртүрлілігі мен қайшылықтары оның мәдени сипатын тіпті де тереңдете түскен. Ал оның шығармаларынан белгілі бір қарапайым ұлттық немесе этникалық жазушының иісі шығуы мүмкін емес. Ол әр ортаның мәдени мәнін сұрыптап, сүзгіден өткізіп барып, өзінің рухани баспанасын іздейді. Бірақ, мұндай талпыныстың қиын екенін анық. Бір жағынан, сол ортаға қатысы жоқ бөгде адам ретінде, белгілі бір мәдениеттің астарына шынайы ену және органикалық сәйкес буынды табу өте қиын; екінші жағынан, кез келген мәдени орта, түрі бөтен адамдарды оңай қабылдай қоймайды, әрі ассимиляцияға ұшыратуға бейім тұрады.

Ал Найпол үшін не рухани баспана табу, не рухани қаңғыбас атану керек болды. Әрине, бұдан арылудың ең оңай тәсілі – күшті мәдениетке бейімделу еді. Алайда, Британдық Тринидадтың мәдениеті де, Британ империясының мәдениеті де, Найполдың шыққан тегіне, ұлты мен отбасылық ғұрпына байланысты, оны қабылдай қойған жоқ, көп қақпайлады. Найполдың әкесі де бір бекімге келіп, отбасын британдық мәдениеттің стандарттарына сай бейімдегісі келгенімен, нәтижесі сәтсіз аяқталды. Наиполдың көкейіндегі осы факторлардан туындаған өшпенділік пен алаңдаушылық, оның мәдени-психологиялық көзқарасын мәңгілік күрес жолына салды: жасады – қиратты, қабылдады – қарсы тұрды, сенді – күмәнданды. Бұл міне, иммигрант жазушы Найпаулдың терең мәдени-психологиялық схемасы. Осы негізде, біз енді жазушының шығармашылығы мен ақыл-ой кеңістігіне шамалы болса да ене аламыз.

Өмірінің көп кезеңі Ұлыбританияда өтсе де, британдық мәдениетке бейімделгісі келсе де, ол бәрібір «сырттан келген оралман, жат жұрттық» атанды. Мысалы оның: «Ұлы жазушылар өздерінің бірегей қоғамын ең жоғары деңгейде суреттей алады. Ал менде ондай ұйымдық қоғам болған жоқ. Мен олардың жорамалына шынайы кірісе алған емеспін, олармен пікір таластыра алмаймын. Сол жазушылардың орнына өзімді бір сәт болса да қойып көрген емеспін»,- деуінен-ақ, оның маргиналды менталитет иесі екендігін байқау қиын емес. Ұлыбритания туралы қалам тербеу өзіне тиеселі емес екендігін түсінген Найпол, бұл түйеде оның жүгі жоқ екенін ерте түйсінді, ал азын-аулақ жазғандарын британдық мәдени орта қабылдай қойған жоқ. Сол себепті де, оның таңдауы табиғи түрде Тринидадқа түсті. Тринидадтың тарихы, реаль өмірі мен ғажайып тұстары, жергілікті халықтың әдет-ғұрыптары, естеліктері мен тарихи бағасы, бәрі-бәрі жазушының негізгі объектсіне айналуға тиіс екеніне көзі жетті. Британдық оқырмандар үшін бұл экзотикаға толы романтикалық әлем боларына сенді. Найпол 1957 жылдан бастап бірнеше шығарма жазды, айталық, «Құпия уқалаушы» (1957 ж.) атты тұңғыш романы арқылы, ол Тринидадтағы балалық шағы мен жергілікті салт-сананы шебер де юмор тілмен жазып шықты; «Эльвира дауыс бермеді» (1958) романымен, 1950 жылғы Тринидадтағы Екінші ұлттық сайлауды арқау етіп, нәсілшілдік пен иерархиялық жүйеге бой алдырған тринидадтардың демократияға деген соқыр сенімін, көзсіз ұмтылысын сипаттады; «Мистер Бисвасқа арналған үй» (1961) атты еңбегінде ол – әкенің прототипі арқылы Тринидадтағы иммигранттардың билік, бостандық һам тағдыр үшін күрес жолындағы әртүрлі мінез-құлықтарын ашып көрсетті, және британдық Тринидадтың мәдени күрделілігін, иммигранттардың рухани азабын ашық жазды. Мұндай шығармалар британдық оқырмандар үшін жаңа әдеби дүние екені сөзсіз. Шығармаларында Найпол саналы түрде ұлыбританиялық «делегаты» ретінде, жергілікті халықтық мәдениетті таңдаушы рөлін атқарды. Бұл, әрине, оған белгілі дәрежеде абыроай әкелді. Бірақ рухани тұрғыдан Найпол зерттеуін, жазуын тоқтатқан жоқ. Ол өзі сияқты заманауи трубадурдың, тек Британдық мәдени шеңбердегі адамдар үшін экзотикалық қоректік зат екенін және өзінің өмір бойы сырттан келген адам екенін жақсы түсінді. Қысқасы, сөзбен өмір сүретін мәдени саяхатшы екенін жете аңғарды. Ол өзіне үнемі сұрақ қоюмен өтті: Мен тегі кіммін? Менің мәдениетімнің тамыры қайда? Неліктен Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттары күретамыр еткен батыс мәдениеті, бүгінде әлемде соншалықты беделді? Бүгінгі таңда әлемде тағы қандай мәдениеттер бар және олардың қандай ерекшеліктері бар? Олар кемелді Батыс мәдениетін тіпті де толықтырып, интерактивті түрде дамуға ұмтыла ала ма? Осы бірқатар ойлардың жетегінде, Найполды көптеген аймақтар мен аймақтық мәдениеттерді саралап, зерттеу нысанына айналдырды, көп өтпей әдеби шығармашылығы да жаңа бір белеске көтерілді. Шығармаларының астарында белгілі тақырып жатыр, яғни әртүрлі мәдениеттермен мүмкіндігінше толық байланысу, талдау және соның негізінде барлық адамзат баласына ортақ, болашақта бейімделуге ыңғайлы рухани баспана табу.

1960 жылы Найпол Кариб теңізін зерттеймін деген жалаумен, Тринидад үкіметіне қаржы бөлдіреді, екі жылдан кейін, Батыс Үндістан мен Оңтүстік Америка елдеріндегі отаршылдық және постколониялық өмірді арқау еткен «Ортаңғы жол» кітабын басып шығарды. Сондай-ақ, «Еліктеушілер» (1967), «Арал үстіндегі жалау» (1967), «Жоғалған патшалық» (1967) атты еңбектері де жарық көрді. Бұл еңбектерінде Найпол Кариб теңізінің «түп тамырын» табуға тырысты, бірақ бір өкінерлігі, жергілікті халықтың төл мәдениеті өте жұтаң, Батыс отарлауынан кейін батыстық мәдениетті саналы түрде қабылдаса да мешеу күйде қалған, кейіндеп тәуелсіздік алса да кіріптарлық күйден арыла алмаған.

Жазушы бұған қынжыла отырып: «Тринидад тұрғындары өздерінің этникалық шығу тегі мен нәсіліне сәйкес келмейтін мәдениттің пациентіне айналған»,- деген. Алайда, зайырлы мәдениет деңгейінде тағдыры бір үндістер мен қара нәсілділер, шын мәнінде өздерін ақ нәсілділер мәдениетінің өкілі сезініп, бір-бірімен жиі қақтығысатын болған. Жазушы: «Қара нәсілділердің танымы – шын мәнінде, параноидтық көзқарастағы Ақтардың империялық жүйесінің баламасы. Үндістер де қара нәсілділерді кемсітеді, өйткені, олар ақ нәсілділердің қара нәсілділерге деген сыңаржақты пайымының негізінде, қара нәсілділер Үндістер емес дейді... Үндістер де, қара нәсілділер де, ақ нәсілділердің көзімен бір-бірін жек көрді... Үндістер мен қара нәсілділер арасындағы дискриминация шектен шығып барады»,- деп жазды. Найпол мәдени экспедициясының алғашқы кезеңі толықтай сәтсіз болды деп айтуға болады. Тринидад – бұл тұтас мәдениеті бар өркениет ошағы емес, бар болғаны көп мәдениетті тоғыстырушы нарық алаңы. Сондықтан Найпол қайғылы әрі дәрменсіз күйде қош айтысты.

Ал Найполдың ата-бабалары армандаған Үндістан туралы не деуге болады? Найполдың ата-бабасы Үнді мәдениетімен біте қайнасқанымен, Найполдың әулеті үшін ауылы алыс еді. Сондықтан, бұл бір жағынан қанның жақындығы болса, екінші жағынан, Батыста барған сайын «бөтен адам» екенінің сезімі. 1962 жылдан бастап Найпол Үндістанға үш рет барған, әр жолы ол Үндістанның барлық аспектілерін терең зерттеген. Алғашқы сапары туралы «Түнек басқан аймақ» (1964) атты романын жазды. Найпол ең алғаш сол топырақтың өзіне қаншалық жақын екенін, жергілікті халық арасына оңай сіңіп кете алатынын, үнді мәдениеті мен тұрмыс-салтына жаны жақын екендігін сезініп, «өз үйінде жүргендей» күй кешкен. Бірақ, екінші жағынан, ол шетелдік туристердің кәдімгідей шеттетілетінін анық түсінді, әсіресе, Үндістандағы алуан түрлі діни мәдениетті көріп жиіркенді.

Батыстық мәдениеттен тәрбие алған ол, ХХ ғасырдағы Үнді мәдениетінің мешеу күйде екенін аңғарған. Өткен кезеңдердегі болған және болмаған тарихына соншалықты құмар, мифке сенгіш халық, жаңа технологиялық өркениеттен не үшін мақұрым қалған? Ол бәрібір мұнымен келісе алмады. Үндістанды әлі де осындай қараңғылық пен надандықта ұстап тұрған қандай факторлар бар? Пол бұл жұмбақты тек экскурсиялық зерттеу шеше алатындығын сезінді де, 1970 жылдары тағы екі рет Үндістанға барып, «Иінтірескен лагер» (1972), «Үндістан: жаралы өркениет» (1977) сынды екі кітап жазды. «Иінтірескен лагер» атты еңбегінде, Найпол Британдық колонизаторларды саяси теория ретінде мысалға ала отырып, ашық түрде айыптады. Британдық колонизаторлардың құлдық санасына байланысты, қазіргі Үндістан бар мүмкіндігінен айырылып, дамудың тарихи орайын жоғалтты; колонизаторлардың дәл осы қаскөй саясатының кесірінен, киелі индуизм халықтың рухани апиынына айналды, осылайша байырғы бай өркениеттің үлгісі болға Үнді топырағы, дамудың жаңа бір кезеңіне ұмтылуға дәрмені жетпеді. Ал «Үндістан: жаралы өркениет» кітабында, Найпол Үнді халқының кедейлігігінің экономикалық, мәдени және діни себептерін талдап, өзін-өзі алдап жүрген Үндістер осылайша тасада қалып келеді дейді. Үнді топырағындағы мешеулікті көзімен көрген ол, ескіліктен арылып, адамдарды басқаша өмірі сүруге, жаңа заманға бейімделуге шақырады. Алайда, мұндай сұрыптау мен талдаудың нәтижесінде: Найпол өзі іздеген рухани баспанасы ендігәрі болмайтынын мойындады. Сондықтан Найполдың 1990 жылы жазылған «Үндістан: Миллиондар көтерілісі» атты төртінші шығармасынан, оның көңілі қалғанын, өкінішін, ішкі жиіркенішін анық байқаймыз. Бұл әрине – бір жазарман кезбенің өз қандасын, ет жақынын жек көруден кейінгі ауыр күрсінісі.

Тринидад пен үнді мәдениетін зерделеуден көңілі қалған Найпол, алыстағы Қара Африкаға назар аударды. Ол қандай жер? Қаншама бүліктен кейін қазір қандай күйде? Сол себепті ол «Еркін елде» (1971), «Партизандар» (1975), «Шығанақ» (1979), «Йомо Сукроның Қолтырауыны» (1979) сияқты шығармаларын жазды. Ал 1990 жалдардан кейін өзінің сезінгені мен есте қалғандары бойынша «Әлемдегі жол» және «Жарты ғұмыр» атты еңбегін тәмәмдады. Найпол: «Мен бұрын Африка өнеріне бір кісідей-ақ қызыққан едім. Енді ойласам, дүрмекке ілескен бір сәттік жылт етпе сезім ғана екен. Соның арқасында менде жергілікті діндерге деген түсінік пайда болды, оны қалай атау керек, немесе Африка діндерін жіктеу керек болса, мен бәрібір кемелді жауап бере алмас едім»,- дегені бар. Терең мәдени себеп әрине, Найполдың көне мәдениеттің модернизациялануын күтуі еді. Ол: «Адам санасында ұзақ уақыт сақталған дүниенің бір қайыры боларына сенген. Барлығымыз да сол көмескі сана бар. Мен соны күтем»,- деген болатын. Осылайша, біз Найполдың осы қара құрлықтың пейзаждарын эстетикалық тұрғыдан көрсетіп қана қоймай, Конгодағы былықпалықты, Угандадан қуылған азиялықтар және Батыс колонизаторларынан да жаман жергілікті африкалық автократтар туралы жазғанын көреміз.

Мәдени тұрғыдан алғанда, бір жағынан, тарихқа дейінгі дәуірден мұраға қалған әдет-ғұрыптар надан әрі тұрпайы түрде, қатыгездікпен фанатикалық түрде адамдардың санасына сіңіп кеткен. Екінші жағынан, көптеген гетерогенді күштер ежелгі жұртта әртүрлі бүліктер тудырып, үнемі ішке еніп отырған. Отқа оранып табиғи қалпын жоғалтқан аймақ секілді, кемелді әрі өзіндік ерекшелікке ие мәдени формасын қалыптастыра алған жоқ. Сондықтан Найпол өзін шашылып жатқан «жабайы бұта-бүргеннің» ортасында жүргендей сезінді, өте тұрпайы, тоқыраған әрі фрагменттелген мәдениеттің қазіргі адамдардың рухани жаңғыруына кедергі келтірететінін түсінген. Үнді мәдениетін зерттей келе, Найпол ислам мәдениетінің Үндістанға тигізген зиянын әлдеқашан байқаған болатын, сол себепті, ол табиғи түрде ислам мәдениетіне қарсы екенін білдірген. Алайда, екінші жағынан, бұл мәдениет Найполдың қызығушылығын тудырды, ол бірнеше рет Иран, Индонезия, Малайзия, Пәкістан, т.б. ислам елдеріне барып, «Мүміндер арасында» (1981) атты кітабын жазды. Бұл кітапта Найпол ислам мәдениетін өте төмен бағалайды, тіпті исламды күнәкар дін ретінде қарастырады. Ол ислам елдеріндегі дін мен сенімнің қайшылықтарын ашып көрсетіп: «Бүгінгі ислам тарихы Арабиядан басталады, ислам келгенге дейін Араптарда тарих болмаған сияқты. Исламнан бұрын ештеме айтылмайды. Ал Индонезияға қараңыз: Сауд Арабияның ақшасымен уланғаны соншалық, конверсиялар сол аралдардың төл мәдениетінің мәйегін, тіпті өз ұлтын жойып жатыр»,- дейді. Найпол тек ақшаның құдыретімен әлемді жаулап бара жатқан исламның озбыр экспансиясын ашық сынға алды. Тіпті 17 жылдан кейін, өзінің «Сенімнен тыс» (1998) кітабында да ислам мәдениетіне күмән келтіреді. Әрине, біз Найполдың ұлыбританиялық мәнге ие батыстық көзқарасын ұмытпауымыз керек. Шындығында, 18 жасында Оксфорд университетіне түскен кезден бастап, Найпол таза британдық білімінің ықпалымен ғана емес, сонымен бірге әкесінің тілегін баламалы түрде жүзеге асыру мақсатымен, Батыс мәдениетінің негізгі ағымына енуді қалады. Осылайша, Найполдың субъективті пікірі, оның батыстық құндылықтарды ғылыми-технологиялық жетістіктермен, өмірлік философиямен ұштастыра отырып, басқа этникалық мәдениеттер мен діндерді бағалауында анық көрінді. Алайда, британдықтардың көзімен қарағанда, ол бәрібір бір түнеп аттанар қонақ еді, сол елдің азаматтығын алса да Ұлыбританияның асыранды адамы болды. Бұл – Ұлыбританияның кеңпейілділігі мен адамгершілігі десек, тағы бір жағынан сырттан келгендердің аянышты һам әлсіздігін де көрсетіп тұрғандай.

Найпол еркінен тыс «жан төзгісіз рақатты» бастан кешті, жат жұртта жалғыздықтың дертін тартты. Жеке тұлғаны іштей қабылдамаудың өзі өзекке тепкенмен бірдей, қуғын-сүргінге ұшыраған адам, мұндай мәдениетке күмәнмен қарайтыны, тіпті қабылдағысы келмейтіні анық. Осыған орай, ол «Стоун мырза және оның рыцарь серіктері» (1963) шығармасынан-ақ, біз оның түсінігіндегі ағылшындарды көрдік: Ұлыбританияның көптеген даңқты тарихы мен жетістіктері бар, алайда, байлар мен кедейлер арасындағы поляризация, нәсілдік кемсітушілік және жалпы психологиялық алаңдаушылық сияқты әлеуметтік проблемалары да жетерлік. Бұлардың барлығы Ұлыбританияда назар аударуды әрі емдеуді қажет ететін мәдени жарақаттар. Осыдан кейін Найпол Ұлыбританиядан тыс жерлерде көп әңгімелер жазды. 1987 жылы жазылған «Оралу құпиясы» атты өмірбаяндық романында: дүниежүзілік отаршылдық жүйе ыдырап, Британ империясының туы құлауға жақын қалды. Мұның өзі Найполдың британдық империялық мәдениетті жоққа шығаруын білдіреді. Сөйтіп, Найполдың қарама-қайшылыққа толы, панасыз бейнесі көз алдымызға келеді. Ал біз оның кезбе рухын қайдан іздейміз?

Найпол шығармашылығын қорытындылай келе, кейбір әдебиеттанушылар бір кездері оның шығармаларын үш санатқа бөлген: біріншісі – туған қаласы Тринидад туралы роман, екіншісі – Тәуелсіздік алғаннан кейін үшінші әлем елдерінің проблемаларын көрсететін шығармалары, үшіншісі – ғұмырнамалық роман. Бұл мақалада, Найпол шығармашылығын санатқа бөліп қарастырудан оның шығармашылығының ішкі мәні ашылмайтынын айта кеткіміз келеді. Шындығында, оның ғұмырнамалық шығармаларының астарлы тұстарына, мәдени атрибуция арқылы үңілгенде ғана не айтпағын түсінеміз. Автобиографиялық компонент деп аталатын тұстары негізінен – жазушы нақты өмірден көбірек деталь пайдаланған, бірақ жазушы өз тәжірибесін көбейту үшін емес, жан-жақты, гетерогенді мәдени тәжірибесі бар осындай кейіпкердің әңгімесі арқылы ойын бейнелеуге тырысады. Және Найполдың мәдени көзқарасы мен бағытын неғұрлым толық жеткізеді әрі «Панасыз космополиттің» көзқарасын айшықтайды.

Найполдың төрт ғұмырнамалық шығармасын атап айтуға болады: «Мигель көшесі» (1959), «Оралу құпиясы» (1987), «Әлемдегі жол» (1994), «Жарты ғұмыр» (2001). Сонымен қатар, өз әкесінің прототипін сомдаған бірнеше шығармалары бар. Атап өткен төрт еңбегін саралап көрсек, оның шығармашылығының рухани мәнін түсінеміз. Автор «Мигель көшесінде» «туған жерінің» жергілікті әдет-ғұрпын баланың көзімен сипаттайды. Шығармадағы бас кейіпкер кедей отбасында туып-өседі, демалыс күндері жалданып жұмыс істейді. Ақыры орайы келіп, отаршыл сюзерендік елде оқуға түсуге мүмкіндік алады. Бұл шығарма шынымен де Найполдың 18 жасқа дейінгі шынайы тарихи менталитетінің ретроспективасы: сол кезде ол Британ империясы мен сол тұстағы Батыс қоғамына құрметпен қарайтын, жетуге асығатын. «Оралу құпиясында» Тринидадтағы Британдық жазушыны суреттеу арқылы, аңсап жеткен жеріне біртіндеп көңілі суыған, пессимистік сезімге бой алдырған жазушының күйін бейнелейді. Өйткені «мен» сол «баяғыдай» өзіне таныс шеңберден тіпті де тар әлемде өмір сүреді. «Мен өзімнің жатақханам, өзімнің үстелім, өзімнің есімім». «Әлемдегі жол» атты еңбегінде, Найпол өзінің өмірі мен шығармашылығын сапар естелік жанрымен қортындылай келе: «Үндістан лас, Тринидад ілікке алғысыз, британдық рухани мәдениет құлдырап барады»- деп бір түйіндесе, әлемдегі басқа иммигрант жазушылар сияқты мәдени байланыс таба алмай, жалғыз қалады. Ал «Жарты ғұмыр» романында, шолу мен зерттеулері одан да тереңдей түседі. Роман басты кейіпкер Виллидің өмірлік тәжірибесін баяндайды. Оның үнді мәдениетімен жақындығы бар болса да, оны мойындағысы келмейді; ол ағылшын мәдениетімен етене жақын болғысы келгенімен, әйтеуір бір кемістік болады да тұрады, сырттайғы толысу мен бақуатты тұрмысы оның жан дүниесіндегі ішкі бостандығы мен рухани жалғыздығының орынын толтыра алмайды; бей-берекет сексуалды әрекеті арқылы өзінің қоғамдық орыны мен реаль өмірдің бір шындығын көрсетіп береді, алайда, бәрі нәтижесіз аяқталады. Қоғамдық орын да, барар жер, басар тауын таба алмай, сан-саққа жүгірді.

Сонымен, басты кейіпкер алдағы күндері не істеуі керек? Найпол оны жазбайды, оның жұмбағы да осы. Наипол бүкіл әлемді аралаған, ізденгіш адам, бұл – шығармашылық тақырып пен мәдени коннотация тұрғысынан космополиттік сипат береді. Нобель әдеби сыйлығымен марапаттаушы өз сөзінде: «В.С. Найпол әдебиет әлеміндегі кезбе, ол өзінің жүрегімен, қасиетті сөз өнерімен өз отанын тапты»,- деген екен. Мұндай марапаттан соң, әдебиет әлемінде өзіндік қолтаңбасы қалды, аты машһүр жазушы атанды, көңілі уақытша жұбаныш тапты. Алайда, біз бұл мақалада Найпол іс жүзінде «Батыс централизмінің» сыңар жақтылығымен шектелгендігін айта кеткіміз келеді. Ол Батыс мәдениетімен интеграциялануға бейім әрі батыстық емес мәселелерді әрқашан батыстық тұрғыдан қарастырады. Бұл оның көзқарасын бұрмалап, шығармашылығына едәуір салқынын тигізеді. Сондықтан біз Найполдың мәдени тұлғалық түсінігіне тоқтап қалмауымыз керек, сонымен қатар, ерен еңбегін Батыстың өзі мойындаған деп тоқмейілсуге тіпті болмайды. Ол әлемге ортақ тұлға ретінде, жаһандық проблемаларды көтере алды, түптеп келгенде, әлемнің мәңгілік тақырыбы ортақ болу керек деген ойды жеткізгісі келді.

Ван Ляонан, (Wang Liao Nan)

Чжэцзян педагогикалық университетінің гуманитарлық ғылымдар университетінің доценті.

Аударған: Нұрбек КЕҢЕСБАЙ