Жаздың жұпар жаңбыры 12+

(Сырағаң туралы бір үзік сыр)

Биылғы жаз жаңбырлы болды. Алматының адам дем ала алмас аптап күндері көзден бұлбұл ұшқалы қашан. Табиғат есебінен жаңылысып, маусымдардың орынын ауыстырып алған секілді. Жазымен аспан жылады да тұрды. Жазымен Сырағаңның (Сырбай Мәуленов) бір өлеңі жадымызда жаң­ғы­ру­­мен болды:

Биылғы жаз жаңбыр боп өтті,
Ұсақ балапан жаңбырлар,
Мөлдір жаңбырлар
Теректерге жауды да кетті.

Сенің толқын шашыңа
Сол жаңбырлар меруерттей тізіліп қалды.
Есіңде ме, тау басында
Көзіңнен бір моншақ үзіліп қалды...
Биылғы жаз жаңбыр боп өтті...

Сырағаңның жазы болды бұл жаз. Ол жаңбырды жанымен сүйетін ақын еді ғой. Көне гректер табиғаттың әрбір құбылы­сының өз құдайы болады деп білген. Су құдайы, жел құдайы, сұлулық құдайы, от құдайы деген секілді ақындардың ара­сын­да да табиғат құбылысын «меншікте­гендері» бар. Мысалы, Мәуләнә Руми нұр­­ды, Мағжан желді, Маяковский дауыл­ды, Есенин мен Клочков ұйтқыма құйынды, Рубцов күзгі қара суықты Иеміз деген. Сырбай жырларын қашан оқыса­ңыз да ылғи бір жаздың жылы жаңбыры жауып тұрған секілді әсер етеді. Жұпар жаңбыр. Мөлдір, кішкене тамшылар...

Жалпы, Мәуленов поэзиясының ең басты ерекшелігі не? Меніңше, Сырағаң қазақ өлеңіне Еуропа поэзиясында кең дамыған шағын өлең нұсқаларын яки миннатюралық жыр үлгілерін тұңғыш рет алып келді, алып келіп қана қоймай, аталмыш үлгілерді кәдімгі құлағымызға, қара өлең қандай сырдесте, сіңісті болса, тап солай етене, тонның ішкі бауындай жақын етіп жіберді. Әңгіме шеберлік туралы ғана емес, ұлтжандылық туралы да боп отыр. Ұлтын сүйген адам ғана өз өнерін ұлт игілігіне жұмсай алады.

Сырылдайды күздің тұманды көкірегі,
Бұлттан ырғып тамшылар секіреді,
Қарағаштардан сары жапырақтар ұшады,
Бірақ ағаш көктем шыға қайта жетіледі.
Менің шашымда күз қырауы тұр,
Оны қандай күш кетіреді?!

Немесе тағы бір мысал:

Қалдым туған қоныстан кетіп,
Салды тағдыр неше түрлі күйге әкемді.
Мені қараңғы эшелон соғысқа әкетіп,
Мені жарық эшелон үйге әкелді.

Кетерімде жыламадым,
Өз қатарым көп болғасын.
Келгенімде егіліп шыдамадым,
Соның көбі жоқ болғасын.

Мұндай өлеңдерді Сырағаңа дейін де, Сы­рағаңнан кейін де ешкім жазған жоқ. Мұндай өлеңдерді тек қана Сырбай Мәуленов жазды. Қазақ өлеңі антологиясының бірнеше топтамын емтихан билеттері секілді мидай араластырып жіберіп, атын құпиялап «авто­рын атаңдар» деген тапсырма алсақ, ешкімге ұқсамайтын ен-таңбасы бөлек мына жыр­лар­дың Сырағаңның қаламынан туғанын айтпай танып, бөліп алуға болар еді. Ол кейін «Өмір жолы – өлең өрісі» деген мақаласында былай деп жазды: «Соғыста ұзақ жазуға уақыт жоқ. Оқтың тілі қысқа деп Бауыржан Момышұлы айтқандай, майдан алаңында туған өлеңдер де барынша қысқа, жинақы еді».

Сырағаңның бұл ізденістерін кезінде әде­биет сыншылары эксперимент деп қабылдаса керек. Формалық ізденістер бұл кісіге дейін де, кейін де көп болды. Оның үстіне, шынтуай­ты­на келсек, минатюралық өлеңдер Абайға дейін­гі қазақ ауыз әдебиетінде де болған. «Қара өлеңнің қабырғасын қаусатып, қуалай­мын ескі жырды жауша атып» дегендер ә дегенде сұмдық екпінмен кіріскен. Бірақ үй жығардай екпін бір сәттік төккін күйінде ғана қалып қойып отырды. Түбінде қайтып келетін қазығы сияқты немесе басқа жұлдыздар не көшіп, не сөніп тым-тырақай боп жатқанда ескі жұрттан қозғалмайтын Темірқазық секілді қара өлең қала берді өз орынында.Бүгінгі жастар олардың кім болғанын да білмейді, бәлкім, біліп керегі де жоқ шығар. Бұл экс­пери­мент авторлары талантының аз-көптігіне байланысты емес, қара өлеңнің қаражартас сияқты орнынан қозғалмайтын ауырлығында, беріктігінде боп отыр.

Соғыс. Қарап отырсаңыз,қазақ өлеңіне ұлттық жыр дәстүрімен бірге орыс,Еуропа поэзиясымен мол сусындаған шын мәніндегі мәдениетті ақындар соғыстан соң келе бастап­ты. Әр буын майдангер ақындар шығарма­шы­лы­ғын өзінше ашатын болады.Алдыңғы тол­қын ағалары Сталиннің қанды шеңгеліне ілігіп сіргелі ботадай жетімсіреп өскен сол бір буын­ды тағдыр сынаудай- ақ сынағандай. Жігіт боп жілігі толар-толмастан оларды бес жылға созылған зұлмат соғыс күтіп тұрды. Қасым Аман­жолов: «Жап-жасыл балғын шағымда шомылып өртке өскем мен» десе, бұл – тұтас буынның жүрекжарды сөзі.

Балалықты тойладық
қартамыс боп,
Ойнадық сен Гүлбаршын,
мен Алпамыс боп.
Алдымда қап-қара орман жатты
Қабыланға толы.
Алдымда қап қара жолдар жатты
Арманға толы.
…Кейіннен, расында, болды соғыс,
Оралдым қиындықтың өтіп бәрін,
О, Гүлбаршын,
Алпамысыңды күтпей,
Неге кетіп қалдың?

Осы соғыс туралы соңғы жылдары әркім әртүрлі пікір айтып жүр. Онсыз да қатарлары сиреп қалған майдангерлердің кәрі жүрегіне ине сұғып алғандай ғып: «Бұл, расында, орыс пен немістің ұрысы еді, қазақ бекер қырылды» дейтіндер бар. Қасым Қайсенов ағамыз ондай­лар­ға «доморщенные невежды, хунбейвинс­кого толка» деп анықтама беретін. Бұған не қосып алуға болады? Обал-сауапты білмейтін надандар қай кезде де болған.

Майдангер ақындардың бір тобы поэзияға Қасымша (Аманжолов): «Білмеймін қайда жоғалттым сескену, қорқу дегенді, есігін қақ­тым тозақтың, өлеңмен келіп мен енді», – деп жасқанбай, жарқ-жұрқ еткен жасындай боп келді, енді бірқатары Сырбайша сырнайлы өзендей жадырай күліп келді. Тілімізде «қан көрген», «қаны бұзылған» деген сөздер бар. Батыс философтары «зұлымдық тек қана зұлым­дықты туғызады» деп байлам жасайды. Әбден мүмкін. Бірақ Сырағаң секілді ақындар ажалмен күнде бетпе-бет келіп, қанды майдан­ның қақ ортасында жүрсе де, жүрегіндегі жылылықты жоғалтпады. Оның дәлелі – алып ақынның гүлдей нәзік өлеңдері. «Қатал едім майдандарда, қайта оралды бал мінезім» деп жазады соңғы жылдары. Л.Толстойдың А.Фет туралы: «Тәңірім-ау, осындай керемет лирика осы бір еңгезердей офицердің қай жерінен шығып жатыр десеңізші» деп таң қалатынын­дай бар. Соғыстан қаталдау, қатыгездеу боп оралып, темірдей берік немесе дауылға толы айқай өлеңдер жазған болса да, мұнысы қалай дей алмас едік қой. Ол кейбіреулер секілді кек­ке, өшпенділікке толы ғұмырнамалық дүние­лер жазудан да саналы түрде бас тартқан секілді. Иә, Сырағаң майданнан қойнына қара дәптер тығып оралған жоқ, кейінгі өмірін сол қара дәптерді толтырумен өткізген қарға тұ­қым­дастардан да емес. Ол – ақ дәптермен оралған ақжолтай ақын. Оның жаңбырды жақсы көруі рухани тазалықты жақсы көруі­нен туған жоқ па екен? Зергерлердің шебер­ха­насында болғаныңыз бар ма?! Күміс те, алтын да ә дегенде көріктің алдында күйе­леш-күйе­леш қаралтым бір темір секілді елеусіз жатады.Сол әбеқоңыр дүниенің шын шебердің шың­дауына түсіп шыққан соң қалай керемет жар­қырағанын көрсеңіз ғой. Сырағаң да зергер.Ойларын оқырманға таза жаңбырға жуып ,адалдап ұсынады.

Жалпы, шынын айтсақ, соғысқа қатысқан ақындардың бәрі бірдей ашыла алмады. Басқасын айтпағанда, көбі соғыс тақыры­бы­ның өзін шырайын шығарып жырлаған жоқ. Бұл тұрғыдан келгенде, Қасым Аманжолов, Сырбай Мәуленов, Тоқаш Бердияров секілді үш ұстынның,үш бәйтеректің орыны бөлек. Сырағаң болса осы үшеуінің арасында да бөлек қолтаңбасымен дараланады.

Соғыс жәйлі сұра сен
Бітпей қалған жырлардан,
Жағылмаған шамдардан,
Шашылмаған нұрлардан,
Атпай қалған таңдардан.
Соғыс жәйлі сұра сен
Отамалы оттардан
Жайпап өткен жер үстін,
Соңғы атылған оқтардан
Шашуы боп жеңістің.

Әркімнің бала кезден қалыптасқан бір әдеттері болады емес пе. Мен, әдетте, ауыра қалсам, жыраулар поэзиясын оқимын. Қолым кітап сөресінен сол кітапты өзі тауып алатын секілді. Оның қандай күші барын мен білмей­мін, бәлкім, мұнда ешқандай да күш жоқ, әшейін бір ескі сенім болар, бірақ қалай деген­де де, кәдімгідей жеңілдеп қалатыным рас. Ол бала кезден қалған әдет болсын, ал жас ұлғая келе қосылатын «жаңа әдеттер» де болады екен. Соның бірі – соңғы жылдары ауырсам не ісім ілгері баспай, жүнжи бастасам, аға буын ақындарды қайта оқитын болдым. Әсіресе, бұл дүниеден өтіп кеткен көз көрген ағалармен қайта тілдесу дүниенің рахаты. Оқып отырып әлдебір жәйттер есіңе түсіп күлесің, тұнжырай­сың, аяйсың, айтқың келеді, айтса екен дей­сің, барғың келеді, келсе екен дейсің… Адам біртүрлі тынығып, тазарып, жайбарақаттанып, бір жасап қалады. Хамаң (Хамит Ерғалиев), Қалижан ақсақал, Әбу ата, Дихан баба, Сырбай ағай, Қуанаға (Қуандық Шаңғытбаев), Ғафу ағай, Тоқаш көкем, Жұмекен аға, Сағи аға, Мұқағали аға, Бекен көкем, Жарасқан, Кеңшілік, Жұматай, Тынышбай, Дәуітәлі – ол жақта да біз білетін, біз танитын бір қауым ел бар. Мен есіме түскендерін ғана айтып отыр­мын. Сонда жан тыныштығын сыйлатын на­ғыз өлеңдер Сырағаңда көп екенін аңғара түсе­мін. Негізінен мен ол жырларды соғыс тақырыбы, махаббат лирикасы, табиғат су­ретері, сапарнамалар, портреттер деп жеке жеке бөліп алып оқимын. Табиғат Сырағаң шығармашылығында ерекше орын алады. Көңіл күйін, өмірлік ұстанымдарын, сезім­де­рін суреттер арқылы беруде ол, сөз жоқ, өз қа­тар­ларының алды еді. Кітаптарын парақтап отырсаңыз, көкек айын ерекше жақсы көріп өткені көрініп тұрады.

Апрель аспанынан
Ақтарылды ақ шуақтар,сәулем.
Марттың соңғы түскен жас қарынан
Сусып ағады ақ сынаптар, сәулем.

Көп ұзамай құстар,көлдер табысады
Ақ сауырлы арқаның даласында, сәулем.
Аспан мен жер қауышады
Ақ жауынның арасында, сәулем.
Ал біздің жолдар ұзақ
Құс жолынан,
Жаз жолынан,
Жаңбыр жолынан,сәулем.
Мүмкін, туғызбаған шығар
Біздің жұлдыздарды тағдыр оңынан, сәулем.

Немесе:

Ей, апрель жаңбыры,
Ашылсын дала бар гүлі!
Шаш мөлдір моншақтарыңды,
Тарт кемпірқосақтарыңды.
Күн күркіреп шашқанда от,
Ойнайды дала қанында нұр.
Апрель жаңбыры бүкіл аспан боп,
Менің алақанымда тұр.

Сырағаң жырларында ай аттары, кейбір жер-су атаулары, жекелеген терминдер орыс­ша жүреді. Меніңше, бұларды редакциялап қай­та қазақшалаудың керегі жоқ. Тіпті солары­ның өзінен бір тазалық көрінетін сықылды.Алматының «теренкур» дейтұғын соқпағын бойлап жүрсеңіз, сол бір жылдары сыңсыған рябина ағаштарын көрер едіңіз. Рябина Өске­менде Үлбі жағалауында, қаланың трамвай жүретін кең көшесі бойында да көп. Жергілікті қазақтар оларды шетен дейді. Дұрыс. Айна­лым­­ға осы атпен енсе, ешкім сөкет демесі анық. Сол шетенді көрген сайын менің есіме Сырағаңның «Ой, рябина қызыл моншақтар» дейтұғын өлеңі түседі. Керемет сәтті өлеңдері­нің бірі – қазақы қара өлең үлгісімен жазылған «Аспандар» дейтұғын өлеңі. «Терезені қаққаны жас тамшылар, үйге енуге асыққан аспан шығар… Жолдас Аспан! Бұлтыңмен жоғары шық, серік іздеп түн ұйқың қашқан шығар». Көріп отырғаныңыздай, мұнда да жаңбыр бар. «Көк жапырақтардың қара көлеңкесінен Сәулелер сығалайды шат күлген. Ол күннің қанжарындай, қараңғына қақ тілген». Бәлкім, ақындық дегеннің өзі Сырағаң айтатын қараңғылықты қақ тілген жарық сәуле шығар. Сол сәулені күнде көріп жүресек те, ылғи да аңғара беремейтініміз өкініші-ақ. Мұндай жеке тоқтап, жеке талдауды қажет ететін суретті жырлар Сырағаңда жетерлік.

Біз қазақ өлеңінің сапалық өзгеріске ұшы­ра­уын алпысыншы жылдармен байланыс­тырамыз. Бұрынғының ақындары жүріп өткен бірізділік, шектеулілік, көпсөзділік, өлең техникасы әлсіздігі, атап айтқанда, бір-екі буын­ды ұйқастарды місе тұту секілді кемшілік­тер­ден жаппай бас тартып,жаппай жаңа із­деніс­терге бет бұру сол жылдарда кең етек алғаны ақиқат. Бірақ Сырағаң поэзияға ол буыннан әлдеқашан бұрын жоғарыда біз термелеген жәйттерден бойын аулақ салып жаңа жолға түскен ақын еді. Мысалы, «Адам өлмейді» дейтұғын өлеңін оқып көрелік:

Адам өлмейді…
Есімі оның
Теріліп баспаханаларда,
Тұрады ісі үлгі боп
Басмақалаларда.

Бес-алты буынды ұйқасты, мүмкін, алғаш әкелгендердің бірі Сырағаң болар деген ой туа­ды. Қалай болғанда да, ол көп ізденді. Ырғақ пен бунақты, әсіресе буын санын сын­ды­рып, жаңа бағыттағы жыр әлемін жасауға талпынды. Ол ойы жүзеге асты да. Бір биікке шығып алған соң, сырғанап қайта түсу немесе сол тұрған орнында қатып қалу оған жат еді.

Біз ол кісімен жетпісінші жылдардың аяғында, сексенініші жылдардың басында таныстық. Қақ-соқпен ісі жоқ, артық сөзі жә­не жоқ, алып денелі, сары өңді, біртоға, ор­нықты, салмақты адам еді. Жер қозғалса, қозғалмайды деп осындай кісілерді айтатын болса керек. Бұл сыртқы тұлғасына қатысты сөз. Анығында, ол жасы келгеніне қарамастан, тынымсыз ізденіс үстіндегі нағыз беймаза ақын болды. Қай жылы екені есімде жоқ, Ал­ма­тының бір басталса, тоқтамай жауатын жаң­бырлы күнінің бірінде Жазушылыр одағының екінші қабатында қолына «Қазан утлары» дейтұғын журнал ұстаған дәу сары кісіге сәлем бердім. Журналдың бетінде кіш­ке­не құлынның суреті бар екен. Алда келе жатқан Жеңіс күніне орай Сырағаңнан жаңа өлеңдер сұраған «Қазақ әдебиеті» газеті үшін ала кепті. Қайдан ойыма түсе кеткенін біл­меймін (кейін осы қылығым үшін өзімді талай рет жерден алып,жерге салдым), осының алдында «Литературная газетада» бір қырғыз ақынының «Құлын » деген өлеңі шыққан. Ол да Сырағаңның «Құлыны» секілді майдан даласында туған құлын жәйлі өлең екен. Сол туралы айттым. Сырағаң қайта сұрады. Сол жерде әлдекімдер келіп әңгімемізді бөліп жіберді де, кейін әркім өз жөнімізбен кеттік. Жауын ертеңіне де толастамады. Ол кезде мен «Білім және еңбек» журналында жұмыс істейтінмін. Ертеңіне ұлы сәскеде жұмысқа келсем, ауызғы бөлмеде Сырағаң отыр. Жөтеліп қояды. Үсті-басы малмандай. Жаң­быр­дың астында қалғаны көрініп тұр. Қол шатыр да алмапты. Жалбағайының етегінен аққан су еденге мол төгілген. Осындайда ыстық шәй бере қоятын хатшы қызы түспегір де қайда-дүр құрып кеткен. Ә дегенде абдырап қалып, бәйек боп жатырмын. «Келетініңізді айтсаңыз, машина жіберер едік қой» – деген секілді бірдеңелерді айтсам керек, ағам сөзімді естімеген сыңай танытып, қолтығында қыс­қан папкасын аша бастады. Қобырытып ескі бір сарғайған қағаздарды ебедейсіздене шашып-төгіп шығарып жатыр. Соғыс кезін­дегі газет қиындылары.»Міне, мынау өлеңнің қай жылы шыққанын көріп тұрсың ғой? »Көріп тұрмын, Сыраға». «Оқы, ендеше. Дауыстап оқы». Мен оқи бастадым:

Шаршаған жол батып
Волховтың батпағында,
Жатыр бие толғатып
зеңбіректің арт жағында.
…Шашыраған көк жалынын бүркіп темір,
Орманның іші үрейлі.
Ал оттың ортасында
Шіркін өмір құлын боп кісінейді.

Өлеңнің орта шеніне жете бере газетті ысырып қойып, жатқа оқи бастадым .Бұл өлеңді бұрыннан білетінімді айтып ақталып жатырмын. «Білсең сол, – деді ақын, – мен мұны сенің қырғызыңнан талай жыл бұрын жазғанмын». Расында, қырғызы бар болғыр сол күні қайдан ғана есіме түсе қалды десеңіз­ші. Келесі күні кешегі жаңбырдан соң суық­тап, ауырып қалмады ма екен деген қауіппен үйіне телефон шалып едім (ұрыспас па екен деп іштей сескеніп те тұрмын), ағамыздың дауысы жадыраңқы естілді. Керісінше, мені ренжітіп алдым деп ойласа керек, күліп, мені де күлдіріп, Садықбек Адамбеков туралы анекодоттар айтып тұрды да: «Сендердің одақ­тас республика ақындарын оқитындарың жақсы екен, со қырғызда Ерәлиев Сүйінбай дигән жақсы ақын бар. Фронтовик. Оның- дағы мен секілді бір қолына майданда оқ тиіп, саусақтары бүрісіп біткен. Мына сенің Қалтай ағаң оған: «Әй, Сүке, бізде Сырбай дигән молақ бар, екеуіңді, құдай біледі, бір неміс атқан болуға керек» деп қалжыңдайды екен», – деп тағы бір күлдіріп алды. Мен ағама ілесіп күлген боп тұрсам да, ішімнен жанталасып, оның: «Мың қолдар сау болсын деп, мен бір қолымды бердім. Мың жолдар жалғансын деп, мен бір жолымды бердім» дейтін өлеңін еске түсіре бастадым. Бүгін ойлап отырсам, тыным­сыз ізденіс үстіндегі ақынның қандай болаты­нын сол күні тұңғыш рет көрген екенмін. Ақын қартаюы мүмкін, өлең қартаймасын. Ең соңғы топтамаларында да ол өз қолтаңбасынан ай­ны­ған жоқ. Ең соңғы топтамасы дегеннен еске түседі, соңғы кітабының бірін «Ақшамның қызыл қанаты» («Жазушы» баспасы) деп атаған еді. Өлімнің ешқандай белгісі жоқ. Ажалды сезіну жоқ. Керісінше, «осыны да бір айтып қалайыншы» деген ақындық құштарлық бар. Көз алдыңызға күн батар тұстағы қызыл­жалқын құбыла беттің көрінісі келе қалады. Мұндай левитандық өлеңдер ол кісіде жүдә көп болушы еді. Өкінішке орай, ол соңғы кітабын көре алмай кетті. 1993 жылдың 13 ақпаны күні қайтыс болды. Сөйтіп, қазақ өлеңі «Указбенен жүргем жоқ Ақын деген атақ ап, Ақын бол деп қоймайды Елге деген махаббат» деп жырлап өткен алып ақынынан айрылды. Кітабы қайсы баспадан шықса да, талантты ақын інісі Есен­бай Дүйсенбаевтың редактор болғанын қалар еді. Есенбай басқа жерде жұмыс істеп жүрсе де, басшыларынан ат-түйедей қалап сұрап алатын. Ақын ағасын ол бүгінде былай деп еске алады: «Сырағаңның кітабынан кейін де талай кітапқа редактор болдым, осы уақыт ішінде «менің өлеңдерімді кітап боп шықпай тұрып жабық (немесе ашық) рецензияға беріңдер, содан кейін қайта қара­йын, редак­тор­лардың сын-ескертпе­лерімен жұмыс істейін» деген бір де бір авторды көрме­дім. «Мен Астанаға хат жазғанда («арыз» демейді) пәлен баспа табақ сұраған­мын, көле­мім содан кем болмауға тиіс» деген «халтур­щик­терді» көргенде, кешегі Сырағаңдарды ойлайсың. Не деген пәк адамдар еді десеңізші».

Бүгінде ұлттық баспа саласы жаңа бағытта дамып келеді. Бұрын да айтып жүргенбіз, тағы да қайталайық, кітап шығаруда қаламгер қауымға тап Қазақстандай қамқорлық жасап отырған ел, басқасын білмеймін, ТМД-да жоқтың қасы. Сондай- ақ осы кеңшілік жаңа проблемаларды да алға шығарды. Біз қол­жазбаны редакциялау, редактормен жұмыс істеу дегенді өткен тоқырау заманының сарқыншағы деп түсінетін халге жеттік. Бұл өз кезегінде сапасы төмен кітаптардың бұрқырап шығуына жол ашты. Сөздің қадырын кетіріп, құлындағы сақау, құнандағы тісеуді тізе берудің қажеті жоқ шығар, бір ақиқат, «не жазсам, сол тасқа басылуға тиіс» деген түсінік қалыптасты. Бұрын өлеңге қойылатын биік талап үдесінен шыға алмайтынын іштей сезіп, тыныш жүретін «қойтанбайлар мен қойтангүл­дер» ендігі жерде: «Неден қорқамыз, егеменді ел болдық емес пе?» – деп өзеурейді. Саяси бостандықты қалқан ғып, этика мен эстети­каны кейінгі планға көшіргісі келетіндер кө­бейді. Бұл екеуін шатастырмау керек еді.

Қазан, сонау алыс қалған
Сағындым сені,
Қанбайды ішсем наз дауыстардан
Жанымның шөлі…

Сағынам,бірақ сарғаймаймын,
Сары жазда барамын.
Жарысып желмен жарда ойнаймын,
Жасыл жаңбыр боп жауамын.

Бұл К.Симоновтың соғыс кезінде жазыл­ған «Жди меня» атты өлеңіндегі «желтые дож­ди»дейтұғын тіркесін ойға түсіреді. Кезінде Одақтық басылымдарда осы тіркес туралы түрлі дебаттар өтті. Орыс тілінде мұндай сөз жоқ дегендерге қарсы дау айтушылар көп болды. Солдат жыры болғандықтан, оның жаңбыры да сағыныш түстес сары болуы тү­сі­нік­ті еді. Ал Сырағаңның «жасыл жаңбыры» – жаз жаңбыры. Қазақша емес деуге тілің бұралмайды. Қай халықтың әдебиеті болсын, бір жағынан дариялар құйып, екінші шетінен өзендер шығып жататын жанды теңізге ұқсайды, әдебиет бір орнында ақпай-тұнбай тұрып қалған көл емес. Мұндай ізденістер Сырағаңда көп.

Әдетте, өлең сүйер қауым Мәуленов поэ­зия­сы дегенде, бірінші «Ақ түн» атты атақты өлеңін тілге алады да, екінші «Сен мені ойла­дың ба?» деп басталатын өлеңін айтады. Бұ­лайша жіктеу дұрыс емес секілді. «Түбірлерді» қайда қоя­мыз? «Соғыстан қайтқан солдаттар», «Құлын» мен «Аспандар» ше? Ал мен үшін Сырағаң шығар­машылығы неге-дүр ә дегеннен-ақ та­тардың «Ғалиябану» дейтұғын әнін еске түсіреді:

Үйлерін жомарт татардың
Жасымнан ұқтым сақи деп.
Шешемді «әни »атадым,
Әкемді өстім «әти » деп.

Татарлармен бірге өттім
Дария ағындарын мен,
Өлеңдетіп ер жетім
Ғалиябануларымен.

Бұл тармақтардан, сөз жоқ, татар жырла­ры­ныңы әсері сезіледі. Сырағаңды зерттей­тін­дер осы мәселеге назар аударса, нұр үстіне нұр болар еді. Әуелі татар мен қазақ жырларының формалық құрылымын әңгімелеуіміз керек. Буын, ырғақ, ұйқас ерекшеліктері бөлек әңгі­менің желісі. Қазақ өлеңінің құрылысын зерт­теген марқұм академик Зәки Ахметовтен кейін бұл тақырып «жабулы қазан жабулы « күйінде жатыр. Бүкіл араб, парсы, түркі,үнді поэзияла­ры аруз өлшемі аясында дамыса, біз – қазақ деген халық әлем әдебиетінің бай жасауына тек өзіне ғана тән өлең формасын (қара өлең) қоса білген елміз. Бірақ мұны өзгеге түсіндіріп, сыртқа насихаттамақ түгілі өз арамызда тұщымды зерттеу обьектісіне айналдыра білген бір де бір ғалымды көрмей отырмыз. Татарша демекші, Сырағаң ауызекі сөзінде: «Татардың Туқай дигән бір мощный ақыны болды» деп сөйлеуші еді. Осы «дигән» сөзін Сырағаңның қатарлары көп айтатын. Ғалым Ахмедов, Қуанаға Шаңғытбаев, Сәуірбек Бақбергенов, Тәкен Әлімқұлов, Ғафекеңдердің қай-қайсысы да татарша «әйбәт жырлағанда­рын» көзіміз көрді. Сол кезде түсінбейтінмін, татар өлеңі неге тартады екен біздің ағалары­мыз­ды деуші едік. Бүгін ойлап отырсам, бар­лық гәп мұңлылығында секілді. Ғабдулла Тоқай­дың «И, Қазан, дертлі Қазан, мұңлы Қа­зан» дейтұғын жолдары бүкіл татар поэ­зиясы мен музыкасына эпиграф етіп алуға тұрарлық. Сырағаңнан естіген татарша өлең­деріміз көп еді, бірсыпырасын ұмыттық. Есімізге түсетіндері:

Ақ Идилдиң бойында,
Сарман сабантойында,
Рус князларының, Рус князларының
Қызлары бизниң қойында.

***

Питрапауыл қаласында
Алты мешіт, бес шіркеу.
Жалғыз жырлау жаныма ауыр,
Кел, жырлайық, кел екеу.

***

Оралдың сулары болсам,
Оралып ағар едім,
Жаңбыр тамшысы болсам,
Алдыңа тамар едім.

***

Ай жоғары, ай жоғары,
Айға минисим килә,
Айға минип төмен қарап,
Сини көресим килә.

***

Қурайшылар қурай ойнамас,
Башқұрт қурайлары болмаса,
Жігіт кіші жыр жырламас,
Егер жүрегінде мұңы болмаса.

***

Таң таң ата, таң ата,
Таң қайғыны тарата,
Асиләсә, Василиса, Кәрмәсә,Насимәсә,
Қай жігітті ярата?

***

Өлермін де ұмытылармын деп ,
Бекер, жүрек жанасың,
Тамбов ормандары,
Сағынар әлі өзі өсірген бунтарь баласын.

Батырға арнап, ақынға арнап, әкімге, шешенге, көсемге арнап өлең жазуға,құрмет кө­ретуге болады, бұның адам таңғалатын ештеңесі де жоқ, болған, болып жатқан, бола беретұғын жәйттер, ал енді Сырбай Мәуленов деген ат үркітетін атағымен, орыс-қазаққа бірдей қадырлы басымен, «ешкім алыпқа теңе­меген, ешкім өлең арнамаған, ешкім біл­мей­тін», бар болғаны отыз жыл Жазушылар одағының есігін күзеткен вахтер кемпір Анна Степановна пенсияға шыққанда, оған арнап-атап жыр жазғаны оның адамдық бейнесін аша түскен жәйт еді.

…Биылғы жаз жаңбырлы болды. Табиғат тазарып тұру үшін жаңбыр керек дейді, адам тазарып тұру үшін не керек? Меніңше, ақын­дар керек. Сырбай Мәуленов секілді.

Есенғали Раушанов