Алтыншаш Курманаева. ДӨҢГЕЛЕК ҮСТЕЛ. ФЭНТЕЗИ ЖАНРЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 14+

«Меніңше сиқыр – ерекше қабілет. Ал менің кітабымда ол – аркуа», 

Рүстем Сауытбай. 

Фэнтези жанрына қатысты дөңгелек үстел өтті. Дөңгелек үстелге Нұрдаулет Ақыш, Ербол Бейілхан, Ділдар Мамырбаева, Баян Болатханова, Зәуре Төрехан, Рүстем Сауытбай, Әлібек Байбол сынды жазушылар мен Айман Ақтанова, Қайрат Закерия сынды әдебиеттанушылар, ғалымдар, ұстаздар қатысты. Дөңгелек үстел – қазақ фэнтезиінің бүгінгі ахуалы мен өзектілігі төңірегінде болды. 

Фэнтези жанр ма, әлде әдеби бағыт па?

- Сұрақты рұқсат болса, жанрды танудан бастайық. Алғашқы қояр сұрағым: фэнтези жанры дегенді қалай түсінесіздер? Фэнтезист жазушы немесе әдебиеттанушы ғалым ретінде жанрға қандай анықтама берер едіңіздер?

Нұрдаулет Ақыш: 

- Бүгінгі таңда еліміз тәуелсіздік алғанан бері, әдебиетке алғаш қалам тарта бастаған жас жазушылардың кейбіреуі – осы жазуды фэнтези деген жанрдан бастаймыз деп жүр. Ол рас-та. Өйткені бұнда фэнтези жанрының мүмкіндігі кең деп есептеледі. Мұнда белгілі бір көркемдік, әлгі жанрға қойылатын шектеулер, мынау болады, мынау болмайды дейтін өлшеулі ұғымдар жоқ. Фэнтезиде бәрі мүмкін. Былайша айтқанда, онда қиялға да, көркемдік жаңағы өлшеулердің бәріне ерік беріледі. Сондықтан, енді, бұл арада «фэнтези жанр ма, әлде әдеби бағыт па?» деген сұраққа белгілі бір ғалымдар жауап беріп жатқан шығар, бірақ, мен өз тарапынан айтарым, ол – фантастика жанрының ішіндегі ағым. Бүкіл әдебиеттегі ағым емес, жанрдың ішіндегі ағым. Өйткені бұнда енді негізі мифология мен ертегілердің жаңағы сюжеттерін жас авторлар басқаша жазып шығатын екен, көбіне. Шетелде солай. Қазақ әдебиетінде де солай болып келе жатыр ғой.

Ербол Бейілхан: 

- Фэнтези – адам қиялының шексіздігі. Қиял мен арманның шегі, шеті болмайды. Фэнтези мифологиялық жанр. Әлем әдебиетіндегі ең бай жанрлардың бірі – осы мифология. Қазақ әдебиетінің бастауы осы жанрдан басталады. Жалпы бұл жанр ауыз әдебиетімен егіз. Ежелгі мифтік әңгімелер бізге ауыздан ауызға тарап жетіп, хатқа түскені ақиқат. 

Ділдар Мамырбаева: 

– Алтыншаш, «фэнтезиді фантастиканың баласы» деп түсінемін. Ата-тегі бір жерден шығып отыр. Әкесі – мифология, шешесі – фольклордан тарап, «фантастика» деген үлкен империяның бір бұтағын, бір саласын өсіріп, өндіріп отырған ерке баласы. Ерке болатыны – үш ұйықтасаң түсіңе кірмейтін оқиғалардың құлағынан сүйреп, қорасына еркін кіргізіп ала беретіндігі. Ғылым мен реализмге онша жалтақтай бермейді. «Шектеулімен шектеусізді білуге болмайды» деген Абай сөзін де құлағына көп іле бермейтін жанр болып тұр өзі.

Баян Болатханова: 

- Фэнтези – фантастикалық әдебиеттің еркін қиялға беріліп жазылатын жанры. Ғылыми дәлелдеуге сүйенбей, қиял-ғажайып ертегілер мен мифологиялық аңыздарды негізге алып, кейде тіпті мүлде ойдан шығарылып, автордың ой еркіндігімен жазылады.

Айман Ақтанова:

- Жанр ретінде фэнтези ХХ ғасырдың ортасында әдеби әлемнен өз орын алып, дами бастады. Мифология мен ғылыми фантастика элементтерін қатар алып, ерекше әлем туралы жазылатын шығарманы фэнтези дейміз. Ғылыми фантастикадан айырмашылығы – нақтылы ғылыми фактілер болмайды, көбіне қиял-ғажайып оқиғаларға құрылады. Ойдан шығарылған кейіпкерлер басым келеді. 

Зәуре Төрехан:

– Фэнтези таңғажайып әлемдегі, сиқырлы, тылсым күштері, заттары, жануарлары бар кейіпкерлердің хикаясы өрбитін көркем әдебиет жанры. Фэнтези адамның қиялымен ғана шектелсе де, ол жанр өз ережелеріне бағынады, сөйтіп басқа жанрлардан ерекшеленеді. Ал фэнтези жанры өз кезегінде субжанрларға бөлінеді: стимпанк, қара (horror) фэнтези, магиялық реализм, урбан, ғылыми (техно), LitRPG, романтикалық, балаларға арналған, тсс. көптеген суб жанрлар. Сондай-ақ суб мәдениеттерге негізделген, ешқандай жікке, тармаққа жатпайтын фэнтези суб жанрлары да болады.

 Әлібек Байбол: 

– Фэнтези – арғы тегін халық ауыз әдебиетінен тартатын, алғашқы адамдардың дүние жаратылысы турасындағы ілкі танымынан, аңыз-әпсаналардан туған, заман ағымына қарай трансформацияланған, романтизм кезеңіндегі тарихи-шытырманды романдарының жалғасы іспеттес сырлы, мифологиялық, архаикалық кейіпкерлерді қайта жандандырған жаңаша жанр. Ертектерді оқығанда қандай рақат күй кешсем, фэнтези сипатындағы көркем шығармаларды оқығанда да дәл сондай ғажап, тылсым, тынымсыз әлемге еніп кетем. Мұның бастауында классик – Жон Рональд Руэл Толкин ақсақал тұр. Алғашында, аңғал жұрт фэнтезиге жеңіл жанр ретінде қараған, аса мән бермеген-ді. Алайда, кейін ол сурет, кино, музыка, мүсін өнеріне, телевизия мен бейнеойындарға қатты әсер етіп, әдебиетте өз алдына бөлек отау тіккені белгілі.

Алтыншаш Курманаева: 

- Келесі сұрағым: фэнтези жанр ма, әлде әдеби бағыт па? Жанр болса, нақты қай текке жатады? Эпика, лирика және драма? Қайсысы фэнтезиді түр деп санайды? 

Нұрдаулет Ақыш:

- Біріншіден, ол – фантастикалық шығармалардың ішіндегі ағым. Оның ерекшелігі – ғылым емес бұл. Ғылыми фантастикаға жатпайды. Ғылыми-көпшілік фантастика ғой, енді өзіміздің, көбіміздің оқығаны. Бұл ондай емес. Бұнда бәрі мүмкін. Сондықтан ертегінің, мифологияның, фольклордың қосындылары, бәрі жүре береді. Аралас нәрсе. Демек, ғылыми емес, фантастиканың ішіндегі ағым деуге болады. Жанрға десеңіздер де, оған осындай анықтама берер едік.

 Жанр деген кезде, мынау, орыстарда «поджанр» деген ұғым бар. Жанрдың ішіндегі жанр десек, жақындайды. Не болмаса, фантастика жанрының ішіндегі бір ағым. Енді «поджанр» деп айтады, біреулер...Бір қатты тиянақталып қалған анықтамасы да жоқ қой. Ал менің өзімнің беретін анықтамам – сондай.

Егер, жанр деп есептейтін болсаңыздар, онда бұл негізінен эпикаға жатады. Лирикаға келмейді әлі. Сонымен бірге, шектеп тастауға болмайтындықтан, драмалық шығармаларға да фэнтезидің үлгілерін кіргізуге болады деп ойлаймын. Бірақ онда да өз талаптары бар. Шектеусіз болғандықтан, драмада олай теориялық тұрғыда мүмкіндік болғанымен, практикалық тұрғыда оны іске асыру қиын сияқты көрінеді.

Ербол Бейілхан: 

- Фэнтези эпикалық жанр деп ойлаймын. Әрине фэнтези шығармалардың ішінде лирикалық сезім, көңіл-күй, толғаныс болуымен қатар драмалық, психологиялық шинелістердің болуы да әбден мүмкін.

Ділдар Мамырбаева:

- Алтыншаш, сұрағың бір-бірін толықтырып тұр екен, жауабын да солай берейік: Энциклопедияда «Ғылыми-фантастикалық әдебиет Ф.Бэконның «Жаңа Атлантида» кітабынан басталады» деп жазылыпты. Мен фэнтези мың жыл бұрын жазылған, осы мың жылға жуық мерзім ішінде аударылмаған тілі, таралмаған елі қалмаған «Мың бір түннен» басталған дер едім. Ел арасында ертегі, аңыз, әңгіме түрінде таралған. Жанр түрінде қалыптасқан. «Мәлік-Хасан», «Орқа-Күлше», «Шахмаран» қисса-дастандар «Мың бір түннің» сюжеттерінен алынған. Мейрам Жанайдарұлы деген азамат 1895 жылы «Дала уалаяты» газетіне «Мың бір түннің» хикаясы деген дастан жазып, жариялапты. Абай «Әзімнің әңгімесі» дастанын:

«Бір сөзім «Мың бір түннен оқып көрген,»

Өлең қып сол сөзімді айтқым келген»,

 – деп бастамаушы ма еді. ІХ ғасырда араб елінен шыққан «Мың бір түнге» ақын да, ғалым да, дана да, бала да ден қойғаны неліктен? Оны төл туындымыздай қабылдап кеттік, түсінік-талғамымызға етене жақын. Оны зерттеушілер парсының «Мың ертегісінен» алынған дейді. «Мың ертегі» үнділердің аңыз, ертегілерімен сабақтасып жатыр деп түсіндіреді. Сенің жанр болса қай текке жатады, эпикалық, лирикалық, драмалық па деген сұрағыңа орай айтып жатқаным ғой. Бұл өз тұқымының қай-қайсысының да құшағына жатырқамай еніп кете беретін бауырмал жанр.

Баян Болатханова: 

- Фэнтезидің өзі оқиға өрістеуіне орай эпикалық та, лирикалық та, драмалық та болып келеді. Тақырып ауқымына сәйкес соны ашуға пайдаланылатын әдеби құрал тәсілдері сан алуан.

Айман Ақтанова:

- Әдебиеттанулық сөздіктердің бірінде: «Фэнтези – фантастикамен, мифпен сондай-ақ эпоспен үндесетін әдебиеттің жанры» деп анықтама берілген. Қазіргі уақытқа дейін фэнтезилер эпикалық жанрда жазылып, прозалық туынды болып келді. Бірақ нақтылы шекара қоюға болмайды. Себебі – әдебиетіміз даму үстінде. Болашақта фэнтезиді трагедия немесе комедия түрінде дүниеге келуі де мүмкін. Әдеби бағыт пен ағым осы уақыта дейін жанрлық түрден қарағанда қоғамның қалауы мен тұтынушылық сұранысқа байланысты, белгілі бір идеяның негізінде дүниеге келіп, дамып барлық жанрда өзін көрсетіп отырды. Мысалы, қазақ әдебиетіндегі ағартушылық бағыт десек, ол ХІХ ғасырдың ортасы мен ХХ ғасырдың басында туып, дамып шарықтау шағына жеткені белгілі. 

Зәуре Төрехан: 

– Фэнтези түсінігіне бармастан бұрын, жанр мен бағыт деген түсініктерді анықтап алған жөн. Бағыт дегеніміз – ол түр, стиль, ал жанр осы стильдердін барлығын қамтиды.

Рүстем Сауытбай: 

- Қазіргі таңда фэнтези әдебиетте болсын, фильмде болсын орны ерекше үлкен болды. Сондықтан, фентези жанр болып есептелу керек. Бұрынғы заманға қарағанда фэнтези өміріміздің әр саласын еңіп кеткен. Мысалы 20 ғасырда шыққан блокбастер "Жұлдыздар соғысы" фантастика фильмін білмеу ұят болса. Қазіргі кезде "Хәрри Поттер" фэнтези романның ересектердің өзі біледі. Тіпті калассикаға жататын, атақты романдардың өзі мұндай танымал емес.

Әлібек Байбол:

– Фэнтези – өзіне дейінгі әдеби дәстүрлердің нышандарын бойынша сіңірген, тарихи-эволюциялық жолдан өтіп барып дамыған дара жанр, XXI ғасыр жанры.

- Бағыт ретінде фэнтезидің мүмкіншілігі зор емес пе? Мұғайынында, эпикалық, лирикалық һәм драмалық фэнтезидің болатынын ескергенде?

Нұрдаулет Ақыш:

- Шектеусіз болғаннан кейін оның мүмкіндігі зор шығар, бірақ көркемдік талаптардың кейбірін бұзады. Жаңағы қалыптасқан классикалық эстетиканың талаптарын бұзады. Сондықтан, менің ойымша, бұл жанрмен шексіз әуестенуге болмайды. Ішінара ғана жазып тұру керек. Онда да жаңағы, ешкімге ұқсамайтын қаламгер, өзінше бір шығармаларды тауып жазуына болады. Сюжетін, кейіпкерлерін, бәрін келістіріп. Бірақ, енді, өкінішке орай, қазіргі таңда кейбір жас фэнтези жанрын жазып жүрміз дейтін қаламгерлерді қарасаң, шетелдің бір мультфильмдеріне немесе кейбір жазған шығармаларын қазақи әуенге қарай бұрып, белін опырып, былайша айтқанда, көшіріп алғандай әсер етеді менің өз басыма. Енді мен қателесемін деп ойлаймын. Бірақ бұндай шығармаларды оқу – өз басым, керемет бір эстетика ләззат алды демейді. Енді жастар болғандықтан, оларды «мынау мынау» деп бас-басына сабап көрсеткім келмейді. Бәлкім, ол жазушылар кейін өздерінің ағымдарын, жанрларын өзгертіп, басқаша бір көркем әдебиетке қырынан келетін шығар.

Айман Ақтанова:

- Иә, егер, біз фэнтезиге бағыт деп қарасақ, мүмкіндігі молайатын сияқты болып көрінеді. Бірақ қазіргі уақытта оның жанрлық түр екені анық. Жоғары да айтқандай әзірше ол эпикалық формада кездесіп отырғаны тағы бар. 

Зәуре Төрехан: 

 – Көркем әдебиет жанрлық, мейнстрим және зияткерлік проза болып бөлінеді, солардың ішіндегі жанрлық көркем әдебиетке келетін болсақ, ол тарихи роман, махаббат туралы роман, шытырман оқиға, триллер, детектив, мистика, фантастикамен қоса фэнтези жанрлары болып тармақталады.

Әлібек Байбол:

- Фэнтези арқылы әлеуметтік, саяси, діни, экономикалық, рухани мәселелерді де астармен айтуға болады. Бұл автордың шеберлігіне және ізденісіне тікелей байланысты. Белгілі бір жанрды әдеби қару, әдеби қалқан ретінде де қолдануға болады, оның қасиеттерін шектеудің қажеті жоқ. Айталық, Льюис Кэрроллдың (шын аты-жөні: Чарльз Лютвиж Додсон) «Ғажайыптар еліндегі Алиса» туындысын балаларға арналған деп ойлайды, есті ел. Иә, ағылшын жазушысы балаларға ертек жазғысы келіп, нәтижесінде осындай классикалық шығарма туғаны белгілі. Бірақ, бірнеше рет оқып көрсеңіз оның астарында адам санасына сыймайтын ауқымды дүниелер жатқанын байқайсыз. Сол ертекте фантастика да, фэнтези де, математикалық дәлдік те, детектив те, логика да, анти-логика да, антропоморфизм де, абсурд та, философия да, аллюзия да, лингвистикалық ойын да, бәрі-бәрі бар. Шеберлік пе? Шеберлік, әлбетте!

- Фэнтезиді стиль деп те ұғынатындар бар. Бұл пікірге қаншалықты қосыласыздар? 

Нұрдаулет Ақыш:

- Фэнтезиді «стиль» дейтіндер бар деп айтады. Енді бұны көркем стиль деген нәрсе, ол – тілдік стиль емес, бұл арада. Бұл арада ойды жеткізудің формасына байланысты айтылатын стиль болуы мүмкін. Сондықтан, кәдімгі өзіміздің қалыптасқан үрдіс бойынша жазу стилі деп айта алмас едім.

Ербол Бейілхан: 

- Фэнтезиді жанр деп атасақ, фэнтези жазушының өз стилі, қолтаңбасы болуы заңды. Сол тұрғыдан айтылса керек.

Ділдар Мамырбаева:

- Фэнтезиді стильді киімде, жиһазда, суретте болатын шығар деп ойлап қойсаң, Ғалымбек Елубай мен Қойшыбек Мүбәрактың жазғандарынан өзгеше бір құбылысты көресің де, «е, әдебиеттегі фэнтези стиль» осы шығар деген ойға келесің.

Баян Болатханова: 

– Стиль дегенге келіспеймін. Фантастикалық әдебиеттің жанры һәм ерекше түрі.

Айман Ақтанова:

- Стиль деген мүлдем басқа ұғым. Стиль – жазушының жазу мәнері. Ол оның психологиясы мен дүниеге көзқарасымен байланысты болып келетін ерекше құбылыс. Кейінгі кезде стильді дискурс деп те қарастырып жүр. Яғни, жазушының белгілі бір ойды беруде, бейне жасауда қоланатын тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы, сөз қолданысы. Мәселен, классик жазушыларымыз М.Әуезов пен Ғ.Мүсіреповтің шығармаларын салыстырсақ, бір жанрда жазған туындыларының өзінен екеуінің айырмашылығын бірден танимыз. Бұл біреуі мықты, екіншісі әлсіз деген емес. Бұл әркімге тиесілі өз қолтаңбасының болуы. Стиль тікелей авторлық ұстаныммен, авторлық «менімен» байланысты.

Әлібек Байбол:

– Бұл пікірге, бұл ойға қосылмаймын. 

Қоғамда орын алған кез келген өзгерісті 

шығармаға енгізе беруге бола ма?

- Қазақ фэнтезиінің әлем әдебиетіндегі алар рөлі мен маңызы қандай? 

Нұрдаулет Ақыш:

- Әлемдік, фэнтезилік шығармалардың ішінде, қазақ әдебиетінің қазіргі алатын орны жоққа тән, меніңше. Енді оны осы жанрда жүрген әріптес, жас буын ренжімес. Бірақ ренжитіндер де табылар. «Біз керемет жазып жатырмыз» дегендер. Қазіргі жастардың амбициясы күшті. Өз-өзінің кемшілігін мойындағысы немесе танығысы келмейді. Сондықтан «біз мықтымыз» деп жүргендер болуы ықтимал. Ал бірақ дүниежүзілік деңгеймен салыстырғанда: қазақтың фэнтези жанры дейік енді, фэнтезилік шығармалар – сол, әлемдік әдебиеттің көлеңкесімен, ізімен келе жатыр деуге болады. Әрі өзінің толық бағытын анықтай алған жоқ. Мүмкін, жуық жылдарда қазақ фэнтезиі ерекшелігімен көзге түсетін шығар.

Ербол Бейілхан: 

- Қазақ фэнтезиі де әлемдік әдебиеттің еншілес бір бөлігі. Мифологиялық шығармалар тұрғысынан қарасақ, біздің фэнтези шығармалар көптеген елдерге қарағанда бай, қомақты болса керек. 

Баян Болатханова:

- Қазақ әдебиетінің өзінде бұл әлі жете мән беріліп, көп таралмаған жанр болғандықтан, әлем әдебиетінде де кеңінен таныла қойған жоқ. Дегенмен, кейінгі жылдардағы өрістеу қарқынына қарағанда және бай ауыз әдебиетіміз күш-қуатына сүйене отырып, болашақта әлем жұртшылығын тамсандыратын, әлі де қазақ фэнтезиі де ерекше қызықтыратын, экранизация жасалатын күндер таяу болады деп ойлаймын. Бұл үшін отандық авторларымызды дер кезінде аудару, насихаттау, демеу мәселесі жүйелі, мемлекет тарапынан жолға қойылуға тиіс.

Айман Ақтанова:

- Қазақ әдебиеті әлем әдебиетінің бір бөлшегі. Қазіргі жаһандану уақытында әдебиеттар арасындағы шекара көзге көрінбестей болып тұтасып келе жатқандай. Бірақ әлем әдебиетіндегі орнымызды анықтағанда ұлттық бет-бейнемізден айырылып қалмауымыз керек. Қазіргі қазақ фэнтезилері көбіне балаларға арналған әдебиетте ғана қалып бара жатқандай көрінеді. Сондықтан әлемдік деңгейдегі фэнтезилермен иық тірестіру үшін жалпыадамзаттық мәселелер төңірегінде жазылып, бірақ ұлттық сипатын жоғалтпаған туынды болу керек. Мәселен, жазушы Таупық Рымжановтың 80-інші жылдары жазылған «Зәйтүнқарлығаштың ерлігі», «Ерден батыр», «Күн перзенттері» повестері әдеби ертегі деп берілген. Бірақ осы туындыларды қазақтың алғашқы фэнтезилеріне жатқызуға болады. Туындылардағы адам мен табиғат қарым-қатынасы қазақ халқының дүниетанымымен берілген. Ондағы қиялдан туған кейіпкерлер де өте әсерлі әрі ерекше. Бірақ төлтума, қазақтық екені көрініп тұрады. Л.Калаус пен З.Наурызбаеваның «Алтын тостағанды іздестіру: Бату және оның достарының басынан кешкендері» және басқа да авторлардың жақсы туындылары ұлттық топырақтан табан үзбей әлемдік деңгейде жалпыадамзаттық мәселелерді көтерген деуге болады.

Зәуре Төрехан:

- Меніңше, қазақ фэнтези жанры ауыз толтырып айтарлықтай әлі қалыптаспаған, енді-енді ғана пайда бола бастады десек те артық айтпағандық. Азиялық елдердің фэнтези әдебиеті мен кино өнері болса, әлдеқашан жоғары деңгейге жеткен, мысалы ретінде Жапон мангаларын, Корей манхваларын келтіруге болады. Олар алдымен кез-келген хикаяларды манга кітаптары арқылы шығарып, халық ұнатады ма, жоқ па, соны тексеріп көреді. Ең үздік мангалар кейін киноға, анимеге айналады. Ал Қытайдың Сянься және Уся фэнтези жанрлары бойынша көптеген кітаптар, көркемфильмдер бар. Ол жанрлар қытай мифологиясына, жауынгерлік өнеріне, дәстүрлі медицинаға, жалпы алғанда мәдениетіне негізделеді. Қазақстанда қазақ этнографиясы, түркі мифологиясы, ертегі-аңыздарына негізделген фэнтези енді ғана пайда бола бастады. Бұл жанрды ең алғаш рет қолға алған жазушы Адам Капанов болды, оның «Воздушное кочевье» деген повесі 2009 жылы жарық көріп, кейін Астана Операда либретто ретінде қойды. 2014 жылы Зира Наурызбай мен Лиля Калаус қазақ және түркі мифологиясына негізделген «Бату» повестер сериясын бастап кетті. 2014 жылы мен қазақ этнографиясына негізделген «Әмина Тұран» романын, кейін «Ұлы дала елі» комиксін жаздым. Оразхан Жақып «Еркетай» комиксін, ал Мәдибек Мұсабеков «Ермек Батыр», кейін «Алтын адам» комисктерін салып, осы жанрды байытты. Илмаз Нұрғалиев «Дастан мен Арман» деген Түркі империясы заманында болған повесті 2015 жылы шығарды. Ал 2019 жылдан Рүстем Сауытбайдың «Шоко Әлем» сериясы басталып кетті. Заманауи қазақ фэнтези жанрының дамуы осылайша бастау алды.

Әлібек Байбол:

- Бұл туралы кемінде он я жиырма жылдан кейін айтқан орынды. Себебі, қазақ фэнтези жанры қалыптасу, даму, өрістеу үстінде. Десек те, аталған салада аянбай еңбек етіп, ыстық-суығына төзіп жүрген Зира Наурызбаева, Лиля Калаус, Рүстем Сауытбай, Зәуре Төрехан секілді авторларды атап өтуге тиіспін. 

Алтыншаш Курманаева: 

- Қоғамда орын алған кез келген өзгерісті шығармаға енгізе беруге бола ма? 

Баян Болатханова:

- Шығарма тақырыбын таңдау – жазушы еркінде. Алайда автор нендей ой айтқысы келсе де жазу барысында көркемдік шеберлікпен жеткізе білсе һәм мазмұнды болғаны.

Ербол Бейілхан: 

- Жазушының еркі, шеберлігіне шектеу жоқ.

Әлібек Байбол:

– Болады және болмайды. Болатын себебі, «қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шығарса». Ал, болмайтыны, бұл нәрсе шығарманың көркемдігіне, жүйелігіне, тұтастығына әсер етіп, документалистика деңгейіне шейін түсіріп тастауы мүмкін. Ал, бұл – қауіпті тенденция. 

Фэнтези шығармаларды балаларға 

оқытқан қаншалықты дұрыс?

- Көрнекті жазушы Бауыржан Момышұлы: "Мен үш нәрседен қорқамын. Өзінің сәбиіне бесік жырын айта алмаған анадан, өзінің немересіне ертегі айта алмаған ата мен әжеден, екі қазақтың бір-бірімен орысша сөйлесіп тұрғанынан қорқамын", – деп бекер айтпаған еді. Балаларға фэнтези оқыту қаншалықты маңызды? Мектеп бағдарламасына фэнтези жанрындағы шығармаларды енгізген дұрыс па? 

 Рүстем Сауытбай:

- Дұрыс деп айту жеткіліксіз, қайта оқыту керек. Жақсы фэнтези туындалырды оқыту керек. 

Ербол Бейілхан: 

– Жалпы көркем шығарма ретінде фэнтези шығармаларды көбірек оқыған баланың санасы, ойы, қиялы дамиды. Шығармалар бала санасын бұзатын емес, дамуы мен кемелденуіне қызмет ететін болғаны дұрыс.

Баян Болатханова:

- Мектеп бағдарламасында теориялық анықтамасы, шығу тарихы беріліп, жанр ретінде түсінік, қызықты мәліметтер оқытылуға тиіс. Көркемдік сараптан өткен классикалық жақсы нұсқалар тізімі берілсін. 

Қазіргідей интернет заманында мектеп баласын үлкен өмірге тәрбиелеу алаңы ретінде де адамзат тәжірибесіндегі көлеңкелі, даулы тұстарды қайта ерте бастан ашып көрсетіп, оқушының тұлғалық өз ойы қалыптасуына ықпал етуге тиіс.

Ділдар Мамырбаева:

- Шығарманың өзегінде мейірім, достық, адалдық бар болса, мектеп бағдарламасына неге кіргізбеске?

Айман Ақтанова:

- Өкінішке орай, Бауыржан Момышұлы атамыздың қорқынышы қазіргі күні орындалып отыр деуге болады. Бірақ фэнтези жанрында жазылған жақсы туындыларды балаларға оқытқанымыз дұрыс деп ойлаймын. Жоғарыда аталған Т.Рымжановтың шығармаларынан бастап, қазіргі жас жазушыларымыз Р.Сауытбай, М.Омарова, А.Түлембаева, З.Наурызбаева мен Л.Калаус, З.Төрехан т.б. туындыларын неге оқытпасқа? Жас жазушыладың ішінде ерекше авторды білемін. Бірақ, ол автор танылмай отыр «Альпіні азат ету» деген шығармасымен белгілі Әлихан Жақсылық Нұрбергенұлын атар едім. Өкініштісі сол, біздің жас жазушыларымызды қолдау жағы бәсең. 

Зәуре Төрехан:

- Фэнтези балалар әдебиетінің ең сүйіп оқитын жанры, себебі – ол ғажайып әлемдерге, шытырман оқиғаларға жол ашады, сөйтіп бала өзінің қиялын дамытады, бала шектеусіз ойлана алады, ойы жүйрік болады. Фэнтези, ғылыми фантастика жанрларын көп оқыған бала армандай алады, жаңа заттарды көз алдына елестетіп, өз басында жаңа идеяларды пісіре алады. Сонысымен бұл жанр бала санасына пайдалы. Ал қазақ фэнтези жанры баланы төл мәдениетіне жақындатады, менталитетін түсінуге, өзін ұлттық кодпен сәйкестендіруге ықпал етеді.

Рүстем Сауытбай:

- Бауыржан атамыздың айтып кеткен 1-ші мен 3-шісі, өкінішке орай, бүгінгі күнімізде орын алып отыр. Құдайдан басқа ешкімнен қорықпайтын ержүрек батыр атамызда қазір мына екі қорқыныш үрей тудырар еді. Енді міне, үміт 2-шісінде. Ертегі айтып балаларымыздың ой санасын жақсы жаққа бұруымыз керек. Бұл – армандау қабілетін қалыптастырғанға үлкен көмек береді. Бәрі арманнан басталады емес пе?

Нұрдаулет Ақыш:

- Енді эстетикалық адамның сезімін қалыптастыру; кәдімгі түсінікті қалыптастыру; әдебиетке қатысты классикалық түсініктерді қалыптастыруда бірден фэнтези жанрын оқытып кету – шарт емес әрі міндет де емес. Әлі бұл қалыптаспаған, жаңағы айтқандай. Алдымен біз өзіміздің классикалық туындыларымызды жетілдіріп алайық.

Қайрат Закерия: 

-Мен, Көкшетау қаласындағы физика-математика бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінің мұғалімімін. Зияткерлік мектептердің жоғары сыныптардың оқу бағдарламасына фэнтези жанрында жазылған Ж.Сахиевтің «Марстан шыққан жаңғырық» әңгімесі енгізілген. Мектебіміздің 12-сынып бітірушілері халықаралық емтиханын тапсырады. Сол емтиханның 2-компонентіндегі шығармашылық бөлімде оқушыларға фэнтези жанрындағы тапсырмаларды орындау кездесіп тұрады. Мәселен, «100 жылдан кейінгі мектебіңді сипатта», «Бүгін клиникадан сіздің көптен күткен клоныңыз есін жиды деген хабар келді. Енді ары қарайғы зерттеуіңіз қалай жалғасады. Сол зерттеудің нәтижесі туралы әңгімелеп жазыңыз» деген сипатта тапсырмалар ұсынылады. Тапсырмаларды орындау әртүрлі жанрда берілгендіктен, фэнтези жанрындағы тапсырмаларды орындауда, өкінішке орай, оқушылар сирек таңдайды. Оған себеп осы жанрдағы шығармалардың оқу бағдарламасында тым аздығы болса керек. Осыдан кейін оқушыларда қиялдау, қиялға ену тәсілдері сынды талаптарды орындай алмай жатады. Жалпы, өз басым осы жанрдағы шығармаларды көптеп енгізуден қорықпау керек, себебі қиялдай білмейтін, қиялға құлаш сермемейтін елдің ұрпағынан алға қарай даму, жаңашылдық, ғылыми жаңалық күту қиын деп есептеймін.

Әлібек Байбол:

– Бала деген – нәзік әлем. Бала жаны – бұралаң-бұлтарысы мол ну орман. Бала жаны – қамал, қорған: лас әлемнен, беймаза тіршіліктен, мәнсіз сөзден, ретсіз іс-әрекеттен, асығыс айыптаудан, жағымсыз қылықтан, бей-берекетсіздіктен, сайқал саясаттан, түрлі интригалардан, өтіріктен, өсектен, сатқындықтан, формалды нәрселерден, жағымпаздықтан, осылай жалғаса береді. Баланы түсіну, ұғыну – тұнған ғылым, балатану ілімі. Баланың әлемі – күйдің әлемі, көңілдің әлемі, бізге таңсық сезімнің әлемі, біз бастан кешпеген уақиғалардың әлемі, бұл – сырлы, сұлу, көркем әлем. Сондықтан, балаларға фэнтезиды оқытқан дұрыс. Мектеп, лицей, колледждерде жеке пән я курс есебінде өткенде тұрған ештеңе жоқ деп ойлаймын. Бала еліктегіш келеді, өмірде бой түзейтін қаһарман, идеал іздейді. Ал, бұл жанр оның мына тіршіліктегі орнын айқындап, жанын нәзіктендіріп, сезімтал, қиялшыл болуына ықпал етпек. Ал, Әлемге өзгеріс әкелетін, төңкеріс жасайтын, бұл – атыңнан айналып кеткір қиял, әрине. 

- Қазіргі таңда инклюзивті (ерекше білімді қажет ететін) балалар көп. Қалай ойлайсыздар, галлюцинациямен (көзге клоун, құбыжық, бөтен адамдардың елестеуі), дислексиямен (жазулардың орнықты көрінбеуі, әріптердің ұшып жүруімен) зардап шегетін балаларға фэнтези туындыларды оқытуға бола ма? Бұл балалардың сырқатын асқындырып жібермей ме? 

Ділдар Мамырбаева:

- Инклюзивті балаларға оқытатын шығармаларды психологтармен, дәрігерлермен ақылдасу керек деп ойлаймын.

Баян Болатханова:

- Инклюзивті балаларға денсаулық кінәратын асқындыратын, психикаға салмақ түсіретін мультфильм, кино көрсетіліп, әдебиет үлгілерін оқытуға болмайды.

Айман Ақтанова:

- Дұрыс айтасыз, ерекше білімді қажет ететін балаларға шығармаларды таңдап беруде мұқият болуымыз керек. Егер шығармада құбыжық бейнелер қатты суреттелмесе, соңында жақсылықтың жеңіске жететіні туралы болса, фэнтезилерді баланың қиял әлемін дамыту үшін белгілі дозада оқытуға болады деп санаймын.

Нұрдаулет Ақыш:

- Байқап оқытуды қажет ететін дүниені – ерекше білімді қажет ететін балаларға оқыту қажет емес деп ойлаймын.

Рүстем Сауытбай:

– Бұл мәселеде нақты ештеңе айта алмаймын. Өйткені бұл саланың маманы емеспін. Зерттеу, мақалаларды да оқыған емесіп. Ол үшін көптеген зерттеулер жасап, қорынды шығару керек. Бірақ ертегі болсын фэнтезі болсын, мұндай жағдайдағы балаларға пайдасы болады деп ойлаймын. Өйткені адамның миы бұл қияли оқиғаларды шындық ретінде қабылдайды. Сондықтан, тіпті, абай болу керек.

Әлібек Байбол:

– Мұндай санаттағы балалардың психикасы өте әлсіз, тұрақсыз болады. Кез келген фактор, кез келген елеусіз уақиға жанын жаралап кетуі де мүмкін. Шығармаларды, кітаптарды іріктеп, сұрыптарда осы саланы меңгерген мамандарды жиып, консультативты кеңес құрған абзал. Дегенмен, таяқтың екі ұшы бар. Фэнтези, фантастика, ертек оқып сауығып кеткен балалар да кездескен. Сондықтан, дәл бұл жерде бір нәрсе деп кесіп айту қиындау, 50/50 ғой. 

 Ербол Бейілхан: 

– Баланы кітап оқытуға баулыған дұрыс. Бала кітап оқуға саналы тұрғыда қалыптасу керек. Ал, қалыптасқан бала кітапты, жанрды өзі таңдағаны абзал. Міндеттеп, зорлап, еркіндігін шектеу бала құқығын таптаумен бірдей. Еркіндік керек.

- Әңгімелеріңізге көп рахмет! 

Сұхбаттасқан, 

Алтыншаш КУРМАНАЕВА.