Сөз өнерінде адамның жан-жақты кейіпте көріну шарттарының бірі болып табылатын көркем бейнені «әдеби қаһарман» деп атайды. "Әдеби қаһарман" терминін екі мәнде қолдануға болады.
Бірінші, шығармада кейіпкердің ерекше позициясы атап өтіледі, яғни барлық кейіпкерлермен салыстырғанда ол басты кейіпкер болып саналады, сондықтан шығарманың проблемалық-тақырыптық салмағын көтереді. Көбінесе дәстүрлі арнада қалып қоятын жазушы қосалқы кейіпкерлерді бейнелеу барысында басты кейіпкерге өзінің көркемдік жаңашылдық, ізденістерін көрсетуге тырысады. Сондай-ақ кейбір жағдайларда «әдеби қаһарман» ұғымы шығармадағы барлық кейіпкерлерге қатысты қолданылады.
Екінші мәндегі «Әдеби қаһарман» анықтамасы адамның біртұтас бейнесін білдіреді, яғни оның кескіні, ойы, сезімі, ісі және рухани кеңістігі. Осыған байланысты «әдеби қаһарман» ұғымы «мінез» ұғымына жақын. Егер «әдеби қаһарман» ұғымын тар мағынада қарастыратын болсақ, онда бұл адамның табиғи болмысын, ішкі психикалық күйінің бір бөлігін білдіреді. Кейде оқырмандар өмірдегі адам мен әдеби қаһарманды бір ұғым ретінде қабылдайды. Бұл жағдай, әсіресе, өмірде әдеби кейіпкердің прототипі болған кезде байқалады. Алайда прототип кейіпкерлер мен әдеби қаһарман бір ұғым емес. Әдеби қаһарман қаламгер концепциясын жинақтап, соған сәйкес көркемдік сипаттағы образды құрайды. Әдеби кейіпкерлердің қайталанбас болмысы мен маңызы аталған шығармалардың жалпы жүйесінде ғана айқындалады. Әдеби қаһармандардың ерекшелігі «қаһарман-қаламгер» мәселесі аясында толық жүзеге асады.
Әдебиет теоретигі М.М. Бахтин кейіпкердің жазушыға қатынасы екі шартпен анықталады деп есептейді: 1) Автордың өз кейіпкеріне деген ұстанымы. Бұл ретте автордың позициясы анық көрінетін немесе жасырын болуы мүмкін, автордың ұстанымдарына сәйкес кейіпкер халықтық кейіпкерге айналуы немесе керісінше, күлкіге айналуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн. 2) Шығарманың жанрлық ерекшеліктері кейіпкер мінезіне ықпал етеді. Мәселен, сатирада автордың өз қаһарманына көзқарасы психологиялық прозамен салыстырғанда мүлде басқаша болатыны түсінікті.
Адамның лирикалық объективтенуі өзін-өзі тануға айналуы мүмкін. Міне, кейіпкер мен автор жақын, дегенмен автордың қолында трансгредиенттік сәттер көбірек және олар маңызды сипатқа ие. Лирикалық форма сырттан енгізіліп, бастан өткеріп отырған жанның өзіне деген қатынасын емес, екіншісінің оған деген құндылық қатынасын білдіреді. Бұл автордың лирикадағы құндылығының ұстанымын принципиалды және мәнді етеді; ол кейіпкерден тыс болу артықшылығын соңына дейін қолдануы керек. Бірақ соған қарамастан, лирикадағы кейіпкер мен автордың жақындығы өмірбаяннан гөрі айқын көрінеді. Бірақ егер автордың өмірбаянында, өзіңіз көргендей, басқалардың әлемі, оның өмірінің кейіпкерлері ассимиляцияға ұшыратса - автор мен автордың онымен келісуден басқа, олардың күшті және беделді кейіпкеріне қарсы қоятын ештеңесі жоқ (автор, кейіпкерден кедей) сияқты, қарама-қарсы құбылыс лирикада кездеседі: кейіпкерде авторға қарсы қоятын ештеңе жоқ; автор, қалай болса, сол арқылы оның бойына еніп, оның тереңінде өзін-өзі ұстаудың ықтимал мүмкіндігін ғана қалдырады. Автордың батырды жеңуі тым толық, кейіпкер әбден таусылған (одан да толық, бұл музыкадағы жеңіс - достық қарым-қатынастың таза түрі, оның артында мүмкін кейіпкердің өмірлік қарсылығын сезінуге болмайды). Батырдың ішкі дүниесінің бәрі, автор сияқты, толығымен сыртқа бағытталған және өңделген. Эстетикалық аяқталудың толықтығында сақтала алатын кейіпкер тәжірибесіндегі барлық тақырыптық, мағыналық сәттер лирикада жоқ, демек, кейіпкердің өзін-өзі сәйкестендіруі, оның өзіне теңдігі соншалықты оңай қол жеткізіледі (тіпті философиялық тұрғыдан да) лирика, мағынасы мен тақырыбы тәжірибеде толығымен имманентирленген, оған тартылған, сондықтан өзімен кездейсоқтыққа орын бермейді және болмыстың ашық оқиғасына шығады; бұл тәжірибеге толы ой, тек өзіне ғана сенеді және өзінен тыс ештеңе қабылдамайды және көрмейді). Авторға кейіпкердің үстінен осындай толық күш беретін не? Кейіпкерді ішкі тұрғыда әлсіз ететін не? Басқаша айтқанда: лирикада автордың және оның шығармашылық құндылығының позициясын лирикада өзін-өзі объективтендіруге болатындай дәрежеде автордың және шығарманың шегінен тыс автордың жеке сәйкестігі не етеді? (Лирикада екі бірлік жоқ сияқты көрінуі мүмкін, бірақ бір ғана бірлік бар; автор мен кейіпкердің шеңберлері бірігіп, олардың орталықтары сәйкес келді.)
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)
Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.
