Ф.М. Достоевский музейіне – 50 жыл

Әлемде ұлы жазушы Ф.М.Достоевскийдің өмірі мен шығармашылығына арналған жеті музей бар екен. Олардың алтауы қаламгердің отаны Ресейде, қалған біреуі Қазақстанда. Ойшылдың табанының ізі қалған Семей қаласында орналасқан. Алаштың рухани астанасындағы Ф.М.Достоевскийдің әдеби-мемориалдық музейі Қазақстан Республикасы Министрлер Кеңесінің 1971 жылғы 7 мамырындағы шешімімен, 261 Қаулысы негізінде ашылған болатын.

Музейдің негізі 1838 жылы салынған екі қабатты ағаш үй, Республикалық тарихи және мәдени маңызы бар нысан. Достоевскийдің әдеби-мемориалдық музей үйі, бұрынғы почташы Лепухиннің, 1857-1859 ж.ж Ф.М.Достоевский жалдап тұрған үй.

XX ғасырдың жетпісінші жылдары екі қабатты үйге құрылыс жасалды, сонымен қатар скульптор Д.Элбакидзенің композициясы «Ш.Уәлиханов пен Ф.Достоевскийдің» қоладан жасалынған мүсіні қойылды. Бұл мүсін екі ұлы адамдардың достығының белгісі.

Биыл музейдің 50 жылдық мерейтойы және Ф.М Достоевскийдің туғанына 200 жыл толып отыр. Осыған орай қыркүйек айында «Достоевский және әлемдік мәдениет: көркем мұра және Рух» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізу жоспарланған екен.

Федор Михайлович Достоевский 4 жыл Омбыдағы түрмеде отырып, кейін Семейге жіберілді. Онда ол 7-ші Сібірлік батальонында қызмет етуге тиіс болатын.

1854 жылдың наурызынан 1859 жылдың шілдесіне дейін Семейде бес жылдан астам уақытын өткізді. Осы уақыт ішінде ол қатардағы жауынгерліктен бастап, офицерлік шенге дейін өсті, және сонда ол өзінің бірінші әйелін кездестірді. 1857 жылдың ақпан айында Мария Дмитриевна Исаевамен некелесті. Отбасы үшін Крепостной көшесіндегі почташы Лепухиннің үйін жалға алып тұрды. Осы бір жарым қабатты үйден Семей қаласындағы Ф.М. Достоевский музейінің тарихы басталады.

Бұл үй, әлемде жазушының 150 жылдығы кеңінен тойланып жатқан кезде, 1971 жылдың 7 мамырында музей болып ашылды. Ашылу сәтіне дейін музей бес мыңнан астам құнды әдебиетті, 100-ден астам қолтаңбасы бар басылымдарды, әлем халықтарының тілдеріндегі ондаған Достоевскийдің кітаптарын жинады.

Қазіргі екі қабатты ғимарат жартысы ашық кітап түрінде салынған. Мұнда әдеби экспозиция, қор сақтау бөлімі, кинозал және ғылыми кітапхана орналасқан.

Қазіргі заманғы құрылыс пен мемориалдық үйді уақыттардың байланысы ретінде шыныланған вестибюль біріктіреді. Музей жанында мүсінші Д. Элбакидзенің "Ф.М.Достоевский мен Ш.Ш.Уәлиханов" қоладан жасалынған, тағдырлары осы жерден байланысқан орыс және қазақ халықтарының даңқты тұлғаларының мүсіндері орнатылған.

Өзінің тарихында музей жиырма жеті мыңдай керемет бай қорға ие болды. Музей қорында Ф.М.Достоевскийдің қолтаңбасы бар бірегей құжат сақталуда, сирек кездесетін басылымдары, жазушының шығармалары және оның замандастарының үлкен коллекциясы кітап қолтаңбалары, кең мемуарлы әдебиет, төңкеріске дейінгі әдебиеттану және т. б.

Жыл сайын он бес мыңнан жоғары келушілерді қабылдап, орташа есеппен мыңнан астам экскурсия жүргізеді. Көпшілік бөлімінің әртүрлі формадағы жұмыстары: тақырыптық экскурсия, сабақтар, дәрістер, әдеби-музыкалық кештер, балаларға арналған әдеби-ойындар, қала мектептері оқушылар арасында әдеби сайыстар, әр 2 ай сайын стационарлық жаңа көрмелер ашылған.

Музей қызметкерлері үлкен ғылыми-ізденіс жұмыстарын жүргізіп отырады. Ұзақ жылдар бойы мәдени ошақ жазушының шығармашылық әлемін зерттеушілер үшін үлкен ғылыми-анықтамалық орталық болып табылды. Музейдің басты мақсаты – қазақ жерінде әлемдік әдебиеттің ұлы данышпаны туралы естеліктерді сақтау.

^{Бүгінгі музей ұжымы}

"Семейдің тарихы көрнекті тұлғалардың аттарымен байланысты, Достоевский және Шоқан Уәлиханов сияқты данышпандар, бір ғасырда бір рет туылады» - деп Әлкей Марғұлан баға берген болатын.

Ф.М.Достоевский Омбы түрмесінде төрт жылдық ауыр еңбек аяқталғаннан кейін Семей 7 Сібір желілік батальонына солдатқа тапсырылды, онда ол 1854 жылғы 2 наурыздан бастап 1859 жылғы 30 шілдеге дейін алдымен қатардағы жауынгер, содан кейін унтер-офицер және соңында прапорщик болды. Семейде тұрып Достоевский қазақ оқығандарымен байланыс жасады. Бәрінен бұрын, тағдыр Достоевскийді Исаевтар отбасымен байланыстырды. Олар өте достық қарым-қатынаста болған. Федор Михайлович Александр Егорович Исаевқа үлкен жанашырлық танытты. Достоевский ішімдікке салынған Исаевты айыптамады, оның тағдырын айыптады. Исаевтар Кузнецкіге көшкеннен кейін, 1855 жылы 14 тамызда Достоевский Исаевтың қайтыс болғаны туралы біліп қатты қапаланады. Мария Дмитриевна Федор Михайловичтің назарында болды және оның өмірінде үлкен рөл атқарды. Оның тағдыры ұлы жазушының тағдырымен тығыз байланысты еді, ол Федор Михайловичтің жарына айналды. Осылайша, Федор Михайлович пен Мария Дмитриевна отбасын құрып, пошташы Лепухиннің үйінде тұрды. Бүгінгі күні бұл үй – Достоевскийдің мемориалдық музейіне айналып отыр.

Семейде Достоевский Барон Александр Егорович Врангельмен жақын болды, ол губернатордың жанындағы қылмыстық істер бойынша прокурор еді. Достоевскийдің тағдырында Врангель үлкен рөл атқарды. Оның өмірінде жарық сәулесі шашты. Олар көп уақытты бірге өткізді, тіпті бір пәтерінде тұрды. Врангель Достоевскийдің махаббаты мен азаптарының куәсі болды.

Сондай-ақ, Достоевский Семейге келген сәттен бастап батальон командирі подполковник Белиховпен танысып, онымен достық қарым-қатынас орнатты.

Әрине, Достоевский өзінің бұрынғы өміріне қайта оралуды армандады және оған Семейдегі ең жақын досы Врангель көмектесті. Федор Михайлович отбасымен 1859 жылы 2 шілдеде Семейден кетті.

Қазір Семейде Достоевский көшесі мен театры бар, олар ұлы жазушыны еске алуды жалғастыруда.

Музеймен Достоевский атындағы облыстық драма театр тығыз байланыста. Соңғы жылдары бірлескен күш-жігермен бірнеше спектакльдер жасалды: «Настася Филипповна» (Романының негізінде), «Ешкім маған осынша бақыт сыйламас еді» (А.Г. Достоевскийдің естеліктері бойынша), «Кедей адамдар», «Кім сенеді, бірақ мүлдем сенбейді ...» («Ағайынды Карамазовтар» романының негізінде), көрермендердің оң бағасын алды.

Қалалық телерадиокомпаниямен бірге музей Ф.Достоевскийдің Семейде болғаны туралы «Ертіс хроникасы» деректі сериясын жасады.

1968-жылы Семей қаласы өзінің 250 жылдығын атап өтті. Мерейтойға жазушының немересі А.Ф.Достоевский шақырылды. Ол үлкен толқыныспен бір кездері ұлы атасы жүріп өткен топырақта сөз сөйледі.

^{Сол жақта: Жазушының немересі Андрей Федорович Достоевский}

Ф.М. Достоевский музейінің қор жетекшісі Т.Титаева музей жөніндегі өз ойымен былайша бөлісті:

«Ертіс жағасындағы Достоевский музейі көп ұлтты Қазақстан мәдениетінің өзара тиімді байланыс пен бірлескен іс-қимылында үлкен рөл атқарады. 50-жыл бойы осы бағытта жұмыс істеді. Әлемнің әр бұрышынан жазушы шығармашылығына бей-жай қарамайтын тұрғындар мұнда келеді. Әрқашан өздері үшін маңызды дүниені тауып, оның шығармашылығымен байланысып, оның өнерімен түпкі ойларын терең түсінеді. Мемориалдық үйдің ерекше энергетикасы, келушілерге сол үйдің қабырғасында өз туындыларын жазған жазушы Достоевскийдің жүрегінің дүрсілін сезінуге, өзінің ішкі әлемін түсінуге мүмкіндік береді.

Осындайда ойға орыс ақыны және аудармашысы Вера Звягинцеваның (1894-1972) мына бір өлең жолдары еске түседі.

Вы правы: наше щедрое наследство

Не эти двери, стулья и столы.

И всё ж меня волнуют с детства,

Все памятки – пускай они малы.

Когда в былое приоткрыта дверца

И чей-то голос говорит:

входи, -

Что я могу поделать,

если сердце

Стучит, как сумасшедшее в груди…».

^{Ш. Уәлиханов пен Ф. М. Достоевский}

Бұл достық халықтар арасындағы алтын көпір іспетті. Ф.М. Достоевский орыс жазушыларының ішінде бірінші болып қазақ ғалымы мен ағартушысын жоғары бағалады.

Достоевский де, Ш.Уәлиханов та гуманист, ойшыл және өз халқының қамқоршысы болған. Ол жас қазақ ғалымының дарынын жоғары бағалап, оған қазақ халқын ағарту ісінде зор үміт артты. Ш.Уәлиханов көрнекті жазушымен достасқан Шығыс халықтарының алғашқы және жалғыз өкілі болды. Уәлиханов пен Достоевскийдің хаттары, ең алдымен, екі аспектіде қызығушылық тудырады, олар екі ұлы адамның ғылыми және шығармашылық жолы туралы білімімізді айтарлықтай байытады, белгілі бір дәрежеде сол кезеңдегі қоғамдық, саяси және ішінара әдеби ахуалын ашады. Олардың хат-хабарлары бізге осы жылдардың тыныс-тіршілігін жеткізеді, терең шынайы достықтың суретін салады. Ол тек өмірбаян ғана емес, сонымен бірге қос елдің мәдениет тарихына айналды.

"Ұлы орыс жазушысы Ф.М. Достоевский қазақ халқының ең үздік өкілдерімен өз ойлары мен армандары туралы, ол осы халықтың болашағын орыс халқымен, оның жарқын болашақ үшін күресімен байланыстырды", - деп жазды М. О. Әуезов.

Ш.Ш. Уәлиханов пен Ф. М. Достоевскийдің танысуы Омбыда 1854 жылы Ивановтар үйінде болды. Жазушы ауыр еңбек түрмесінен босатылғаннан кейінгі алғашқы күндері болатын.

Сол кезде Семейде облыстық прокурор қызметін атқарған жазушының тағы бір үлкен досы Барон Врангель Семейдегі Достоевский мен Уәлихановтың кездесуі туралы былай деп еске алады: "Олар қанша күн бірге болғаны белгісіз, бірақ сол бірнеше күн ішінде Уәлиханов пен Достоевский шын мәнінде дос болып, бір-бірін түсініп үлгерді, көп әңгімелесті, үлкен қоғамдық маңызы бар бірқатар проблемаларды қозғай отырып, шынайы өмір мен әдебиеттің әртүрлі мәселелері бойынша пікір алмасты".

«Достоевскийдің өмірінің қазақстандық кезеңі, Семейде бес жыл болу кезеңі жазушының шығармашылық өмірбаянында маңызды орын алды. Семейдегі Достоевский қоғамнан, тіпті туыстарынан бас тартып, түрмеде — "өлі үйде" болған соң, өткен қиын жылдарда алғаш рет адами қарым-қатынастың жылуын сезінді және өзінің бүкіл өмірі арқылы сол жылдардағы жақын адамдардың бейнелерін жүрегінде сақтады. Олардың арасында алғашқылардың бірі болып Ш.Ш. Уәлиханов болды. Достоевскийдің Ертістегі қалада болған бес жыл ішінде Шоқан Уәлиханов мұнда бес рет келген және олар әр кездесумен жақындасты» - дейді музейдің экскурсиалық-көпшілік жұмысы секторының меңгерушісі Сексембаева Салтанат Нұрлыбекқызы.

Ф. Достоевский өзінің Шоқанға деген махаббаты туралы туыстары мен достарына жазған және айтқан. Сонымен, А.Е. Врангель мен А.И. Гейбовичке жазған хаттарында жазушы оны өте жақсы көретінін және оған талантты жас тұлға ретінде өте қызығушылық танытатынын баса айтты.

Жазушы өмірінің Семей кезеңі туралы көрнекті ғалым, абайтанушы Қайым Мұхамедханов 1981-жылы жазылған «Талантты түлеткен бір кезең» атты мақаласында кеңінен тоқталады.

Орыстың ұлы жазушысы Федор Михайлович Достоевскийдің есімі семейліктер үшiн естен кетпестей қадiрлi, өзгеше қымбат, аса ардақты.

Омбы қаласының түрмесiнде төрт жыл тұтқын азабын тартып шыққан соң, Достоевскийдi 1854 жылы 2 мартта Семейдегі 7-Сiбiр батальонына солдаттыққа жiбередi.

Ф. М. Достоевскийдiң Семейде болған жылдардағы хал-ахуалын сол кезде Семей қаласында тұратын, оны жақсы бiлетiн замандастарының естелік-әңгімелерi баян етедi.

Олар: Достоевскиймен бiр казармада бірге тұрып, бірге жатқан Кац деген солдат, казармадан шығып, кейiн пәтерде тұрған үйiнiң иесi – Пальшин деген адам, 7-Сiбiр батальонының кернейшiсi Сидоров, жазушымен достас болған офицерлер: Алексей Иванович Бахирев, Артемий Иванович Гейбович, тағы басқа адамдар.

Ағасы Михаил Михайловичке, інісі Андрей Михайловичке, досы Александр Иванович Врангельге, тағы басқа таныстарына Достоевскийдiң Семейден жазған хаттары, өзiнiң естеліктерi, архив материалдары – жазушының Семей қаласында тұрған кезіндегі өмірі, тұрмысы жайынан көп мағлұмат береді. Әсіресе, барон Александр Егорович Врангельдiң естелiк кiтабында Федор Михайловичтiң Семейдегi өмiрi және сол замандағы Семей қаласының бейнесі толық жазылып, жақсы сипатталған.

Ендi Достоевскийдiң Семейге келгеннен соңғы хал жайын баяндайтын деректерге қысқаша болса да шолу жасайық.

Ағасы Михаил Михайловичке Семейден жазған алғашқы хатында, қаланы аса ұната коймағанын айта келiп: «Семей Омбыдан нашар, өсiп тұрған бірде-бір ағаш жоқ», - дейді Достоевский.

1854 жылы 6 ноябрьде iнiсiне жазған хатында, «Түрме азабынан құтылып, жаңадан өмiр сүре бастағаныма, мiне, ендi он ай болып қалды. Ал ана өткен төрт жылды, тiрiдей жерленiп, табыт iшiнде жаткан шағым деп санаймын...» Одан әрi түрме азабын айта келіп: «Түрмеден ауыр дертке шалдыққан хәлде шықтым. Оның үстiне дамылсыз солдат ойыны... жаз бойы әскери даярлық жұмысы ешнәрсere мойын бұрғызбады, тіпті, ұйқтауға да мұршамыз зорға-зорға келетін болды. Қазiр ендi аздап көндiгiп қалдым. Денсаулығым да бұрынғыдан тәуір. Алдағы келешекке де үміт үзбей, әжептәуiр сергек көңілмен көз жіберетін күйдемін», - дейді.

Семейге келген соң Достоевскийдi 7-Сібір батальонының бірінші ротасына жібереді. Ол ротаның солдаттары тұратын мекен-жайы ағаштан салынған казарма үйi болатын. Ол казарма үйi 1881 жылы өртеніп кеткен. Coнда Достоевскиймен бірге тұрған Кац деген солдат, кейiн Федор Михайловичті еске алғанда:

«Орта бойлы, кеудесі батыңқы, науқас адамға ұқсас, солғын жүзi оны тiптi қартаң тарттырып жіберген Федор Михайлович дәл қазiр көз алдымда тұрғандай көрiнедi...

Бiздер, казармадағы солдаттар оның жадырап күлгенін көрген eмеспіз. Кейде қалжыңбас солдаттардың бірі, жолдастарының көңiлiн көтеру үшiн, қызықты калжың әнгіме айтқанда, Федор Михайлович болар болмас қана езу тартатын да қоятын. Оның майда қоңыр дауысы аса сүйкімді болатын. Ол асықпай, жай ғана және ұғымды етiп, анық сөйлеушi едi. Өзiнiң басынан кешкен өмiрi жайында казармадағы бірде-бір адамға ешнәрсе айтпайтын. Ол жалпы сөйлейтiн еді. Достоевский анда-санда болмаса, казармадан шығып, ешқайда бармайтын, көбінесе ойға батып, елден аулақ оңаша отыратын едi» - деп жазады «Степной край» газетiндегi 1896 жылғы 17 мартта жарияланған естелігінде.

Достоевскийдiң сол кезде елден оңаша, өзімен өзі болуға тырысатынын, оның 1854 жылы 30 июльде Ceмейден ағасына жазған хатынан да көруге болады. Ол хатында:

«Мен мұнда елден аулақта тұрып жатырмын. Мұндағы адамдардан көбінесе бой тасалаймын. Бес жыл бойы мылтық астында жүрдім ғой, сондықтан кейде жапaдан жалғыз оңаша болатын шақтарымда, аса бiр зор қуаныш құшағына бөленіп, сүйсiнемiн. Жалпы тұтқын азабы менiң бойымнан көп нәрсені аластап, айдап шықты және бойыма жаңадан көп нәрсе eгіп те кеттi. Мысалы мен науқасым туралы өзіңе жаздым да ғой. Ерекше бір ұстамалы ауруға душар болдым», - дейдi.

Казармадағы солдаттардың халдары аса ауыр. Бейбастақ, надан офицер-сымақтар солдаттарға күн көрсетпейтін. Оларды балағаттау, жазықсыздан-жазықсыз жазалау, жұдырық жұмсау сияқты бұзақылықтар әдетке айналып кеткен. Жұдырық Достоевскийге де тиіпті. Штаб кернейшісі А. С. Сидоров мынадай бiр озбырлыктың куәсі болыпты. Веденяев деген офицер фельд-фебельге (кіші офицерге) Достоевскийдi нұсқап көрсетіп: «Әне бiр адам каторгадан келген... көрдің бе, eкі көзiңдi ашып қара, дандайсытпа!» - дейді. Фельд-фебель оны «дандайсытпау» үшін сол арада жоқтан өзге сылтаумен Достоевскийге соқтығып, жуан жұдырықпен оны желкеге қойып кеп жiбередi.

Осының бәрі Достоевскийдiң Семейде солдат болып жүрген кезіндегі көзімен көріп, басынан кешкен оқиғалары, Семейдегі өмірінің ең бір ауыр кезеңі еді.

Батальонның командирі полковник Белихов Достоевскийдi казармадан шақыртып алып, оған газет-журналдар оқытып қойып, өзi тындап отыруды әдет қылыпты. Сөйтiп, Белиховтың үйiне барып журiп, ол үйде үнемi болып тұратын біраз адамдармен де танысады. Сол кездегi белгiлi офицер М. М. Хоментовскиймен, Коврыгин, Ордынский сияқты чиновниктермен де танысып, араласып, олардың үйлеріне де барып жүретін болады.

Екi жыл бойы солдаттық өмірдің ауыр азабын басынан кешкен Достоевский ақыры 1856 жылы 15 январьда унтер-офицер атағына, сол жылдың 10 октябрiнде бірiншi офицерлік чин -прапорщик атағына ие болады.

Сөйтiп, солдаттықтан құтылып, казармадан шығып, Пальшин деген кiсiнiң үйіне пәтерге шығады.

Оның ендiгi араласатыны офицерлер ортасы едi. Ол бұл ортаның да талай топастық, надандық, мәдениетсіздiк мiнез-құлықтарының куәсі болады. Бұл жөнiнде де бірер адамның қалдырған естеліктерінен мысал келтірейiк. А. Яковлева, 1897 жылы «Сибирь» атты газеттің 80-санында жарияланған естелік әңгімесінде сондай бір офицердiң Достоевскийге көрсеткен дөрекі мiнезiн баяндайды.

Әрине, Семейде Достоевскиймен кездескен офицерлердiң бәрі бірдей мұндай бейбастақтар емес еді. Олардың ішінде де мәдениетті, бiлiмдiлерi болған. Мысалы, кадет корпусын бітіргеннен, кейiн өз бетімен iзденiп оқып, білімін тереңдеткен, көркем әдебиетке жаны құмар. әсіресе, Некрасовтың өлеңдерін жатқа білетін, «Современник» журналын алдырып тұратын үлкен мәдениетті Алексей Иванович Бахирев деген офицермен Достоевский дос болған, бір кезде екеуi бiр пәтерде бiрге де тұрған.

Федор Михайловичтің Семей қаласында болған кездеріндегі достарының ішіндегі ерекше aтап айтатын ең жақын сырлас адамы, айнымас адал досы Врангель едi. Александр Егорович Врангель 1854 жылы ноябрь айының аяғында, Петербургтен Семейге облыстық прокурор кызметіне тағайындалып келген адам. Врангель Семейге келгеннен бастап, Достоевскийдің рухани жағынан болсын, тұрмыс-тіршілік жағынан болсын хал ахуалы жақсара береді. Ол жазушыға адал жүрек, көңiлмен ғана емес, іс жүзінде үздiксiз көмек көрсетiп отырған, ақшалай да, заттай да үнемі жәрдемдесіп қамқорлық жасаған. Және де тек Семейде болған жылдарында ғана емес, тiптi, кейiн Достоевскийдiң жазушылық атағы әйгiлi болып, даңқы жер жарған шағында да Врангель жазушыға жәрдемдесіп тұрған.

^{Музейдің ашылу салтанатында}

Достоевский өзiнiң ағасына жазған хатында: «Маған қалтқысыз көңiлмен соншама көп жақсылық жасаған адамдар бар, дәл сондай соншама көп жақсылықты осы күнге дейін маған ешкім де істеген емес. Ол адам барон Врангель» - дейді. (Ф. М. Достоевский. Письма», том 11, 1887 - 1871, М-Л, 1930, стр. 557).

Врангельдiң Достоевский туралы естеліктер кітабы жазушының айдаудағы, әсіресе, Семейдегі өмір кезеңдерінен нақтылы толық мағлұмат беретін аса бағалы кітап. Кiтапта жазушының Семейде болған жылдарындағы тұрмыс-халі туралы, оның қарым-қатынас жасаған адамдары жайында мол мағлұмат беріліп, Семей халқының салт-санасы, әдет-ғұрпы, әлеуметтік өмірі, шаруашылық, кәсiп-қарекеті, жергiлiктi үкімет орындарының әкiмшiлiк, ел басқару тәртібі жайындағы мәселелер шыншылдық тұрғысынан сипатталып жазылған.

Врангель бiлiмдi юрист, әрi археолог, үлкен мәдениеттi адам болған. Ол Семейде болған жылдары көп жерлерді аралап, қазақ даласымен жақсы танысқан.

Врангель өзiнiң естелігін бұрынғы Семей қаласының көрінісін суреттеуден бастайды.

«Мен болған кезде, Семей жартылай қала, жартылай деревня сияқты еді... Әскери қызметтегілер мен Қоқаннан, Бұхардан, Ташкенттен, Қазаннан келген тұрғын көпестерді қосқанда қала халқының саны 5-6 мындай болатын. Жартылай отырықшы қазақтар Ертiстiң сол жақ жағалауын мекендейді. Олардың көпшілігі қазақ үйлерде (киіз үйлерде) тұрады. Кейбір бай адамдардың ағаштан салдырған үйлері де бар. Ол үйлеріне тек қыс түсе көшіп келеді. Ол жақтағы халықтың саны (қазақтың) үш мыңдай», - дей келiп, сол кезден бiраз деректер береді.

Одан әрi былай деп жазады: «...Федор Михайлович тамақты көбінесе бiздiң үйден ішетін... Достоевскийдің тұратын үйі қаланың ең бір көңiлсiз шеткері жерiнде... бөренеден салынған, тас іргесі жоқ атамзаманғы үй, бір жағына қыңырайып, бел ортасынан жерге батып тұрар еді... Достоевский сол үйдің үлкендеу бiр бөлмесінде тұрады. Бөлмесі кең болғанмен тым аласа, бөрене қабырғалары балшықпен сыланған, бір кездерде ағартқан да болу керек...

Бөлмеге кіре берісте, есiктiң сол жағында үлкен орыс пеш. Пештiн ар жағында Федор Михайловичтің жататын төсегi, кiшкентай стол, комод орнына тақтай жәшік қойылған... Үйдiң iшiн сүңгi басып кеткен. Қап-қараңғы кешке май шам жағылғанда... мен қағазды зорға-зорға дегенде оқи алатынмын. Осындай үйде Федор Михайловичтiң түні бойы қалай жазатынына қайран калам.

Врангель бұдан әрі Достоевскийдiң өмiрiнде тұңғыш peт caлт атқа мiнгенiн, екеуiнiң атпен ұзақ сейiл құрғандарын, қазақ қыстауларын көрiп, ауылдарында болғанын, сахара табиғатын тамашалап, рахатқа батып, cepгіп дем алғандарын, содан соң өздерімен жақын таныс қазақтардың үйiнде қонақ болғандарын ризалық көңілмен еске алады.

Достоевский Семейде болған жылдары жергілікті халықтың өмірімен, тұрмыс-салтымен жақсы танысқан Врангельдiң естелігінде Достоевскиймен бірге Семейде кiмдердiң үйінде болғандары толық сипатталып жазылған.

«Бiр күнi Федор Михайлович екеуіміз... - дейді Врангель, - қоқандық бiр бай қарттың үйiнде қонақта болдық. Ол кiсiнiң есiмi – Боқаш, жасы 65-70 шамасындағы орта бойлы, ашық жүзді, мейiрiмдi адам еді. Енді осы Боқаш жайында аздап айта кету керек. Боқаш Семейдiң көпесі. Шоқанның әйгілі Қашқария сапарын ұйымдастыруға атсалысқан ең басты адамның бірі. Жасы келіп қалған адам болғандықтан, киын сапарға өзі бара алмай, Шоқанның қасына баласын қосып берген. Сапар сәтті аяқталған соң, Боқаш алтын медальмен наградталған. Боқаш Құнанбаймен де жақсы таныс, достас адам болған. Құнанбайдың Семейге келгенде түсiп жүретін үйлерiнiң бiрi - осы Боқаштікі».

1855 жылы 30 август күнi Семейдегi бiр үлкен тойда Достоевский екеуiнiң болғанын айта келіп, Врангель былай дейді:

«Қазақтың ат бәйгесi, бүркіттің қасқыр алғанын көрсеткендерi аса қызықты болды. Тойға жиналған халықтың көңiлiн көтеріп, қыздырып жіберді. Шат-шадыман мыңдаған адам Ертіс жағасына қаптап кеткен. Әсіресе татар мен қазақ әйелдерінің әсем сәнді киімдері елден ерекше көз тартады.

...Өзім де саятшы-аңшы болғандықтан, бүркіттің касқырға түскен сәтін көргенде, делебем қозып тұра алмадым. Ондай қызықтарға әдетте салқын қарайтын Ф. Михайловичті тарта қоймады..

...Сол тойда қазақ достарымыз - Тiнiбай мен Меңдібай тағы да үйлеріне қонаққа шақырды. Олардікіне біз қуана-қуана бардық. Қаймаққа қант қосып араластырған тәттi iрiмшiкпен сыйлады...».

Тұтқында жүрген жазушыға қазақ сахарасы бейнебір кең байтақ жатқан, еркіндік дүниесіндей көрінетін еді. Кейiн ол өзiнiң кейбiр шығармаларында («Записки мертвого дома», «Преступление и наказание», «Игрок») көзiмен көрiп, көңiлiнде сақтаған қазақ даласының суреттерiн кең көлемде болмаса да сипаттап жазғанын көремiз. Бірер ғана мысал: «Бейнебiр тұтқындағы адамның түрме терезесiнен еркiн дүниеге көз сүзгенi сияқты, кей шақта, жар жағасында тұрып, терең ойға шомып ұшы-қиыры жоқ құлазып жатқан кең далаға көз жiбересің. Түпсіз көк аспанда жарқырап тұрған ыстық күн де қазақ даласы жақтан алыстан талып жетіп естiлген ән де осының бәрі-бәрi мен үшін қымбат та сүйiктi едi. Ұзақ уақыт тесіле қарап тұрғаныңда, әйтеуір бір байғұстың ыс басқан, қораш киіз үйі көзіңе түседі. Үй алдында будақтаған түтiн, бiр-екi қойының маңында күйбеңдеп бірдеңе iстеп жүрген қазақ әйелін көресің. Осының бәрі кедейлiк пен жабайылық салдары, бiрақ, емін-еркін өмiр» («Запиcки из мертвого дома» атты шығармасынан).

Тұтқын азабынан соң Достоевскийдің жаңа өмір кезеңі Семейде басталды. Семейде болған жылдары бұрынғы көзқарастарын, сенім-нанымдарын қайтадан ақыл таразысына тартып, ой елегінен өткізіп, сана-сезiмiнде көп өзгерiстер пайда болады.

Семейде табысқан айнымас адал достары Врангель, Мария Дмитриевна Исаева, Шоқан Уәлиханов, т. б. болмаса Достоевский тұрмыс таршылығына, тағдыр талқысына төзе алар ма еді, әлде қайтер едi? Жазушының өзі де осындай ойға келген.

Өмiрiнiң мұрат-мақсаты болған жазушылық қызметiнен ерiксiз қол үзiп кеткен кемеңгер суреткер Семей қаласында қайтадан қолына қалам алады.

 

Федор Михайлович Семей қаласында 1854 жылдың 2 мартынан 1859 жылдың 2 июлiне дейiн, яғни 5 жыл 4 ай тұрған.

 

1859 жылы 2 июль күнi дәм-тұзын көп татқан Семей қаласымен, кең байтақ қазақ даласымен, ризашылық-достық көңiлмен қош айтысып, ұлы жазушы Федор Михайлович Достоевский Тверь қаласын бетке алып, сапарға шығады. Жолшыбай әдейілеп Омбы қаласына соғып, Шоқан досымен қош айтысады.