Өмірзақ Мұқай. Аудармада ең бастысы авторлық стильді сақтай білу керек 12+

Белгілі аға журналист, аудармашы Өмірзақ Мұқай – әдебиетіміздегі аударма саласының белді өкілі. Ол әлем әдебиетінің көптеген үздік туындыларын ана тілімізге жоғары деңгейде тәржімалаған. Алматы қаласына барған сапарымызда ағамен арнайы жүздесіп, көңілімізде жүрген түйткілді сұрақтардың біршамасын қойып үлгірген едік. Әңгіменің дені бүгінгі аударма мәдениеті төңірегінде өрбіді. Назарларыңызға сол сұхбатты қалпын бұзбай ұсынғанды жөн санап отырмыз.

- Өмірзақ аға, аудармаға қалай келдіңіз? Өскен ортаңыздың әсері болды ма? Әңгімемізді осыдан бастасақ?

- Біз Кеңес үкіметінің балаларымыз ғой. Коммунистік партияның дегенімен жүрдік, орыс тілі басым болды. Қазақ тілі екінші сорттағы тіл болды. Ол кезде қазіргідей теледидардың дәурені жүріп тұрған жоқ. Бір-екі ғана телеарна бар. Өзім Көкшетаудың тумасымын. Орысы көп өңір. Ол кезде Көкшетауда аудандық дербес қазақ тілді газет жоқ. Аудандық қазақ газеті орыс тілді газеттің аудармасы ретінде шығады. Былайша айтқанда дублаж есебінде. Орыс журналистерінің ақшасы мол, қазақ тілді газетте журналист деген мамандық жоқ, аудармашы деген мамандық бар. Сондай да заман болды. Менің алғашқы аудармашылық жұмысым осылай басталды, балам.

- Қазақы ауылда туып, орыс тілін жақсы білгеніңізге қарағанда мектепті жақсы оқыған болып тұрсыз ғой?

- Оның рас. Мектепте мықты әдебиетші мұғалімдеріміз болды. Кейін журналистика факультетінде дәріс берген оқытушыларды, бала кезімде мектепте әдебиет сабағынан дәріс берген мұғалімдеріммен салыстырып көрдім, солар қарапайым мектепте жүре тұра, ҚазҰУ-дің кейбір ғылым кандидаттарынан әлдеқайда білімді болатын. Сондай әдебиетке бейім ортада өстік. Оныншы сыныпты бітіргесін ауданда тұратын әпкем шақырып алды, айтуынша аудандық газетте орын бар екен. Содан он алты жасымда аудандық газетке келдім. Маған сынақ есебінде аударуға машинкамен басылған төрт беттік мақала берді. Әлі есімде, өрт қауіпсіздігі туралы мақала еді. Әлгі төрт беттік материалды таңнан кешке дейін ақ тер-көк тер болып аударып шықтым. Ол кезде қаламмен жазамыз, қиналғаным сонша сол күні қолыма сүйел түсті, қолға қаламнан да сүйел түседі екен, сол сүйел күні бүгінгі дейін бар. Бұл менің алғашқы аудармам. Редактордың орынбасары Герман Шувашкин деген шубаш жігіті. Қазақ тілін жақсы білетін мықты маман. Сол кісіге аудармам қатты ұнады. Содан аудандық газетте аудармашылық жұмысым басталып кетті. Бұл 1971 жыл. Зеренді аудандық газетінің редакциясы.

- Одан кейін студенттік жылдар басталды. Ол кездегі Алматы қандай еді?

- Иә, содан Алматыға келдім. Мен Алматыға кешірек келген адаммын. Біз Алматыға келген жылдары қалада әдебиеттің десі басым еді. Онда мына Жазушылар одағы керемет киелі жер болып есептелетін. Ол кезде Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин бастаған классиктердің көзі тірі. Одаққа келу Меккеге келгендей қасиетті болып сезілетін бір дәурен еді. «Қаламгер» деген кафе бар, ол жерде де неше түрлі процесстер жүріп жататын. Ол уақытта сыра ішу деген болды. Кәдімгі Алматының «Жиугли» сырасы. Қала сыраханаларға толы. Алматының әр сыраханасы дүрілдеп өлең оқып тұратын. Бір сыраханада Мұқағали күндей күркіреп өлең оқып тұрса, енді бір сыраханада Кеңшілік дүрілдеп өлең оқып тұратын, тағы бір сыраханада Жарасхан күңіреніп жыр оқып жататын. Сонда бүкіл қазақ поэзиясы Жазушылар одағынан сыраханаларға көшіп кеткендей әсер беретін. Ол жай ғана сыра ішу емес, ондай кафеде керемет бәсеке, пікірталас жүріп жатады. Осыған қарап 70-ші жылдардағы қазақ ақындары сыраханада тәрбиеленді деседе болады. Мықты ақындар көп болды. Солардың бәрінен бұрын Төлеген Айбергеновтің культі биік болды. Есіме түскенде айта кетейін, біз сегізінші сыныпта оқып жүрген кезімізде Ғаббас Тоғжанов деген мұғаліміміз болды. Онда Айбергеновтың аты шықпаған кез, сонда әлгі мұғаліміміз: «Мына қазақта Айбергенов деген ақын шықты, бұл ертең үлкен ақын болады, қазақ поэзиясының құбылысы болады», - деп отырушы еді. Қарапайым ауылдың мұғалімінің берген бағасы, қазір ойласам недеген данышпан адам деймін. Сол ағайымыз айтқан Айбергеновтың абройына Алматыда жүріп куә болдық. Төлеген өзі отыз жасында қайтыс болып кетті ғой, бірақ «Құмдағы мұнаралар» деген кітабы қалды. Сол кітап – қазақ әдебиетінің алтын қорында сақталатын кітап. Ондай поэзия қазір не туды, не тумады. Мен өзім Айбергеновті – қазақ поэзиясында Абайдан кейін реформа жасаған ақын деп есептеймін. Әрине мықтылар бар, бірақ Төлегеннің жөні бөлек. Сол кісі көзінің тірісінде айналасынан қолдау, қамқорлық көрмей өтті. Оның себебі: Айбергенов Қазақстанда тумаған, бар кінәсі сол. Бірақ, өз заманында халықтық деңгейде мойындалды. Мен Алматыға келгенде көп ақындар Айбергеновты айта бермейтін, бірақ солардың көбі айбергеновше жазатын. Оның мысалы көп, айталық Фариза апамыз, ол кісі ұлы ақын, дегенмен поэзиясына Айбергеновтің ықпалы ерекше болды. Меңдекеш Сатыбалдиев деген ақын болды, ол кісі де Айбергеновтың стилінде жазды. Солай бола тұра ресми түрде Айбергеновтың насихаты бола қойған жоқ. Оны мен былай түсіндіріп берейін. Баяғыда Кеңес үкіметінде Қазақстанның Мәскеуге, басқа сырт елдерге шыққанда алып баратын екі-үш бренді болды. Соның бірі – «Қазақстан» сигареті. Бүкіл КСРО-да «Қазақстан» темекісі жоғары бағаланды. Бүкіл одақ «Қазақстан» темекісін тапса шегетін. Бір жылы Мәскеудің Жеңіл өнеркәсіп министірлігі тұтас Кеңес одағының темекі комбинаттарының директорларын шақырып жиналыс ашады. Сонда әр республикадан келген директорлар министрдің көзінше өз темекісін мақтайды ғой. Ал, біздің Алматы темекі комбинатының директоры үндемей отыр дейді. Сосын министр: «Сіз неге үндемей отырсыз, сіз неге өз өніміңізді мақтамайсыз?» - дейді ғой. Сонда «Алматы» темекі комбинатының директоры орынынан тұрып: «Мен бүгін өз темекімді мақтамаймын, менде бір-ақ өтініш бар. Бәріңіз қалталарыңыздағы темекіні үстелдің үстіне қойыңдаршы, қандай темекі шегетіндеріңізді көрелік?» - депті. Не керек әлгі директорлар қойғысы келмейді. Әйтсе де министр айтқасын амалсыз қалталарындағы темекілерін үстелдің үстіне қойса, бәрінің қалтасында «Қазақстан» темекісі дейді. Айтайын дегенім, міне Айбергеновтің культі осындай болды. Айбергеновтің атын айтпайды, бірақ бәрі соған еліктейді, тамсанады. Олардың әрекеті жаңағы директорлардың қылығы сияқты. Өз өнімдерін мақтайды, өзгенің өнімін тұтынады. Қазақ жағдайында мұндай іштарлық көп болды. Мұқағали ағамыздың да қудалау көргенінің куәсі болдық. Біз университет жақтан келеміз, Желтоқсан мен Мир көшесінің қилысында, жертөледе сырахана болды. «Есік» қонақ үйінің асты. Соған бүкіл жазушылар барады. Ішеді, өлең оқиды. Сондай кезде Мұқаңның жағдайын көрдік.

- Сіз журналистика факультетінде оқыдыңыз ғой ә?

- Иә, мен ҚазҰУ-дің журналистика факультетінде оқыдым ғой. Біреудің есінде болар, біреудің есінде болмас, көп адамдар айтпауы да мүмкін. Ол кезде журналистика факультеті ресми түрде республикадағы бірден бір партиялық факультет болып есептелетін. Идеологиялық қызыметкерлер дайындайтын. ЦК-нің бақылауында болды. Соған қарамай талай игі жақсылар шықты.

ОЛЖАСТЫҢ «АЗ И ЯСЫ» БОТҚА БОЛЫП ШЫҚТЫ

- Аударма саласына бел шешіп араласуыңыз осы жылдары басталды ма?

- Алматыда сол кезде «Аудармашылар алқасы» деген мекеме құрылды. Алқада 40 адам жұмыс істедік. Бастығымыз - Мұрат Әуезов. Республикадағы ең мықты мамандар жиналды. Үмбетбай Уайдин, Ақселеу Сейдімбеков, Исрайыл Сапарбаев, Жарасхан Әбдірәшев, Сабырхан Асанов сынды кісілермен бірге істедік. Осылардың ішінде ең жасы - Аманхан Әлім екеуміз. Сонда жүргенде маған Ғаббас Қабышев Юлиан Семенов деген орыстың үлкен детектив жазушысының «Тарихтың жабық беттері» деген кітабын аудартты. Аударма жақсы шықты. Енді басайық десек Юлиан Семеновтың балаларынан келісім алу керек екен, бірақ, келісім алынбай қалды. Сонымен кітап шықпады, бірақ ақшасын берді. Сол жылдары кеңестік әдебиетті нәсихаттау мақсатында «Жазушы» баспасы «Достық» сериясымен 200 кітап аударды. Содан аудармалар алып жүрдік, өлеңдер аудардық. Советқазы Ақатаев деген ағамыз болды, сол кісі үлкен патриот кісі, дегенмен шығармаларын орыс тілінде жазды. Қазақша жақсы сөйлейді, бірақ, қазақ тілінде сөйлем құрауы ақсап жататын. Сол кісі маған аудартқызып жүрді. Советқазы ағаның «Тышқан жылғы қырғын» деген тамаша деректі повесі болды, соны аудардым. Бұл өзі тарихи шығарма. Негізгі ойы Шыңғысхан бүкіл моңғолды біріктіріп жорық жасар кезде 45 мың жасағы болды, іргелес Найман хандығында 65 мың қол болды. Найман ханы "Ол сасық маңғол маған 45 мың қолымен не жасайды",- деп астамшылыққа беріліп жатқан кезде, Шыңғысхан ғайыптан шауып Найман хандығын талқандап жібереді. Сонда автордың айтайын дегені, сол жолы Инаныш Білге хан әскерінің басымдығымен Шыңғысхан әскерін талқандаса, әлемде моңғол шапқыншылығы болмауы да мүмкін еді деген идеяны айтады. Бұл да бір өзіндік айтары бар тарихи шығарма. Осыдан кейін де әр жерде біраз нәрсені аударып жүрдім.

- Олжас Сүлейменовтың атқты «АЗ и Я» кітабын аударуға қатысыпсыз, сол туралы айтып берсеңіз?

- Бір күні Советқазы Ақатаев мені шақырды, ол кезде Олжас Сүлейменов Жазушылар Одағының бірінші хатшысы болатын. Үлкен адам, дүркіреп тұрған кезі. Бүкіл Кеңес үкіметінде айқай тудырған, орыс шовинизіміне қарсы тұрған «Аз и Я» кітабы әлі қазақша шықпаған. Ақатаев осы кітапты екеміз бірігіп аударайық, кітап екеуміздің фамилиямызбен шығады деді. Онда мен жаңағы айтқан «Аударма алқасында» жұмыс істеймін. Мұрат Әуезов Жоғарғы Кеңеске ауысып кетті де, орынына Ғаббас Қабышев келген. Советқазы аға үйде отырып аудара бер деді. Мен сол жылдары «Аз и Яның» бес баспа табағын аударып шықтым. Өте күрделі еңбек, бұрын да оқығам, аудару үстінде тіпті басқаша сезіледі екен. Олжастың әр сөйлемінің астында терең астары бар, қабат-қабат ой жасырулы жатады. Ондай қасиет қазіргі қазақтың бірде бір әдебиетшісінде жоқ. Ол кез Олжастың «Адамға табын жер енді» деген поэмасымен аспандап кетсе де, орыстың Евтушенко, Рождественский сияқты көптеген мықты ақындары Олжасты әлі мойындай қоймаған кезі. Оның сырын біз түсіне алмадық. Оны мен Олжасты аудару үстінде байқағандай болдым. Олжас өзі орыс тілді болса да сөйлемді қазақша құрайтын ақын екен. Мен соған таң қалдым. Қалай болмасын қаны жібермейді ғой. Қазақтың сөйлем құрау жүйесінде баяндауыш соңында жүреді, ал орыстарда сөйлемнің басында, ортасында келе береді. Олжастың тілдік ерекшелігі осындай орыстың сөйлем құрау мәнеріне бағына бермейдіндігі. Осыған байланысты тағы бір айтайын дегенім, жас кезімде газетте аудармашы болып жүргенде, орысша жазатын түріктектес халықтардың не бір журналистері болды. Біз солардың жазғанын қазақшалаймыз. Содан түйгенім, маған қазір бір орысша кітап берсе, мен оның текстіне, мәтіндік ерекшелігіне қарап автордың ұлтын айыра аламын. Оның себебі, сен қанша жерден өзге халықтың тіл маманы болсаң да, тегің, қаның, генетикалық ойлау табиғатың бәрібір жібермейді. Менің осыған көзім анық жетті. Мысалы, орыс тілінде жазатын қазақтардың орысшасының жүз пайыз дұрыстығына күмәнім бар. Мен еврейлердің де орысша аудармасын ұнатпаймын. Олардікі де орысша емес, өздерінше аударады. Нағыз орыстың жазбасы мен өзге ұлттың орысша жазбасы қабыса бермейді. Қазақтарда да солай. Әдебиетші екі тілді болады дегенге үзілді-кесілді қарсымын. Оған сенбеймін де. Әдебиетші бір-ақ тілді болады. Кейбіреулер мақтанады. Қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне еркін аудара аламын деп. Ол мүмкін емес. Ондайларды мен көріп жүрмін. Менің таныс орыс тілді журналист ағаларым болды. Таза ауылдың баласы. Орысша жазады. Қазір кітап аударып жүр. Соның жазғандарына қарасам, орысшасы дұрыс, көңілге қонады. Ал орысшадан қазақшаға аударуы көңіл көншітпейді. Сөйлемдері шынайы, жаттық емес. Нағыз әдебиетші бір-ақ тілді болады деп отырғаным осы.

- «Аз и Яның» аяғы не болды аға?

- Сөзден сөз шығып жатыр. «Аз и Яның» аяғы былай болды. Бес баспа табағын аударып болдым. Бір күні Советқазы ағам звандап одаққа шақырды. Бардым. Сондағы айтқаны: «Мен жаңа ғана Олжасқа кіріп шықтым. Олжас сені менсінбеді. Танымайтын, білмейтін жас жігіт қалай менің шығармамды аударады деді. Мен қанша айтсам да келіспеді. Сен ренжіме, Өмірзақ, кітап менің атыммен шығады, бірақ, сенің қаламақыңды төлеймін», - деді. Мен келіспедім, бес баспатабақ аударманы да бермедім. Содан Советқазы Ақатаев «Шығармашылық үйіне» барып аударуға кірісті. Бір күні мені тағы шақырды. Барсам әбден жұмыс қажытып шаршаған екен. Ойланып отырып: «Өмірзақ, айналайын, өзің көрдің, мен де жазық жоқ. Сен ат-атағы жоқ жас жігітсің, Олжас сені менсінбеді. Не де болса ана бес табақ аудармаңды бер маған. Гонорарын аласың», - деді. Содан келістім. Советқазы аға соның бәрін қосып аударып шықты. Бірақ кітапті бүлдірді. Оның себебі, әуелі мен аудардым, менің аудармамды түзеп Ақатаев жалғасты аударды. Оны апарып, Олжас Сүлейменов сол кездегі одақтың бірінші хатшысы Сайын Мұратбекке берді. Ол өз стиліне салып қайта қарап, редакторлап шықты. Ол аз болғандай кітапты қайтадан Асқар Сүлейменовке редакторлатты. Асқар оны өз мәнеріне салып қайта қарап шықты. Сонымен әлгі кітап ботқа боп шықты, сөздің қысқасы. Осының бәрінен бұрын аударманың бірінші нұсқасы дұрыс еді. Сол күйінде қалса жаман болмас еді.

ТҮПНҰСҚАНЫҢ СТИЛІНЕ БЕЙІМДЕЛЕ БІЛУ – АУДАРМАШЫНЫҢ БІРІНШІ ПАРЫЗЫ

- Кеңес үскіметі кезінде аудармаға жақсы көңіл бөлінді ғой?

- Кеңес үкіметі кезінде аудармаға жауапкершілікпен қарады. Мықты аудармашылар болды. Әр баспаның қасында аударма редакциясы болатын. Жазушылар одағының жанында үздік 40 маманнан тұратын «Аудармашылар алқасы» болды. Аудармаға қатты көңіл бөлінді. Аударма жазушылар үшін әуелі күнкөріс көзі еді. Қаламақы көп төленетін. Және аударылған кітаптың басында мықты редакторлар отыратын. Қазіргі редакторларға менің көңілім толмайды. Олар әдебиеттің не екенін білмейді. Сенің нені қалай аударғаныңмен есептеспейді. Қазіргі редакторлар өте сауатсыз. Мысалы, мен Исигуроның атақты бір романын «Жоғалтып алма сен мені» деген атпен аудардым. Кітап астаналық бір баспадан шықты. Сол кітапқа әдебиетте аты жоқ бір қыз редактор болды. Сол редактор кітапты бір ай түзеді, екі ай түзеді. Мен: «Айналайын-ау, мен Борхесті, Карпентьерді, Кортасарды аудардым, менің аудармаған жазушыларым аз еді. Соның бірде бір түзетусіз өтіп еді. Сен сонша кімсің?», - дедім де қойдым. Олардың не ойлағанын қайдам. Одан кейін ол баспадан аударма алмаймын да, аударған кітабымды қайта қолыма алып қарамайтын да болдым. Себебі мен өз аудармамның сапалы екеніне сенімдімін. Оған мені білетін әдебиетшілер де сенімді. Сөйтсем, бұлар өздерінше солай «редакторлап» бүлдіреді екен. Нәтижесінде нашар аудармалар осылай да көбейіп жатыр.

- Сіздердің заманда аудару жұмысы қалай жүруші еді?

- Нұрғазы Шәкеев, Жұмағали Ысмағұлов сияқты бірқыдыру кәсіби аудармашылар болды. Жұмағали Ысмағұловтың аудармалары классика болатын. Орысша-қазақша екі тілді өте жақсы білетін. Осындай сапалы аудармалардың негізінде қазақтың сөз қоржынына жаңадан кірген сөздер де көп болды. Айталық Ісілам Жарлығапов деген кісі «балмұздақ» деген сөзді енгізіп кетті. Сол сияқты «аялдама» деген сөз де айналымға түсті. Окопты тағы бір ағамыз «оқпана» деп аударды. Ол да өзінше жарасымды сөз еді.

- Аудармашы үшін ең керегі не?

- Аудармаға дайындық мықты болу керек. Қоржыныңда білім мол болуы, әдеби талғамың мен танымың биік болуы керек. Тілді терең білуден, түпнұсқаны сақтай білуден сырт, ең бастысы жазушының стилін сақтай білу айрықша қажет. Біздегі ең басты мәселе осында. Мен мысалы Карпентьердың «Жер патшалығы» романын аудардым. Осы романның стилі өзіме керемет ұнады. Кортасардың «Қуғыншысы» қандай керемет повесть. Мен повестің стиліне қызығып, стиліне бейімделіп аудардым. Бұл жерде стильге бейімделе білу деген мәселені қадағалап айтып отырмын. Түпнұсқалық стильге бейімделе білу – бұл өнер. Түпнұсқаның стилдік ерекшелігіне бейімделе білу – талантты аудармашының бірінші парызы. Стильге бейімделмей аударған аудармаң түпнұсқа емес басқа бір нәрсе болып шығады. Мысалы, Абайды әлі күнге аудара алмай жатырмыз. Абайды аудару үшін Абайдың деңгейіне жетпесең де жаққындау керек қой. Сол сияқты, қазақ әдебиетінде аударуға келмейтін ақындар бар. Мысалы, Мұқағалиды ептеп аударуға болатын шығар. Ал, Төлеген Айбергеновті аудару мүмкін емес. Махамбет те аударылмайды. Ол ескі ноғайлы заманынан келе жатқан сарынның жыршысы, оны аудару үшін сол заманда туған біреу болмаса, қазір оны аудару мүмкін емес.

- Бұл жерде де мәселе стильге келіп тіреліп тұр ғой?

- Иә, «Аударма алқасында» Ақселеу Сейдімбековпен бірге жұмыс істедім ғой. Ақаң өз заманының өте білімді, энциклопедист ғалымы еді. Білмейтін нәрсесі жоқ. Және Ақселеудің ойлау жүйесі басқаша болатын. Сол кісі үнемі: «Өмірі жазушының стиліне өзгеріс енгізуге болмайды», - деп отыратын. Ал қазіргі редакторлар стильді ұрып қойғаны бар ма? Әкеледі де өз стилімен жазып шығады. Біріншіден оларға мәдениет жетпейді, екіншіден білім жетпейді, үшіншіден стильді түсінбейді, оны түсінуге сезімі, түйсігі, өресі жетпейді. Олар өз стилімен жазғысы кеп тұрады. Қазір «Мазмұндама» деген шығыпты, мен Шыңғыс бауырымды жақсы білем, білімді жігіт. Баяғыда ондай болған, «Жазушы» баспасы «Достық» сериясымен 200 кітап шығарды дедім ғой. Сонда неше түрлі аудармашылар болды. Орыс тілін толық білмейтін кейбір аудармашылар мен мына кітапты әр абзац бойынша мазмұндап аударам дегенді шығарды. Әй, онда стиль қайда қалады? Мазмұндамадан ешуақытта стиль шықпайды. Мазмұнын құр баяндап берген жерде стиль туралы айтудың өзі ұят. Сонда «Жазушы» баспасының аударма редакциясында Нұрахмет Төлеуов, Әбді Шымбатыров деген мықты редакторлар болды. Сол кісілер айқай салып, шамаң келмесе аударма деп тиып салатын. Мен басында айтқанымдай Исигуроны аудардым, шыны керек оны соншалықты биік деңгейдегі жазушы деп ойламаймын. Тақырыбы күшті демесең, бізде одан мықты жазушылар бар. Бірақ стилін сақтап аудардым. Оның аяғы жаңағыдай болды.

БОРХЕС: "ОРАЛХАН СИЯҚТЫ ЖАЗҒЫМ КЕЛЕДІ",- ДЕР ЕДІ

- «Әлем әдебиеті кітапханасы» аясында, сіз бірқатар Латын Америкасының әдебиетін аудардыңыз, әңгімені сол арнаға бұрсақ?

- Мен өз басым Латын Америкасы әдебиетінің барлық жазушыларын бұрыннан қызығып оқып жүрдім. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында әлем әдебиетінің ең үздік 100 кітабын аудару жоспарланды да, содан аудару науқаны басталды да кетті. Қазақ «Атаңды жау шапса бірге шап» демей ме? Құдай салмасын, бәрі аудармашы болып шыға келді. Бірақ, көбі жарамай қалды. Содан іріктеліп біраз аудармашылар қалды.

- Борхесті тұңғыш рет қазақ тілінде сөйлеттіңіз?

- Маған бірінші берілген тапсырма Борхестің шығармаларын аудару болды. Ана шығармасын, мына әңгімесін аудар деп тапсырған жоқ, тек қана осынша көлемде аударып берсеңіз деді. Содан өзім таңдадым. Борхестің танымдық бағыттағы еңбектері қазақ оқырмандары үшін тым ауыр. Оқырмандардың көбі дайын емес. Содан мен оның кішкентай новеллаларынан бастадым. Айталық «Ажалсыз» деген жақсы новелласы бар. Ол Борхестің прозашылығын ашып көрсететін шығарма. Біз журналистика факультетінде оқып жүргенде, профессор Зейнолла Қабдолов сабақ берді. Ол кісі "Бізге әдебиет – сөз өнері" деп үйретті. Шынында да солай ғой. Ал батыстық әдебиетте ол тек қана сөз өнері емес. Олар танымдық, философиялық мәселелерге көбірек көңіл бөледі. Борхес - энциклопедиялық білімі бар адам. Өмірбақи кітапхананы басқарған. Кітапханадан шықпаған. Білім деген бір басына жетіп артылады. Жазушылық дарыны өз алдына. Борхесті аудару барысында менің түсінгенім, ол бүкіл оқырманын өзім сияқты білімді деп ойлайды. Бір мәселені айтып келеді де, кенет тағы бір мәселеге өте шығады. Оны қарапайым оқырман түгілі, білімді аудармашының өзі аңдамай, түсінбей қалады. Бірақ қисынды жазады. Танымдық білігі мен әдебиеттің мотивациясын шебер ұштастырады. Сондықтан Борхес шығармашылығы терең интеллектуалды әдебиетке жатады. Бірақ осы авторды аударып отырып, іштей бір пендешілік ой келді. Мысалы, кез келген жазушы жазған дүниесінің адам жандүниесіне әсер етуін ойлап, шығарманың лирикасына, эмоциясына құштар болып отырып жазады. Мысалы Қалихан, Оралхан, Сайынның шығармалары. Егер Алла тағала Борхеске «Сен Борхес сияқты жазғың келе ме, әлде Оралхан сияқты жазғың келе ме?» деп таңдау берсе, сонда: "Борхес Оралхан сияқты жазғым келеді деп айтар ма еді",- деген ой келді. Себебі, шығармада ақылдың тым басым болғаны да ұтымды емес сияқты. Борхестің «Ажалсызын» «Жұлдыз» журналы сұрап басты. Осының бәрі қазақтың жас прозаиктерін дайындау үшін керек дүниелер. Біздің қазіргі проза не анда емес, не мында емес бір қалыпты күйде тұр ғой. Солар үшін керек деп ойлаймын.

- Хулио Кортасарды аудару қаншалық қиындық тудырды?

- Кортасар менің ең бір жүрегіме қонған жазушы болды. Кортасар өнерді білу, өнерді талдау машығы арқылы маған қатты әсер етті. «Қуғыншы» повесі саксафоншы туралы ғой. Өнерді, музыканы түсінуі, оны қабылдап, өз бойынан өткізіп шеберлікпен бере білуі – біздің әдебиетте сирек кездесетін нәрсе. Кортасарға келгенде біз соған көңіл бөлуіміз керек. Карпентьердің «Жер патшалығы» романы лирикасымен, эмоциясымен социализмнің кейбір элементтерін еске түсіреді. Бірақ өте талантты жазушы. Сюжетті жақсы құрады, ойланарлық дүние жазады. Ти Ноэль деген кейіпкері бар, соның өмірінің соңына, ажалына дейін керемет суреттейді. Карпентьердің бұл стилі, баяндау мәнері соңғы кезде біздің әдебиетте де жиі байқалып жүр. Бұл тұрғыдан келгенде Карпентьер, Борхес пен Кортасарға қарағанда бізге біршама жақын қаламгер. Бізде әрине, Борхес сияқты жазғысы келіп жүрген жазушылар бар, бірақ әзірге ондай парасатты туынды көзге ұшырай қойған жоқ.

- Сіз айтып отырған латынамерикалық үш жазушы - үш түрлі стильдегі қаламгерлер. Әрбірінің стилін сақтай білу оңайға түспеген шығар?

- Әрине, үшеуінің арасындағы үндестікті бұзбай, жеке-жеке стилін сақтап аудару үшін, қайталап айтамын, оған мол дайындық керек. Багаж керек. Мен енді жасыратыны жоқ, жастайымнан көп оқыған адаммын. Ауылымда үлкен-үлкен екі кітапхана болды. Мен мектепте жүріп сол екі кітапхананы індетіп оқығанмын. Соның пайдасын күні бүгінге дейін көріп келе жатырмын.

НАҒЫЗ ӘДЕБИЕТШІ БІР-АҚ ТІЛДІ БОЛАДЫ

- Алдыңыздағы қай аудармашыдан көбірек үйрендіңіз, кімді үлгі тұттыңыз?

- Жұмағали Ысмағұловтың аудармасы, аудару мәнері маған жақсы әсер етті. Көп жерде сол кісіден үйрендім. Ол аударманың түпнұсқалық стилін қазақ тілімен еркін, әдемі бере алатын. Келісті түпнұсқалық сөйлемді әдемі қазақшалай білетін еді. Кейбір ағаларымыз қарадүрсіндеу еді. Аудармада ең бірінші өз тіліңді жақсы білуің, сосын екінші түпнұсқалық тілдің мазмұнын, мәнін, астарын толықтай түсініп отыруың керек. Мен қашанда стильді бірінші орынға қоямын. Қандай жағдайда да стильді, яғни шығарманың күретамырын дөп баса білу керек. Біздің қазіргі редакторлар аударманың стилін сақтау мәдениетін қадағаламай жатыр.

- Соңғы жылдары Ұлттық аударма бюросы «Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасын соңына шығарғанын білесіз. Аудармашы ретінде сол жобаға қатыстыңыз ба?

- Аударма бюросы алғашқы екпінмен 18 кітап шығарды ғой. Соның ішінде алғаш шыққан кітаптың бірі Карен Армстронгтың «Құдайтану баяны» еді. Ең басты кітабы сол болатын. Соны бір жігіт аударған екен, аударманы жаратпай редакторлық жұмысқа біз сияқты әдебиетшілерді жалдады. Шынында да аударма нашар. Аудармашының қазақшасы нашар болуы керек. Содан «Құдайтану баянын» мен үш рет қайталап оқып, үш рет редакторлап шықтым. Өзі қалың бес-алты жүз беттік кітап. Оны маған берген себебі, мен кино, дубляж саласында көп жұмыс істедім, сол кезде ВВС-дің, Discovery-дің танымдық, ғылыми, дінге байланысты теологиялық деректі фильмдерін аудардым. Сол кезде біршама теологиялық дайындықтан өткенім бар, соның бәрі көмектесті. Аудармада оқырманды тарту мәселесін де ойлану керек. Түпнұсқаның жолма жол суретін салғаныңмен ештеңе ұтпайсың. Негізі «Құдайтану баяны» сияқты ғылыми-теологиялық кітаптарды маман аудармашылар ғана аудару керек. Теологиялық білімсіз қарапайым аудармашы оны аудара алмайды.

- Ғылыми-танымдық бағыттағы 100 оқулықты 2-3 жылда аударып шығу мүмкін бе?

- Жалпы әлемдік озық ойлы 100 оқулықты 2-3 жылдың ішінде аударып тастау мүмкін емес. Оқулықты аудару үшін оның маманы болу керек. Айталық, физикалық мәні бар кітапты аудару үшін, саған тіл білу жеткіліксіз, әуелі физикалық білім болу керек. Одан соң өз тіліңді, қазақ тілін жақсы білуің керек. Кезінде «Хабар» арнасының тапсырмасымен пәндік (химия, физика, математика) фильмдерді аудардық. Соны мен аудардым. Аудару үстінде өзімді мектепте жақсы оқытқан химия пәнінің мұғаліміне, физика пәнінің мұғаліміне іштей рақмет айтып отырдым. Себебі, тентек болсам да мектепте жақсы оқыған бала едім. Химия пәнінен тәртібім үшін екі қоятын, ал сабағыма тек бес қоятын. Химиядан тек екі-ақ бағам болды. Екі және бес деген. Басқа үш, төрт деген баға болған емес.

- Қазіргі аудармашылрдың еңбегі қаншалықты бағаланып жүр?

- Аудармашының еңбегін бағалау мәселесі туралы айтқанда, яғни аудармашының қаламақысын белгілейтін адам, аудармадан хабары бар, аударманың азабынан өткен маман болуы керек. Бізде әдебиеттен, аудармадан хабары жоқ адамдар өздерінше бағалайды. Олар аударманы оңай көреді. Ол оңай емес. Қазіргі баспалар мың жарым теңгеден төлеп жатыр, ол былайынша айтқанда аудармашының ақысын жеумен бірдей. Бір бетке ең кемі 6-7 мың теңгенің айналасында төлегені жөн. Ақшасы жақсы төленсе, аударма да сапалы болады. Қазақ «Көңілсіз құйрықтан, қылжыраған бала туады» дейді ғой. Бұл да сол тектес дүние.

- Еліміздегі қазіргі аударма саласының қалыптасқан нақты жүйесі бар ма?

- Бізде аударма жүйесі толық қалыптаспаған. Басшылыққа аударманың жай-күйін білетін адам отыруы керек. Бізде аударманың мәнін түсіне білмейтін баспаның директорлары бағаны белгілейді, шығарманы таңдайтын да солар. Баяғыдай «Аудармашылар алқасы» сияқты кемелденген, жүйеленген, байыпты мемлекеттік мекеме болуы керек. Сонда ғана бүгінгі әлемдік мәдениеттің, әлемдік өркениеттің, әдебиеттің көшінен қалмай, соларды дер кезінде оқып, біліп, көріп отырамыз. Бізде әр жерде өз саласын білмейтін басшылар отыр. Олардың ештеңеге жаны ашымайды. Мысалы, менің өмірім газет-журналмен өтті. Сонда байқағаным, бір редактордың орыны босаса, айдаладан бір теледидардың адамын әкеліп қояды. Екеуі екі сала ғой. Оны ол қайдан біледі. Бізде экранға шығып ыржалаңдап сөйлегеннің бәрін журналист деп ойлайды. Олардың қатеге толы сөздері экраннан өтеді де кетеді, оған қайырылып ешкім мән бермейді. Ал газет олай емес. Газетте сенің сөйлемің тастай болып тұруы керек. Мен осы өмірімде телевизиончик келіп басқарған газеттің оңғанын көргенім жоқ. Бәрі әлем-жәлем бірдеме болып шығады.

- Одақтың қабырғасында жалпы аудармаға байланысты бөлімшелер жоқ па?

- Ондайды нақты білмедім, естімеппін. Аудармашылар кеңесі болуы мүмкін. Баяғыда Кеңес үкіметі кезінде поэзия жөніндегі, проза жөніндегі, сын жөніндегі кеңестер деген болатын. Тіпті фантастикалық әдебиет жөніндегі кеңес те болды. Сол кезде одақтың бір жиналысында фантастикалық кеңестің төрағасына сөз береміз дегенде Олжастың айтқан сөзі бар: «Бізде фантастиканың өзі жоқ, бірақ, фантастиканың кеңесі бар», - деп. Жұрт ду күлді. Сол айтқандай аударма кеңесі керек. Кеңестік әдебиетте бәрі бақылауда болды. Ол бір жағы дұрыс та болған сияқты. Бақылау арқылы адамның әдебиетшілік шамасы бағаланды. Қазір қарасаң, бәрі өзін керемет жазушымын, керемет журналиспін, керемет аудармашымын деп ойлайды. Шын мәнінде ол адамның өзін-өзі жалған иландыруынан туған дүние. Кейде осының бәрі біз сияқты кішкентай халық үшін заңды нәрсе ме деп ойлаймын. Қазақ өзі қашаннан бері екенін білмеймін лауазым сүйгіш халық қой. Кеңестік әскерде жүргенде солдаттар екі халықтың шенқұмарлығын айтып таңғалып отырушы еді. Бірі – украиндар, сосын – қазақтар. Сондағы таласып жүргендері - солдаттан да күні төмен бір әскери дәреже. Қазақ әйтеу бір жерден мақтау естіп, атақ алып қалуы керек. Мемлекеттік сыйлық алу үшін қырлысып жатқаны қаншама. Кейде ойлаймын, жаман айтпай жақсы жоқ, 19 миллион қазақтың солдат боп соғысқысы келетін бірі жоқ, бәрі генералша соғысқысы келеді. Бәріміз генералмыз, сонда солдатты қайдан табамыз деп.

- Қазақ тіліне қандай шығармалар көбірек аударылса дейсіз?

- Латын Америка әдебиетін тереңдеп, толыққанды, жүйелі түрде аударса деймін. Олардың көп нәрсесі бізге жақын. Борхестің аз ғана дүниелері аударылды, толықтай аударылса жөн болар еді. Орыстың қазіргі әдебиетін қадағалап аударсақ деймін. Баяғыда ұлты якут Иван Иннокентьев дейтін тамаша жазушысы болды, сондай мықтыларды іздеп қазақ оқырмандарына ұсынса жақсы болар еді. Аударатын дүние көп қой негізі. Аударма әдебиет үшін, тіл үшін, қазақ руханияты үшін керек.

- Қазіргі жас аудармашыларға қандай кеңес берер едіңіз?

- Қазіргі заманда біреуге біреу кеңес беруге болмайды. Бермеймін, бере алмаймын да. Оның үстіне кеңес тыңдайтын адам да жоқ. Әрқайсысы бір-бір әулие.

- Қазір немен айналысып жүрсіз?

- Қазір шай ішемін, қыдырамын, қонаққа барамын. Жалпы менің қолымнан келетіні - қалам, жазу ғана. Мен біріншіден, машина жүргізе алмаймын, екіншіден, компьютерді жөнді білмеймін, үшіншіден, телефонды дұрыс түсінбеймін. Шеге қаға алмайтын адаммын қысқасы. Сондықтан қолдан келгенше жазумен айналысамын.