Мұхит Төлеген. Түбі бір түркінің ортақ әдеби бастауы

Бүгінгі сұхбатта Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Дінтану кафедрасының аға оқытушысы,  Теология факультетінің Ғылым және тәрбие бойынша декан орынбасары, сонымен қатар «Ясауитану» Ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері, ғалым, "Дін психологиясы" саласы бойынша доктор, бірнеше кітаптардың авторы Мұхит Төлеген өз ойларын ортаға салды.

- Түркілердің атасы Иафет туралы аңыз-әпсаналар бар ма? 

- Түркілердің атасы Иафет есімі, ең алдымен, деректерде әртүрлі нұсқада ұшырасып отырады. Иафет, Иафес, Жаппас т.б. Оның аты Нұх пайғамбардың ұлы ретінде түркі шежіресін қаузайтын еңбектерде орын алған. Кең таралған ортақ әпсанаға сәйкес, Нұх пайғамбар топан суынан аман шыққаннан кейін қазақ аңыздарына сәйкес, Қазығұртқа, араб әпсаналарында Жуди тауы, еуропалықтар үшін Арарат тауына келіп кемесін шалдырады. Кейін Нұхтың үш ұлы әке өсиетімен әр тарапқа таралады. Үлкен ұлы Сам парсы жеріне қоныстанды. Одан қазіргі парсы, грек жұрты тарады. Хам Үндістанға жол тартты. Ал, Жаппас қарашаңырақта, Тұран даласында қалды. Одан Түрік, Хазар, Сақлап, Орыс, Мың, Шын, Кеймар, Тарих есімді сегіз бала туды. 

Оның иелігіне күншығысты берді. Нұх пайғамбар оны аттандырып тұрып: 

- Ұлым, мына тұмарды мойныңа тағып ал. Мұнда қасиетті дұға жазылған. Алда-жалда бір қиындыққа тап болсаң, осы дұғаны оқырсың, – деп шақпақ тасқа жіп өткізіп, ұлының мойнына тағады. 

Жаппас шығысқа қарай сапар шегіп, ұзақ жол жүреді. Көп жүріп, қалың қарағайлы бір тауға жетеді. Сол арада кенет аспан күркіреп, жер-дүниені қалтыратып жібереді. Әлемді қара түнек қаптайды. Әлден уақытта бір алаулы ұшқын тауға түседі. Қарағайлар лаулап жана бастайды. Жаппас әкесі жазып берген тас бойтұмардағы дұғаны оқиды. Сол сәтте көктен нөсерлетіп жаңбыр құяды. Өрт өшіп, күн ашылады. Жаппас сол сапарда Түркістан өңіріне жетеді. Сонда тыныстап отырып, шақпақ тасты Қаратаудың баурайына қояды. Осында отау құрып, ұрпақ өсіреді. Дүниеден өтерінде балаларына: 

- Егер қуаңшылық  болып, көктен тамшы тамбаса, тауға барып, дұға оқыңдар. Семіз малдан құрбандық шалыңдар. Сонда жаңбыр жауып, егіндеріңнің шығымы жақсы болады, – дейді. Содан бастап бұл тас «жады тасы» деп аталады. Құрғақшылық болған кезде адамдар сол тасқа барып, ондағы жазылған дұғаны оқиды екен. Кейін бұл дәстүр тасаттық беру салтына ұласып кетеді. Адамдар бұлақтың, өзеннің бастауына барып, құрбандық шалып, Алладан жаңбыр тілейді. Осы сәтте айтылатын тілек қазақ арасында «күн жайлату» деген атпен белгілі болған. Түрік жазушысы Уфук Туфанның «Yafes’in Oğulları» («Иафестің ұлдары») деген көлемді еңбегі бар. Осы еңбегінде де Нұх пайғамбардың ұлы Иафеске «жады тасын» бергені, осы тастың арқасында Иафестің қалаған кезде күн жайлатып, жаңбыр жаудыра алатыны жайлы айтылады. Түрік тарихшысы Неждет Сакаоғлының да ғылыми мақалаларында Нұхтың ұлы Иафет пен одан тараған түркілер жайлы араб, парсы тіліндегі қолжазбалар сараланып берілген. Ондағы аңыз-әпсаналардың төркіні де Насыриддин Рабғузидің «Қисса сүл-әнбиясында» баяндалған оқиғаға тіреліп, ежелгі хикаялар мен көне тарихи деректермен ортақ өрісте бой көрсетіп отырады. Бұлардың арасында Шәкәрім «Түрік, қырғыз һәм хандар шежіресінде» тілге тиек етіп кеткен араб тарихшысы әл-Жаһиздің «Мәнакыб-у Жүнди-л-Хилафе уә Фәзаилул-әтрак» («Халифа ордасының аңыздары және түркілердің артықшылықтары») деген еңбегі де бар. 

Әмір Темір заманында өмір сүрген тарихшы Шараф ад-дин Әли Йаздидің «Зафар нама. Тарих-и жахангир» (Әлемді жеңіп алушының тарихы) деген кітабында Иафеттің шежіресін былай тарқатады: «Кейбір деректе Яфас (Жапас) мурсал пайғамбар болған және оның сегіз ұлы болған деп айтылған. Олардың біріншісі Түрк, екіншісі Хазар, үшіншісі Сақлаб, төртіншісі Рус, бесіншісі Мешек, алтыншысы Чин, жетіншісі Қамари – оны Кимал деп те атайды, сегізіншісі Тарах, Ескендір Зұлқарнайын оның төрт ұлының бірі-тұғын. Түркістан мемлекеттерінің әрқайсысы олардың әрбірінің есімімен аталды. 

Нұхтан кейін бұл жамағаттар бірнеше жыл Бабыл шаһарында болды. Олардың әр тобының тілдері бөлек-бөлек, сондықтан бір-бірін түсінбейтін еді. Сол себепті бір-бірінен бөлектеніп, алшақтай барып, әрбір топ басқа аймақтарға кетіп өз алдына қоныстанып, сол өңірлерде олардың ұрпақтары көбейді. Содан ол уәлаяттар оларға тиесілі болды. 

Ал басқа бір риуаятта айтылуынша: (Топан суынан) кейін бүкіл жер беті Нұхтың иелігінде болғандықтан, Тұран жерін Яфасқа берді – ол Нұхтың үлкен ұлы болатын. Ал Иран жерін Самға, Хиндустанды, Африканы Хамға берді. 

Сөйтіп, жер бетіндегі барша халық Нұхтың осы үш ұлының ұрпақтарынан тарады. Сондықтан Яфасты «Әбу әл-Түрк» (Түріктің әкесі) деп атайды. Ал Самды «Әбу әл-ажам» (Ажамның әкесі), Хамды «Әбу әл-хинд» (Хиндтың әкесі) деп атайды. 

Ендеше, Нұхтың ұлдарының ең үлкені Яфас болғандықтан және ол пайғамбарлық дәулетіне ие болып, елшілік бақыты қонғандықтан, ол туралы әңгіме Нұхтың басқа ұлдарына қарағанда, алдында (бұрынырақ) берілуі керек еді. Дегенмен біздің бұл «Тарих-и жахангир» (Әлемді жеңіп алушы) атты кітапты жазудағы негізгі мақсатымыз – бұл сұлтандардың (патшалардың барлығының) шежіресі Түріктен тараған және олар Нұхқа барып ұштасады. Осы әңгіменің желісі бір бүтін және үйлесімді болуы үшін, Нұхтың басқа ұлдары туралы әңгіме алдында берілді. 

Сосын жер жүзін Нұхтың ұлдарынан және олардан тараған ұрпақтар жайлаған кезде, әрбір ұрпақ пен әулеттің ортасында көркем заңдар мен әдемі қағидалар пайда болды. 

Және құдіреті күшті Алла тағала олардың ділдеріне аян беріп, патшалық құрып, ел басқаруға қатысты ғұрып пен әдет қалыптасты. 

Сосын Яфас шығысқа қарай жол тартты. Сонда ол әкесінен оған қайрылы дұға жасауын, яғни ол Алла тағаладан жаңбыр жаудыруды сұраса, жаңбыр жауатын болуын сұрады. 

Нұх «Исм Ағзамды» үйретті және «Есімді» тасқа қашап жазып Яфасқа берді. Осы мұғжизадан Яфас қашан жаңбыр жаууын қаласа, жаңбыр жауатын еді. Ендеше ол мұғжизалы тас осы күндерде түріктердің ортасында құпия сақталуда. Оны «Саң йада» (қол тас) және «Хажар ал-матар» (жаңбыр тас) деп атасады, ал түрікшесі «Жада таш» (жаңбыр тас). Және оның (жаңбыр тастың) қиссасы (халық арасында) белгілі де кең танымал» [Шараф ад-дин Әли Йазди «Зафар нама» (Жеңіс кітабының 1-томы) «Тарих-и жахангир» (Әлемді жеңіп алушының тарихы) (XV ғ.) / Көп томдық. – Астана: «Ғылым» баспасы, 2021]. («Муджмал ат-таварих» (XII век), «Родословное древо тюрков» Абульгази (XVII век), «Гюлистан-и Ирам» А. К. Бакиханова (XIX век)

- Түркілерді біріктіретін деректі-көркем әдебиеттің түп-тамыры неден басталады? 

- Түркі халықтарының сөз өнерінің бастауларын негізінен тарихи шындықты арқау еткен қаһармандық дастандардан іздеген жөн. Бұл пікір түрколог әдебиетшілердің көбісіне тән көзқарас. Көшпенділер өмірі бағзы дәуірден бері жер үшін талас, ұрыс-соғыс, жорықтардан кенде болмаған. Осындай соғыстарда көзге түсіп, шеп бұзған, елін, жерін қорғаған қас батырлар елдің ой-санасынан, жүрегінен орын алған. Көне заман адамы үшін ердің, батырдың идеал тұлға саналғаны даусыз шындық. Сондықтан қаһармандық, батырлық дастандарда жырланатын батырлар тұлғасы арқылы елдік бірлік, ынтымақ, тұтастық қағидалары да жеріне жеткізе насихатталады. Тұтас түркіге ортақ әдеби мұраның ең көнесі ретінде сақтар дәуіріне тиесілі «Алып Ер Тоңға» дастаны, «Шу» дастаны сияқты дүниелерді айтуға болады. Осы желімен бүгінге дейін келіп жеткен ғұн-оғыз дәуірінің мирастары «Оғыз қаған» және «Аттила» дастандары да бар. Бұл дастандардың өн бойында түркілердің басын біріктірген, олардың қайсарлық, батырлық қабілеттерін ұштаған ерлерді дәріптеу басым. Осы дүниелер түркі жұртының барлығында бірдей жақсы таралған әрі зерттелген.

- Түркілердің өркениеті төрт түлік малға сай дамығаны рас па? Төрт түліктен айырса, түркілік тамырынан, ділінен айырыла ма? 

- Иә, бұл сөздің жаны бар. Түркі өркениеті дегенде ойымызға, алдымен, ұлан ғайыр дала төрінде бағзы дәуірлерден бері төрт түлікпен бірге жасасқан халықтың санасына тән дүниетаным, жетістіктер, жаңалықтар, өнертабыстар келері хақ. Соңғы кездері зерттеуші ғалымдардың, мәдени мұра жоқшыларының бұл салаға қатысты бірқатар еңбектері де жарық көрді. Иманғали Тасмағамбетовтің «Ат жалындағы өркениеті» көшпенділердің ұлы далада тіршілік етіп қана қоймай, өздері өмір сүрген мекеннің түрлі жұмбағын, қыр-сырын терең меңгеріп, өзіндік өрнекті философия қалыптастырғанын айғақтайды. Біздің тілімізде, мақал-мәтел, даналық ғибратымызда, ырым-тыйымдарымызда, салт-дәстүріміз бен мәдениетімізде, ойлау жүйемізде, материалдық игілігімізде, мифологиямызда, шаруашылығымызда бүгінге дейін көне түсініктен іргесін ажыратып кете қоймаған, төрт түлікке қатысты сан түрлі өрнек-мысалдар жеткілікті. Түркілердің рухани пайымының бір бастауы кие-құт ұғымынан арна тартып жатқан болса, төрт түлік осы киенің, кепиеттің жанды көрінісі іспетті. Алғаш жылқыны қолға үйреткен түркілер деген тұжырым археологиялық қазба жұмыстары негізінде дәлелденсе, «Оғыз қаған» жырында дөңгелекті арбаны да түркілердің ойлап тапқаны айтылады. Бұл адамзат өркениетінде жаңа бетбұрысқа негіз болғаны күмәнсіз шындық. Түбірлеп зерттейтін болсақ, алғаш мал шаруашылығының мұқтаждығын өтеу үшін пайда болып, кейін дамытылып, жетілдіріліп, басқа салалардың да кәдесіне жараған қыруар өнертабыс үлгілері анықталуы ықтимал. 

Қазіргі кезде түркі елдеріндегі ғалымдардың төрт түлікке қатысты зерттеулері көшпенділер өміріндегі әсіресе жылқы мен түйенің маңызына барынша назар аударады. Мәселен, түрік ғалымы Али Аббас Чынардың жылқыға қатысты этнолингвистикалық зерттеулері, Мерве Гүлшеннің түрік мифологиясындағы төрт түрік символикасы жайлы диссертациялық жұмысы осы мәселені тереңінен байыптауға тырысқан. Сондықтан түркі халықтары төрт түліктен айрылса, мәдениетінен, ойлау жүйесінен, менталитетінен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен де көз жазып қалуы әбден мүмкін. Мәселен, жапондарда ежелгі әдіспен күріш өсіру шаруашылығы бүгінде экономикалық жағынан тиімсіз болғанымен, олар мұны тоқтатпай, қаржы бөліп қолдау көрсетеді. Неліктен, себебі бұл халықтың бірқатар рәсім-жоралғылары, ұғымдары, сөз тіркестері, киеге қатысты қағидалары осы күріш өсіру мәдениетімен тығыз байланысты. Егер осы шаруашылықты қажетсіз деп доғара салатын болса, онда жас ұрпағы ата-баба түсінігінен, дәстүрлі мәдениетінен қол үзіп қалғалы тұр. Дәл сол сияқты түркі елдері үшін де төрт түліктің маңызы өте жоғары. 

Бірақ бұл түркілер тудырған өркениет тек төрт түліктің маңайында, көшпенділер ортасымен ғана шектеліп қалады дегенді білдірмесе керек. Отырықшы өркениетте де олардың ойып тұрып алатын орны бар екенін есте сақтау қажет. «Ұлы Жібек Жолы» бойындағы қисапсыз қала-шаһарлар, ол қалалардың кез келген ежелгі не ортағасырлық саяхатшыны таңдай қақтырып тамсандырған сәулеті, құрылымы мен жүйесі. Түркістан өңіріндегі жүзге жуық қала орны әлі толық зерттеліп біткен жоқ. Сыр мен Әмудің суын тел емген халықтың ирригация, егіншілік жайлы түсінігі таяз деп кімнің дәті жетіп айта алар дейсіз?! Қазақ арасында кең тараған «Әлі Шынар», «Дихан баба» жайлы аңыз-әпсаналар, егінге қатысты дәстүрлер тектен-текке шықпағаны анық. Атақты түрколог ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, бұл жайлы таңды таңға ұрып отырып толғауға болатын шығар.     

- Түбі бір түріктерге ортақ жалпы қандай қисса-дастандар бар? Қазақ тіліне аударылған ба? 

- Түркі халықтарының дастан мәдениетін үлкен екі кезеңге бөлуге болады деп ойлаймын. 1-ші кезең Ислам діні таралғанға дейінгі көктәңірлік сенімді ұстанған түркілердің ауыз әдебиетімен тығыз байланысты болса, 2-ші кезең ислам діні келіп орныққаннан кейін дамып-жетілген қиссашылық дәстүрімен сабақтас өрбиді. Ғалымдар бірінші кезеңге тиесілі дастандарға «Алып ер Тоңға», «Шу батыр», «Оғыз қаған», «Атилла» сынды ұзын тынысты эпостарды жатқызады. Күлтегін, Тоныкөк жазбаларындағы қаһармандық сарындар да дастан түріне еншілеуге келетін сюжеттерді қамтиды. Бұлардың көбісін түрколог ғалымдар Немат Келімбетов, Асқар Егеубаев, Берікбай Сағындықов т.б. толық немесе жекеше түрде қазақ тіліне аударылған. «Мәдени мұра бағдарламасы» аясында 20 томдық «Әдеби жәдігерлер» деген сериямен жарық көрді. Ислам діні келгеннен кейінгі қисса-дастандар саны өте көп. Дастан сөзі ертеден құлаққа сіңісті болып кеткен. Ал қисса ше? Мұның сипаты қандай дегенде, Құранда пайғамбарлар мен әулие-әнбиелер жайлы ғибратты оқиғалар «қиссалар» деп аталады. Құрандағы қиссалар пайғамбарлардың өткен өмірін, жасаған ерліктерін, ғибратты үлгілерін насихаттайды. 

Қазақ сахарасында өткен ишан, қожалар жас балаларға, ең алдымен, қиссаларды, аңыз, хикаяларды үйреткен. Көгілташ, Қарнақ медреселерінде жер-жерден келіп оқыған шәкірттер Рабғузидің «Қисса сүл-әнбиясымен» танысты. Бұл үрдіс мың жыл бойы жалғасып келді. Соның арқасында түркі халықтары Құранның мазмұнына жетік болды. «Өнеге шашқан жыршылық, Құдайға бұл да құлшылық» деген сөз осыдан қалса керек. Қазақ фольклорын зерттеген В.Радлов: «Маған қазақтар арасында исламды орнықтыруға бір «Жұмжұманың» әсері даланы кезіп жүрген жүздеген молдадан артық тәрізді» деген. Түркі жұртына бұл «Кесікбас», «Қубас» деген атпен кең таралған қисса. Ғалым Алма Қыраубаева қиссаларға «Қазақ ренессансының қайнары» деген баға берген. Оның пікірінше, қазақ даласы екі бірдей мәдени экспансияны бастан кешті. Алтын Орда кезеңінде араб, парсы мәдениетінің тасқыны түркінің төл дәстүрін, менталитетін айтарлықтай әлсіретті. Бұл кезде түркі тілі шеттетіліп, «поэзия тек парсы тілінде жазылады», «ғылым тек араб тілінде орындалады» деген пікір  қалыптасты. Сол дәуірде ең алғаш Әли есімді ақын «Жүсіп – Зылиха» қиссасын түркі тілінде жырлайды. Оған басқа шайырлар үн қосып, пайғамбарлар қиссасын ана тілінде жырлауды дәстүрге айналдырды. Содан бастап, жойылуға шақ қалған түркі тілі жанданып, көркем сөз жанры қайта өрлейді. Осы дәуірде билеушілердің сөз иелеріне деген құрметі мен қолдауының арқасында Құран қиссалары, араб пен парсы әдебиетінің озық үлгілері, «Тотынама», «Мың бір түн» т.б. әлемдік әдебиет жауһарларына арқау болған мотивтер кең желілі қиссалар түрінде түркілер арасында таралды. Көшпенді халықтың есте сақтау қабілетінің мықтылығы мен суырыпсалма қасиетінің күштілігінің арқасында барынша түрленіп, байып, төл топырақта туған дүние санатына айналды. Әсіресе орта ғасырларда жасаған шайыр, сүлейлердің бәсекесіне баланған «назирагөйлік» шын өнерлінің өрісін ашып, бағын асырған дәстүр ретінде бағаланды. Алтын орда кезеңінде «Қисса Зарқұм», «Сал-сал», «Қаһарман», Мұхаммед пайғамбар мен Әзірет Әліге қатысты қиссалар шағатай тілінде жырланды.  Осының арқасында түркі нәсілді ғалымдар көптеп шығып, ғылымның әр саласында үлкен жаңалықтар ашады. Көшпенділер өркениетіне екінші рухани экспансия ХІХ-ХХ ғасырларда басталды. Ресей империясының миссионерлері Құран мазмұндарын Інжілмен алмастыру үшін арнайы аударма мектебін ашып, Інжіл сюжеттерін сол кездегі қазақ тіліне барынша жақын етіп аударып таратты. Ғалым Гүлбаршын Адамбаева 1860-1917 жылдар арасында қазақ тіліне осындай 72 кітаптың аударылғандығын жазады. 1895 ж. 5 шілдедегі Түркістан епархиясының кеңесіндегі хаттамада Орынбор оқу округінің 115 дана кітапты аударып, қазақ тілінде орыс әрпімен басып шығарғаны тіркелген. Сонымен қоса, хаттамада бұл кітаптардың қазақ халқын православие дініне кіргізуге үлкен ықпал ететіні, сондай-ақ миссионерлер үшін таптырмайтын көмекші құрал екендігі айтылады. Ел ішіндегі көзі ашық, рухани майданға қабілетті сауатты қазақтар осы экспансияны тоқтатуға әрекет етті. Олар бұрынғы түркі-шағатай тілдерінде айтылған қисса сюжеттерін қазақ тілінде қайта жырлап, олардың барлығын кітап етіп шығарды. Кеңес өкіметі орнағанға дейін Қазан, Уфа баспаларында 700-ге жуық кітап басылып шықса, оның 500-ге жуығы қисса-дастандар еді. Ал қазақ тілінде кітап бастыру ісінде алғашқы кітап «Сейфүл-Мәлік қиссасы» деген атпен 1807 жылы Қазандағы «Азиатская типография» деген баспаханадан басылып шыққан. Сол жылы Қазан гимназиясына қарасты «Азия» баспаханасы Қазан университетінің қарауына көшіп, «Азиатская типография» деп аталып, біртіндеп қазақша кітаптар шығару ісіне кіріседі. Деректерге қарасақ, ХІХ ғасырдың бірінші жартысының өзінде он-он бес аталымдағы қазақша кітаптар басылып шыққан. Олардың дені шығыс және қазақ фольклорының үлгілері, түркі ақын-сопыларының шығармалары, әкімшілік-басқару құжаттары болды. 1807-1918 жылдары аталған университет баспаханасында 250 қазақ кітаптары басылып шыққан. 135 басылым 606300 данамен жарық көрген. Бұлардың арасында қазақ ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдебиет басым болды. Тарих қайталанады. Қазір де әртүрлі ақпараттар тасқынының арасында қалған көшпенділердің бүгінгі ұрпағы көне заманнан келе жатқан рухани қазыналарды оқып-үйренуге мұқтаж боп отыр. Бір жағынан, бұл қолжетімді де. Себебі көне қиссалардың көшірмелері не баспа нұсқалары Ғылым Академиясының қолжазбалар қорынан алынып, оқылып, «Бабалар сөзі» деген жүзтомдық құрамында жарыққа шықты. Бұл – басқа ешбір халықта кездеспейтін бітімі бөлек, толымды, әдеби-рухани мұра.   

- Түркілер көшпенді өркениеттен басқа жаһанға не берді? 

- Түркілердің жаһандық өркениетке қосқан үлесін дәлелдеу үшін Түркиядағы Фуат Сезгин деген ғалым отыз жылдан астам ғұмырын сарп етіп, Еуропада, Германияда тапжылмай еңбек еткен. Тынымсыз көз майын тауысып, түркі ғалымдарының жаратылыстану ғылымдары, физика, химия, биология, география, инженерия, медицина салалары бойынша іргелі жаңалықтар ашқанын дәлелдеген. Олардың өнертабысы қазір әлем жұртшылығының ортақ игілігіне айналған. Фуат Сезгин өзі дүниеден өтіп кетті, артында он үш томдық қомақты жұмысы қалды. Мен Түркияда докторантурада оқып жүргенде онымен жүргізілген «Білім және тарих сұхбаттарын» қызыға оқып, көп жайға қаныққан едім. Сонымен қатар түрікше «Işık Doğudan yükselir» («Шұғыла Шығыстан көтеріледі») деген еңбекте де түркі-мұсылман ғалымдарының әлемдік өркенииетке қосқан үлесі баяндалады. Қазірде Ыстамбұл шаһарындағы Топқапы сарайы орналасқан аумақта Фуат Сезгиннің дәлелдемелері негізінде «Ислам ғылым және технология тарихы музейі» бой көтерген. Оның ішіндегі түркі ғалымдарының технологиядағы табыстары бір төбе. Алғаш сағатты ойлап тапқан, химиялық приборлар жасаған, жер бетін өлшеу, аспан кеңістігін зерттеу құрылғыларының алғашқы авторлары – осылар. Тізе берсек, мұндай мысалдар өте көп. Ғылымның кез келген саласында түркі нәсілді ғалымдардың бәсі биік болғаны ақиқат. 

- Қазіргі түркі елдеріне ортақ мифологиялық кейіпкерлер бар: Ұмай ана, Тәңір құдай, Қорқыт... Неге түркілердің мифологиясы бір ізге түспеген? 

- Түркі елдерінің мифологиясы өте бай болғанымен, бір жүйеге түспеген деген пікірді мен де қолдаймын. Мәселен, «Грек мифологиясы», «Парсы мифологиясы», «Қытай мифологиясы», «Еуропа халықтары мифологиясы» деген жіктеу ғылымда қалыптасқан. Әрі осы халықтардың мифтері тұтас жинақталып, арнайы жиынтық негізінде жарыққа шыққан. Басқа тілдерге де жиі-жиі аударылады. Солай бола тұра, түркі мифологиясы зерттелген жоқ, жіктелген жоқ деп үзілді-кесілі пікір айтуға болмайды. Түрік ғалымы Бахаеддин Өгелдің екі томнан тұратын «Түрік мифологиясы» еңбегі қазақ тіліне де аударылса көп нәрсенің басы ашылар еді деген ойдамын. Қазақ ғалымдарынан Сейіт Қасқабасовтың «Қазақ халық прозасы», Ақеділ Тойшанұлының «Түркі-моңғол мифологиясы» еңбектері түркілер мифологиясын біріздендіру жолында жасалып жатқан игі қадамдар. Түркі халықтарына ортақ мифтер «Бабалар сөзі», «Қазыналы Оңтүстік» жинақтарына қосылып, ғалымдар тарапынан лайықты бағасын алып отыр. Түркілер мифологиясы не үшін толық жүйеленбеген десек, бұған өткен ғасырдағы түркі халықтарының мұрасын, тілін, дәстүрін, ауыз әдебиетін зерттеуге салған тыйымның әсер еткені сөзсіз. 

- Түркі елдерінің ертегілерінде құдай, тәңір туралы ұғымдар айтылмайды, көбіне тек адамның ерік-жігеріне, таңдау еркіндігіне мән беріледі, кейінгі замандағы қиссалар исламның интерпретациясында айтылып жүр ме? 

- Иә, кейінгі қиссалар ислам дінінің әсер-ықпалына айтарлықтай ұшырады. Бұл, жалпы кез келген мәдениетте бар құбылыс. Ислам діні таралған өлкелердің ауыз әдебиеті үлгілерінің формасын өзгертпесе де, мазмұнын бірқұдайлық түсінікке сәйкес қайта қалыптап шықты. «Қорқыт ата» кітабында «Тоқа баласы ержүрек Темірұлы жайлы» жыр бар. Мұнда Темірұлдың өзінің еркіне, күш-жігеріне сенген батыр екені баяндалады. Ол исламдық сенімге толық бас ұра қоймаған қаһарман. Бірақ жыр батырдың Аллаға, періштеге мойынсұнып, көндігуімен аяқталады. Бұл ескі түркілік қаһармандарға тән еркіндіктің орнын ислам сенім жүйесі баса бастаған кезеңді сипаттайды. Батырлар жырындағы Алла, қолдаушы ие, Ғайып ерен қырық Шілтен, Қызыр ата, т.б. құдіретпен тығыз байланысты кейіпкерлер көшпенді мәдениеттің көркем үлгісін көрсететін қисса-дастандардың мәнін Құран рухына сәйкес қайта сомдап шыққан. 

- Хакастарда үйлену той үстінде бейбітшілік мүштігін тарту дәстүрі сақталған екен, бұл түбі бір түркінің бәрінде болған дәстүр ме? Жалпы осындай ескі дәстүрлер түркілерді америкалық үндістермен байланыстыруға себепші бола ала ма? Бұны геногеография мен бұқаралық генетика ажырата ала ма?

- Хакас халқы түбі бір түркі жұртының бір бұтағы саналғанымен, уақыт өте келе, түркілік дүниетаныммен қабыса қоймайтын өзге үрдіс, ғұрыптары пайда болғандықтан, мәдени тұрғыдан алшақтай бастады. Жалпы, түркі халықтарында шылым шегу, мүштік тарту жайлы мәліметтер кездеспейді. «Қамбар батыр» жырындағы Қамбарға телінетін осы бір оғаш жайтқа қатысты кейін үлкен бір дау туып, оның бір жыршының өз жанынан қосып жібергені мәлім болғаны бар. Америкалық үндістер бір замандар Еуразиядан Сібірді көктей өтіп, Аляска арқылы мұхит асқан деген болжамдар жиі айтылады. Сібір шамандарының мүштік тартып, түтініне елтіп отырып, бөгде әлемдерге сапарлайтыны жайлы деректер Карен Армстронг сияқты мифтанушы ғалымдардың еңбектерінде ара-тұра бой көрсетеді. Демек, нақты кесімді пікір айта алмасақ та, геногеография тәсілдеріне жүгіне отырып, анық-қанығын көз жеткізуге болады деп ойлаймын.   

(Не считает население андроновской КИО индоариями археолог Ю.Ф.Кирюшин [25]: «Не возражая против прихода племен индоариев в Восточный Казахстан и на Алтай, не могу согласиться, что это были андроновцы», пишет он. Из его монографии следует, что под индоариями нужно понимать носителей елунинской культуры, которую он датирует периодом со второй половины или с середины второй половины III тыс. до н.э. до середины XVI в. до н.э.)

- Рулық тәрбие қай кезден басталған? Оның әдеби эпостарда көрініс тапқан мысалдары бар ма? 

- «Оғыз қаған» жырында алғаш түркі руларының, мысалы, қыпшақ, қаңлы пайда болғаны жайлы этиологиялық аңыздар келтіріледі. Одан кейін оғыз халқының 24 рудан тұрғаны, әрбір рудың өзіне тән тотемдік нышан-құстарының тағайындалғаны жайлы сипатталады. «Қорқыт ата» кітабындағы бөлімдерге де оғыз халқының құрамындағы рулар мен одан шыққан белгілі бектердің, батырлардың ғұмырбаяны арқау болған. Түркі халықтарына ортақ «Көроғлы», «Ер Едіге», «Алпамыс» жырларында да рулық тәрбиенің үлгілері көзге түседі. Демек, түркі халықтарында ру, сой, тек одағына жіктеу ежелгі заманнан бар және ол әдеби мұраларда толық көрініс тапқан. Кейінгі қазақ эпос-дастандарында да әр рудың арасынан шыққан батыр, қаһармандарды ұлықтау сарынының негізінде осы түсінік жатыр.