СӨЗ  ҚАЗЫҒЫ – «БӘДУӘМ!» 14+

Абайға қатысты оқырмандар назарына ұсынылып отырған   бұл көлемді мақала жазушы-ғалым Тұрсын Жұртбайдың Абайдың шығармашылық өмірі мен көркем әлеміне және көркем ойлау жүйесі мен психологиясына қатысты ұзақ жылдарғы зерттеу еңбектерінің  тұжырымы болып саналады.  Мұнда Абайдың даналық мәйегі  мен абайтанудың ең күрделі де тылсым жұмбағын исламдық фәлсафалық тұрғыдан ойлау және қабылдау жүйесінің  төрт сатысының алғашқы екі сатысы пайымдалады. Бірінші саты – Шариғат. Бұл – фани тіршіліктегі барлық ақыл-ой мен амалдың қам-қаракетін қамтитын таным кеңістігі. Ал, «Тариқат» бөлімінде  тал бесіктен – жер бесікке дейінгі «ақ жолдан» адаспаудың күллі заңдылығы қарастырылған. Бұлар, Абай айтқандай, «бірдің де, мыңның да», тіпті жүз мыңның да үлесіне тие бермейтін, даналарға тән таным баспалдағы. 

Бұл – абайтану ілімінде бұрын мүлдем қаперге алынбаған әдістемелік талдау. Соған орай, Абайдың таным көздері туралы жаңа деректер мен дәйектер де бар.

Қазық

Кім айтса да: «Барлық құпияның сыры – өте қарапайым әрі оңайда тұр. Ол қазына – табаныңның астында, ұлы жаңалық – санаңның қалтарысында, бақыт – жүрегіңнің жансырында. Тек, жәй ғана назар салсаң болды», – деп дұрыс айтқан. Бізді, Абайды тану жолындағы сана сабылысынан құтқарған да, кез-келген баспасөз көзді алдарқату үшін соңғы бетіне  беретін «Ел ауызынан» деген елеусіз жарияланым болды. Елеусіз жерге берілгені сондай, осыдан отыз жыл бұрын, әлі ғылымға бастықпаған кезімізде көшіріп алып, сан мәрте пайдаланған сол бір «елеусіз сөздің» қайда басылғанын көрсетпеппіз. Ол кезде жадымызға жарымыздай сенетін едік. Енді, міне, Алматы, Астана, Семей, Абай мұражайы кітапханаларындағы тігінділерді түгел ақтарып, кәсіби кітапханашыларға қаратып, көрсеткіш біткенді көзден өткізсек те, таба алмадық. Ал, ол өзімнің жиған-тергенімнің арасында жатқаны анық. Бір күні өзі «сандырақтап» қолға түспесе, әй қайдам, үмітсіз шайтанның дәмесі болып барады. Кім біледі, мүмкін...

Ебепке – себеп боп, тосыннан ойымызды ойран-топыр еткен сол «ел ауызынан» жазылып алынған, біздің ой қазығымыз болған ол оқиға мынадай (Сілтемесі көрсетілмеген көшірмені сөз бе сөз келтіремін): 

«Тобықты Мамай деген рудың бір адамы арыз айту үшін Құнанбайға келіпті.Тегі Абайдан қысымшылық көрген кісі болса керек. Арызшы сөзін бітіргеннен кейін, Құнанбай:

– Қан жамылып, қағанақ төсенген көп арғынның ортасынан шығып, қалың найманның ішіне кірдік. Жаттан көптік көрдік, таяқ жедік. Ерімізді өлтіріп, Ертісімізді бұздырып, белімізді сындырған істер болды. Еті ауырып, жаны ашынған ел бая-шая болды, ақыры бұзылып, жарылып, не түрлі кесепат істің бәріне кірді: шын озды. «Құрандағы»: «Жазған елге жәбір сұлтанын жіберем» – дегендегі сұлтаны – осы. Ел бүлінуінің түпкі негізіне келсек, егізімнің сыңарынан айырып, көз таңбалы көп шырағымның ішінен шығып, қалың найманның ортасына кетіріп, қорлық көрсеткен сенің атаңнын кесірі де. Сол Ыбырай маған сәлем беріп бетімді көрмегелі үш айдай болды. Маған не қыл дейсің, бар, – деп арызшының сұрауына орай қанағаттандыра алмапты.

Ол сөздің түсінігі: тобықты, қанжығалы туыс ел екен. Егізімнің сыңары деп отырғаны – осы қанжығалы. Бір кезде олардың қонысы да айырылып көрмеген рулар болса керек. Екеуінің де соңғы мекені Баянауылда болыпты. Осы жерде отырған тобықты Мырза – Мамай деген кісі Қанжығалы Абыз – Шамақ деген байдың алпыс биелік қазынасын ұрлап алыпты. Бұл қанжығалының Бөгенбай, Жантай дейтін батырларының бар, күшті ру болып тұрған кезі екен. Жай сұрағанға мән бермеген соң, батырлық күшке салып, тобықтыны тып-типыл қылып шауып алыпты. Сонсоң тобықты өкпелеп, Шыңғысқа ауып кеткен екен. Сөйтіп, Құнекеңнің өкініш ретінде сөйлеп отырғаны осы болса керек.

Содан Құнанбайдың бұл салқын сөзі ел дауының ортасында етекбасты боп жүрген Абайдың құлағына шалынады. Қауырт жұмыстарын қайырып тастап, әкесіне сәлем бере барады. Апта жатып, көңілін аулап, қабағына қарайды. Бір күні таңертеңгі шәйдан кейін, ақ шымылдықты төсектің үстінде ақ көйлек-дамбал, ақ тақия киіп, ақ шапан жамылып, кітап оқуға кіріскен әкесіне рұқсат сұрай кіріп:

– Тәте, мен келгелі де біраз болды. Ел ішінің тығыз жұмысы бар еді. Көңіл-қошыңыз келсе, қайтуыма рұқсат берсеңіз, – деп өтінеді.

Құнанбай да шын ықыласымен Абайдың қайтуына рұқсат береді. Орынынан көтеріліп, есікке тақап барып, артына бұрылған Абай:

– Тәте, сізден бір нәрсе сұрауға бола ма?, – дейді. Ризалығын алған соң:

– Мен келгелі біраз күн болды, содан бері мына кітап қолыңыздан түспеді. Құранның осы бір бетін әрі аударып, бері аударып, күн ұзаққа күбірлейсіз де отырасыз. Сізді осынша ойландырған бұл сонда қандай сүре?, – деп сұрайды. Сонда Құнанбай: 

– Е, Абайжан, бұл Құран емес. «Бәдуәм» ғой. «Бәдуәмді» ықтияттап, қайталап, жаттап отырмын!, – деп жауап қайырыпты. Сонда Абай мысқылдай күліп:

– Пәлі, тәте! Мен сізді тым тереңдеп кетіп, «Тариқатты» тәмәмдап, «Ақиқатқа» ауысып, соның сауап-амалын қарастырып отыр екен десем. «Бәдуәмды» енді жаттап отырсаңыз, онда «Құраннан» кейіндеп қалыпсыз. Ол – шәкірттердің тілін жаттықтыруға арналған бес-он беттік шағын дүние емес пе?, – дейді. Сонда Құнанбай Абайға сынай қарап, сабырмен:

– Әй-й, Абайжан-ай! Сені медреседегі оқуыңды тәмәмдатпай,  үш ай бұрын алып кетіп ем. Қап, обалыңа қалған екем ғой. Кемдігің байқалып қалды-ау. «Бәдуәмда» қысқа да нұсқа, мағынасы терең сөз жазылған. Ол – «Құранның» тұтқасы емес пе. Бірінші: «Шариғаттың», екінші – «Тариқаттың», үшінші – «Мағрипаттың» кілтін ұстатпай ма. Япыр-ай, сен бұл үшеуіне соқпай, үстірт өтіп кеткен екенсің-ғой! Қап!,  – деп өзіне-өзі налиды. 

Абай қысылып қалып, қарсы жауап қайырмай ақырын басып сыртқа шығып, басын шайқап тұрып: 

– Япыр-ай, ә! Үлкен кісілермен байқап-байқап сөйлесу керек екен! Тәтем неткен терең еді. Оқысам да, оқығанымды тоқи алмағанымды мін етіп айтты-ау! Шындығында да, мен білімнің бетінен қалқып, тереңіне бармаппын-ау. «Бәдуәм» расында да Құранның кілті емесе пе! Өлмейтін  сөз екен, – деп қатты өкініпті».

Осы әңгіме бізге қатты ой салды. Әр қандай қиял мен уәж – діндар Құнанбай  қаққан «қазыққа» қайта айналдырып әкеп, ойға оралта берді. Іздеу салғанымыздан құлағдар ақын Мұратбек Оспанов бауырымыз иірімделген ойды жетектеп әкеп, атақты шайқы Қиясбайдың сөзінің тізгінін ұстатып, «Абай» журналының 1994 жылғы №12 санында «Естеліктер» деген айдармен жарияланған Ш.Әмірұлының «Кәрібоз ақсақалдың айтқаны» атты шағын жазбасын назарымызға ұсынды. Жарияланымның мазмұны жоғарыдағы «Бәдуәм» туралы дерекпен өте қарайлас. Тек мұндағы әңгіме Қиясбай арқылы өрбиді. Бұл жарияланымда:

«Бір күні Қиясбай Құнанбайдың үйінен Абайдыкіне келіпті. Абай: – Тәтем үйде отырғанда не істеп отырады?, – депті. Қиясбай: – Құнекем «Бәдуәм» жаттап отырады, – депті. Абай Қиясбайға: – Құнекең әлі  «Бәдуәм» жаттап отырса, (онда дін оқуынан) ештеңе шығара алмаған екен. «Бәдуәмды» шәкірттер Құранның сүресін оқып жүргенде түркі кітаптарын оқу үшін, тілін жаттықтыру үшін жаттайтын, өзі бір-екі-ақ бет нәрсе емес пе, – деген екен.

Абайдың бұл сөзін Қиясбай Құнанбайға жеткізіпті. Сонда Құнанбай: –  «Бәдуәмнің» қағазы аз болғанымен, оның терең мағынасы бар: 1-шариғат,  2-тарихат, 3-мағрипат мәселесін қозғайды. Япыр-ай, Абайжан бұл үшеуіне соқпай-ақ өтіп кеткен екен-ау, – депті. 

Бұл сөзді Қиясбай Абайға келіп айтқанда, Абай әкесінің көп оқымаса да, естігені көп екенін, айтқан сөзінің шындыққа келетінін мойындаған сияқты. 

– Япыр-ай, осы үлкен кісілермен байқап сөйлесу керек екен ғой, – деген мағлұмат беріледі.

Әрине, алдыңғы мағлұматтай шешен тілді, себеп-салдарлы, жүйелі емес. Қиясбайға тән орашолақтық бар. Бірақ, бар шындық қаз-қалпында жеткізілген. Демек, тура осындай мағынадағы әңгіме діндар әке мен оқымысты баланың арасында болғаны, қалай да қаперсіз қалдыратын сөз емес екені анық.

Ақыры, осыған дейін қадари қауымға беймағлұм боп келген «Бәдуәмға» ықыласымыз ауды. Жылдар бойы іздестіріп, дерек жиюмен болдық. Сөйтіп, қолымызға түсіп, танысып шыққан кезімізде, алдымыздағы «көк тұман» ашылып сала берді.

Тұтқа

 Қысқа қайырып айтқанда, біздің де таным жолымызды жеңілдеткен ой  тұтқасы – «ел иесі, жер иесі, дін иесі» Құнанбай дегдар «ықтияттап қайталап оқып, ойша жаттап» отырған қысқа да нұсқа әдеби-уағыздық жанрда жазылған  осы «Бәдуәм» болды. Құнанбайдың өзі оқыған «Бәдуәмнің» 1846 жылы Қазанда шыққан басылымы қолымызға түспесе де, қадым кездегі үлгілер мен ол туралы арғы-бергі уақытта айтылған пікірлерді жүйелей бердік. Құранның көркем әрі көпшілікке ұғымды қосымша оқу құралы сияқты шағын кітапшадағы «тиянақ ұғымдарды» ырғақты мақаммен «ықтияттап оқыдық». Жәй оқымай, сонда айтылған «емтихан сұрақтарының» жауабын іздеп, тауып, оның мағынасына зер салдық. Содан кейін оны Абайдың пікірлерімен салыстыра пайымдағанымызда, шындығында да, біздің таяздау ой-түсінігімізге саңлау түсіріп, Мағрифаттың (танудың) тұтқасын ұстатқандай болды. 

Барлық ұлы жаңалықтардың барынша қарапайым болатыны рас екен. «Істің басы – ретін танымақтық» – деп Абай айтқандай, бірте-біте «адасқан ойымыз» қалыпқа түсе бастады. Шәкірт кезінде жаттап, әкесінің мысты емеуірінімен даналыққа бет алған шағында қайталап, «тиянақтап» оқыған «Бәдуәмда» Абайдың көркем ойлау жүйесінің суыртпағы жатқанына кәміл сендік. Әрине, Абайдың даналыққа суарылған ақындық көркем бейнелеуінің қуат-күші одан зор әрі күрделі де көркем.  Бірақ ол дербес тақырып пен сыни талдаудың еншісіне тиесілі. Ал, біз тек таным тамырына ғана ден қоямыз. 

Сонымен, қазақ руханиятында белгісіздеу боп қалған «Бәдуәм» қандай жәдігер? Қазақ эниклопедиясының Бас редакциясы шығарған «Ислам энциклопедиясында»: «Бәдуәм – құран аяты. «Бәдуәм» – ислам дінін уағыздайтын көне әдеби мұралардың бірі. «Бәдуәм» ең алғаш 1846 жылы басылған. «Бәдуәм» – бәйіт түрінде жазылған, алғашқы үш тармағы ұйқасып келеді де, төртінші жолында: «Алла !» – деп айт, Бәдуәм!» – деген қайырма қайталанып отырады. «Бәдуәм» – Құранның иман айта білу, намаз оқу, садақа, зекет беру т.б. жайындағы сүрелерін уағыздайтын кітап» – деп түсініктеме беріліпті. 

Бірден ашығын айтайық, кеңестік дәрілқарап дәуірде жазылған бұл шолақ ақпаратта көрсетілгеніндей, «Бәдуәм» – «Құран аяты» да, Сүннә да, тіпті,   Құран сүрелерін уағыздайтын жәй кітап та емес. 

Ол – ұғымды да қысқаша жазылған «жүрек айнасын» тазартып, иманды  ұясына қондыратын, яғни, «мағрифатуллаға жеткізетін» (Абай) оқу-ағарту пәні. 

Ол – тәнің мен жаныңды, Жаратқанның болмысымен тұтастандыратын Шариғат түйсігін, яғни, субутия мен затиялық болмысты түсіндіретін киелі кеңес. 

Ол – соған бастайтын тура жолды – Тариқатты тарататын, Алланың дидарын көруге мүмкіндік беретін Ақиқаттың тәжі – арсы-гүрсіге шығарып салатын ұйқасты ырғақпен баяндалған  риуияттық сыпаттағы көркем тәфсір. 

«Дін иесі Құнанбай»  (халықтың берген атауы) дәл айтып отырғанындай, «Ол – «Құранның» тұтқасы. Бірінші: «Шариғаттың», екінші – «Тариқаттың», үшінші – «Мағрифаттың» кілтін ұстатады». 

Қысқаша көркемдеп, ырғаққа лайықтап тәфсірлеу – құр зауық үшін емес. Ол – қарапайым қауымның ұғымына Құран мағынасы мен Шариғатты түсінуге апаратын Тариқат арқылы Мағрифаттану жолына салып, мақсатқа жеткізетін мазмұн тұтқасы. Көркем ой адамның санасын ұйытып, сезімін шамырқандырып, әсерлене түйсіндіретіні белгілі, яғни, «кеңінен қозғап сөйлейді». Жадқа тез жатталады. Сондықтан да, «Бәдуәмді» жазған ғұламалар Хадистегі: 

«Бізге, пайғамбарларға, адамдардың түсінік деңгейіне орай сөйлеу бұйырылған» –  деген уәжді бұлжытпай орындауға тырысқан.

 Мысалы, имам әл-Ғазали өзінің тәфсірлерін, жеке шығармаларын, даналық пайымдарын нақты бір білім басқыш иелеріне: мектеп шәкірттеріне, талап иесіне (медреседе оқитын талибке, студентке), пәлсафалық пайым иелеріне (ғалымдарға), жоғары дін ғұламаларына лайықтап, сол деңгейге орай мазмұн, мәнер, ой орамын, сөз астарын берген. Ондағы басты талап: «Мәселе – оларға шындыққа қарама-қайшы келетін нәрсені айтуда емес. Мәселе – бұл сендер түсіне алатын мәселе емес, онда жұмыстарың болмасын деген асылық емеуірін танытпай, олар түсіне алатын ғана нәрсені айтуда және нені түсіне алатындай қабілеті бар, соған бейімдеп айтуда».

Талапкердің білім деңгейіне байланысты танымдық мағлұматтарды Ғазали үш сатыға бөлген: 

Бірінші сатыдағылар: «Алладан басқа құдай жоқ» («Нет бога кроме Аллаха») – деп түсінетін қарапайым қауым. Бұларды, кәдімгі қазақы тілмен «Ынталы қауымның» қатарына жатқызуға болады. Өйткені, бұлар білмекке ынталы, бірақ әлі ғылымның кілтін қолына ұстай қоймағандар. Екінші сатыдағылар: «Өзінен басқа Өзге жоқ» («Нет его – кроме Него») – деп әлдебір терең мағынаны емеуірін етіп, астарлап түсінетін таңдаулы аңғарлылар. Мысалы: егерде қауым мүшелерінің біреуі жетімдер отырған қайықты тесетін болса, онда оған қарсылық жасаған орынды. Ал, кемелденген ғұлама солай істесе, онда оған бөгет жасамаған дұрыс. Өйткені, оның бір білген ойы бар. Біз, бұл сатыдағыларды «Ықпалды игі-жақсылар» деп атадық. Өйткені, олардың білімі халыққа ғылымның хикметтерін түсіндіріп бере алатындай жоғары деңгейде, төменге де, төреге де ықпалы жүреді. Үшінші сатыдағылар: көңіл көзі бар: «Жаратушы Алланың дидарын көріп, оның өзінің де дидары нұрланған» шапағат иесі...». 

Бұл, Абай айтқан «мыңның бірі» әулиелер мен хакімдер болса керек. Ал, діни ілімді игерудегі бұл сатыдағыларды Абай: «Бұл айтылмыш үш хисләттің (қасиеттің: Сиддық – шындық, Кәрәм – жомарттық, Ғақыл – даналық)) иелерінің алды – пайғамбарлар, онан соң – әулиелер, онан соң – хакімдер, ең ақыры – кәміл мұсылмандар. Бұл үш түрлі фиғлі (пиғылды, әрекетті): Құданың соңында болмақ(ты), өзін құл біліп (білмекті), бұл пейілдерге ғашық болып тұтынбақты пайғамбарлар үйретті әулиелерге. Әулиелер оқыды, ғашық болды. Бірақ, ухрауи (ақыреттік) пайдасына ғана күзетті. Ғашықтықтары сол (сондай) халге жетті, дүниені, дүниеде тиерлік пайдасын ұмытты. Бәлки, есепке алмады. Хакімдер дүниеде (өзіне) тиетұғын пайдасын сөйледі. Ғибрат көзіменен қарағанда, екісі де бірінен-бірі көп жырақ кетпейді», – деп таратады. 

Тіршілік тауқыметіндегі қарапайым қауымды Ақиқатқа апаратын Пайғамбардың аяқталмайтын ақ жолына арымай-ашпай жеткізетін «жол азығын» – «ақырет азығын» (иман парызын) жиюға мүмкіндік беретін пәндік-әдістемелік құрал, яғный,   шетін де нәзік расмияттарды бірінші сатыдағы көпшілік қауымға үйрететін, қысқа да нұсқа әрі түсінікті діни өсиет-уағызнама керек еді. Сол «мақсатқа жету» үшін имам әл-Ғазали Құранның барлық мағынасын ұғынықты тілмен түсіндіріп беретін «Бидайат ал-хидайат» (араб тілінде) – «Тура жолға бастайтын уағыз негізі» (Начало наставления на истинный путь) және «Кимийа-йи сағадат» (парсы тілінде, 4 томдық) атты кітаптарына «Бақытқа жету әліппесі» (Эликсир счастья) деген атпен арнайы түсіндірме,  сонымен қатар мұқым мұсылман қауымының  өтініші бойынша, араб тілін шектеулі мөлшерде білетін мұхминдерге арнап «Зад-и ақирет» – «Ақирет азығы» (Путевой припас для грядущей жизни» атты қысқа да нұсқа  анықтамалар жазды. Абай мұны, «Ақирет азығын» –  «Жол азығы» деп аударған. 

Машһүр Жүсіп өзін сегіз жасынан бастап оқытқан Камараиддин (Камалиддин) ұстазының дүниеден өтуіне орай жазған жоқтауында: «Он екі фан ғылым оқытты» – дей келіп, «Оқыдым Мұхтасарға Бидан(и) қосып» – деп куәлік береді. Соған қарағанда, Абай да Камалидден хазіретке шәкірт кезінде әл-Ғазалидің «Бидайат ал-хидайатымен» танысқан. Абайдың көзқарасының осы имам әл-Ғазали ғибыраттарының ықпалымен қалыптасқаны жөнінде Мұхтар Әуезов:  «Абай – имам Ғазалидей сыншы, мұсылман, ұя бұзар діндарға ұқсай бастайды» – деп түсіндірме береді.

Міне, «Бәдуәм» осы анықтамалықтардың жиынтық көркем тәржімасы  болып табылады. Абай сәлем бере келген күндері Құнанбайдың ойлана оқып, қайталай жаттап отырғаны сол қарапайым қауымға арналған «Бәдуәм» дастан қиссасы. Ал, бұл дегеніңіз – медреселік білімді талап ететін оқу деңгей. Софы Аллаярдың шығамаларын аса ыждаһатпен оқып, жатқа айтып, сөзіне дәлел ретінде жиі қолданатын, «Бақырғанидың  кітабін» талдап отыратын Құнанбайдың және «Бәдуәмды» менсіне қоймаған оқымысты баласы Абайдың мысын басқан Құнанбайдың пайым парасаты мен білім деңгейі осыдан-ақ аңғарылады.

Әке жауабынан кейін сыртқа шығып, басын шайқап тұрып Абайға: «Япыр-ай, ә! Үлкен кісілермен байқап-байқап сөйлесу керек екен! Тәтем неткен терең еді. Көкірегі көсем-ау! Тариқаттың жолын таптым деп жүрген мені ықтырып жіберді-ау, осы! Шындығында да, мен осы араны тереңдемей, жеңілдеп қалқыған екенмін. Мені мақтай отырып, әлі де көкірекке түйгенімнің аздығын, оқығанымды тоқи алмағанымды мін етіп айтты-ау!», – дегізген осынау риуиятты тәмсіл біздің ой қазығымызға айналды.

Ұлы Абайды соншама мойынса еткен осы бір сөзде оның бүкіл көркем ойлау жүйесі мен көркем бейнелеу жүйесінің негізгі ой суыртпағаның ұшы  көрініп тұрғандай сезілді. Біздің де ой жүйеміз осы бір «Бәдуәм» мен «Шариғат», «Тариқат», «Мағрифат», «Ақиқат» деген ұғымға байланып, ой жылымы өзіне тарта берді. Сол ой иіріміне ілініп: «Күн артынан күн туды, Бір күн дамыл еткізбес. Ой артынан ой қуды, Желге мінсең жеткізбес  – дегендей, «ой артынан ой қуып», иірілгенімізге, міне, ширек ғасырдан асыпты. Жиған «жол азығымыз» шамалы. Дегенмен де, там-тұмдаған тамызық мағлұматтар назарымызға ілікті.

Діннің дұшпаны кеңестік құрқылтайлар «Бәдуәмның» атын өшіруге ұмтылып, тым тұңғиыққа батырып жіберіпті. Тек Сәбит Мұқановтың «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» атты оқулығында дін мен ұлтшылдыққа қамшы үйірген: «Ұлтшылдық дүкені қызып, ұлт мәдениеті қолға алынғаннан кейін таза қазақ тілінде дін кітаптары шыға бастады. Мәселен: 1. «Құран құралы». Нығмет Құранбаев. 2. «Пайғамбар заманы». Маннан Тұрғамбаев. 3. Иман Еқитқау (Ақиқаты не оқыту болуы мүмкін-?- Т.Ж.). Жүсіп Темірбеков. 4. «Иман ислам». Нұғыман Манаев. 5. Өрнек. Омар Қарашев, тағы басқалар. Бұл кітаптардың бәрі де 1910 жылдың бер жағында шықты. Бұлардың бәрінде де бұрынғы «Мұқтасар», «Күдірия», «Тағлим-у әс-салат», «Шыриту (Шариғ-у-?-Т.Ж.)-ассалат», «Бақырған», «Бәдуәм», «Көрің қадырлердегі (қате оқылған-?-Т.Ж.)» сөздер таза қазақ  тілінде жазылды. Қазақ ұғымына сәйкес жазылды» – деген мағлұмат қана кезікті. 

Қазақ тіліндегі ең ұғымды және мағыналы тәфсір – «Тәфсір Нұғымания» 1907 жылы Қазан-Орынбор баспасында жарық көрген. Бүгінгі ғафылдық – сол тәфсірдің қайталап басылмауында. Сүннәнің әр буыны Мұхаммед пайғамбардың атымен куәландырылып отырды. Хадистерді ең беделді түсіндірмесі ас-Сахиқ әл-Бұқари мен әс-салих әл-Мүсілімнің жинақтары. Қауым арасында: «Сүннә» – Құрансыз да өмір сүре алады, ал Құран – Сүннәсіз өмір сүре алмайды» – деген астарлы мәтел де бар. Мұның мағынасы: Сүннәсіз Құранды түсіне алмайсың – деген емеуірін. Сүннәны ұстанғандар – сүннит мұсылмандары. 

Тәуелсіздік жылдарының өзінде А.Оспанованың «ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы түркшілдік идеяның көрінісі» атты философия докторы (PHD) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясында ғана жоғарыдағы пікір аталып қана өтіпті.  Тіпті, Қазақ фольклорының 100 томдық басылымының 20 томын құрайтын діни қиссалар мен дастандандардың қатарына да «Бәдуәм» ілінбепті. 

Ақиқатқа бастайтын жол

 Ал, «Бәдуәм» осыншама елеусіз қалатындай руханият мұрасы емес еді. Себебі, ол 1846 жылы жарық көргеннен бастап 1917 жылға дейін кем дегенде 73 жыл барлық мектептер мен медреселерде Құранның түсінігі ретінде міндетті түрде оқылды. Оған Хафиз Шахмарданов пен Нұрке Дүйсенұлынан дәріс алған, жоғары оқу орыны дәрежелі «Ғалия» медресесін бітірген Бекмұхамед Серкебаевтің естелігіндегі: «Құран мен «Алла дегил бәдуәмды» (Книга о божестве») осы ауыл мектебінде меңгеріп, Фирдаусидің «Шахнамасын» және қазақ тілінде басылған «Бозжігіт» пен «Зарқұм» дастандарын жаттағаны» туралы мағлұматы толық дәлел болады.

Демек, заманында айналасына сыйлы болған Бекмұхамед Серкебаев дегдардың естелігіне сүйене отырып, «Бәдуәм», Абай: «Талап, ұғым махаббаттан шығады. Білім – ғылымға махаббат бермек әлгі айтылған үшеуінен болады. Білім-ғылымды әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен, яки, алдауменен үйір қылу керек, үйір қылу уә (және) үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала білім-ғылымды махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады»,– деп талап қойған ауыл мектептерінде оқылған деуге толық негіз бар.

Тек осыдан сәл ілкім жылдары жас арабтанушы ғалымдар С.Керімбай, М.Төлеген, Ә.Нәби, А.Тасболат бірігіп жазған «Яссауи феномені. Отбасы хрестоматиясында» «Бәдуәм» туралы кеңейтілген мағлұмат берілді. Олар Яссауи қолданған әдеби жанрларды талдай келе: «Бұдан басқа, «Алпыс үште кірдім жерге», «Сол себепті Хаққа сиынып келдім менде», «Заты ұлық ием, саған сиынып келдім», «Хақ жамалын көрсетпес, кепіл болам» деген бәдуән жанры көп кездеседі. Мұны әдебиетке алғаш енгізген Яссауи деп атауға негіз бар. Себебі, оған дейін түркі әдебиетінде мұндай жанр болмаған. «Бәдуан» аталу себебіне келсек, ол былай: орта ғасырда Түркістан өңірінде «Алла деп айт, бәдуан» деген өлеңдер көп тараған. Авторы белгісіз. Кейін жинақталған нұсқасы Ташкенттен табылған. Өлеңнің бір қатары үнемі қайталанып отырғасын, ғалымдар бұл жанрды «бәдуан» деп атап кеткен. Осы жанр кейінгі қазақ жырларында кездеседі» – деген пікір білдіреді.

Осы арада қыстыра кететініміз, «үнемі қайталанып отырғасын, ғалымдар бұл жанрды «бәдуан» деп атап кеткен» – деген пікірге бір дәркүмәніміз бар. Онда, бұл анықтаманы түбірлеп талдасақ, «бәд» деген түбірге апарады. Ал, «бәд» түбірі қандай да бір жағымсыз, жексұрын сөздің алдына қосылады. Мысалы, қазақтағы «бақыт» сөзінің алдына «бәд» қосылғанда – «бәдбақыт», «бақ» сөзіне «бәд» қосылғанда – «бәдбақ» – «бетпақ» деген мағына береді. 

Ал, енді осы «бәдті» өлең сөзге қатысты қолдансақ, қазақтың ежелгі өлең үлгілерінде оқшау жанр ретінде қалыптасқан «бәдік» жанры шығады. Бұл жанрдың үлгісі ел арасына көп тараған «бәдік айтысынан» анық нышан береді. Егерде, «бәдуән» сөзінің «қайталана беруінен» солай аталып кетті десек, онда «Бәдуәмді» де «мағынасыз қырт сөздердің» есебіне қосып, бәдік сөздердің қатарына жатқызуға тура келеді. Онда, бұл – қисынсыз қисын, тіпті, күфірлік болып шығар еді. Өйткені, Алла, Құран, Пайғамбар, Ислам ұғымдарын  «бәдік сөзге» мысал етіп алу – Халлаждың: «Мен – Олмын (Құдаймын)» – деген сөзінен әлдеқайда батын, жазаға тартылатын ауыр күнә болар еді. Ойымыз асылық болды деп есептейік, бірақ, «мағынасыз қайталана бергендіктен» деген сөз тіркестері, еріксіз  сондай күнәқар  ойға жетелегені анық. 

Осыдан келіп туындайтын екінші бір қылт ете қалған ой: осы бәдуәм сөзі, мұқым мұсылман мүриттері мен мұғалімдерінің міндетті түрде игеруге тиісті әліппесіне айналған имам Ғазалидің «Бидайат әл-хидайа» (Начало наставления на истинный путь) – «Ақиқатқа бастайтын ақ (тура) жол» атты ғибыраттық ғұламалық еңбегін жаттап оқыту барысында ауыз екі мақамдау кезінде туған тиянақ ұғым емес пе екен – деген болжау сөз.  Жалпы түркі, оның ішінде қазақ қауымы мақамдап, мәтелдеп сөйлеуге бейім. Билер мен шешендердің сөзі тек ырғақты, мақамды, екпінді ұйқастан тұрады. Пір мен ұстаздар шәкірттерінің: Жаратқанның болмысына мағрифаттанып, шариғатты танып, тариқатын тауып, ақиқатқа жетуі үшін ұстаздар «Бидайат әл-хидайадан» мысал келтіріп: «Алла бір және Жалғыз, Құран шын, Ол сөзі-дүр, Мұхаммед елшісі-дүр Алланың» – деп айтылған «Бидайатта»; «Фани мен бақиды, Ақиретті, Жұмақ пен тозақты жаратушы, Алла» – деп айтылған «Бидайатта»; «Сені қорғаушы да, жазалаушы да, рақым етуші де, Алла» – деп айтылған «Бидайатта»; «Ақиреттің азығы – иман, Иман азығы – ғылым, ғылым азығы – таза (фазыл) пейілмен мағрифатланып, Алланы тану» – деп айтылған «Бидайатта» – деп «бидаят» сөзін жаттата бергендіктен де  «бидайа» сөзі, жоғарыда Мәшһүр Жүсіп әулие «бидан» деп қолданғанындай: «Иман: Алланы бір білің, Ислам дінін хақ білің, Пайғамбарды раст білің, Көңілімде Алла», немесе: «Жарқыным-ай, көзіңді аш, Пайдасыздан алыс қаш, Ғылымды бол, Нұрлар шаш, Алла дегіл, Бәдуәм», – деген дербес ұғымға, яғни, тиянақ сөзге айналған.

Оған түркі-қазақ тілінің дыбыс заңдылығы мен өлеңның екпін-ырғағының талабы әсер етіп, араб тіліндегі «сен», «мен» деген тәуелді жіктік сыпатты «ән» мен «мин» қосылып, «бидан», одан «бәдуән» немесе «бәдуәм» болып қалыптасып кетуі әбден ықтимал. 

Иә, бұл қағидаттық дәлел емес, мүмкинатты ықтимал. Бір нұсқада – бәдуән, екінші нұсқада – бәдуәм болып жазылуы да жоғарыда біз айтқан, тіл заңдылықтарына тікелей байланысты. Біз пайдаланған екі жинақта да және Құнанбайдың ауызекі сөзінде де «бәдуәм» деп анық жазылғандықтан да, біз өз пайымдарымызда «бәдуәм» дегенді негізге алдық. Біздің: «Бидайаттың» ықпалынан «бәдуәм» ұғымы тууы ықтимал – деген уәжімізге, тура осы үлгіде жазылған Яссауидің «Хикметіндегі» бәдуәм сөзінің орынына: «Арыслан бабқа – «тәбәрік», Бақырғанидің кітабіндағы «Шайхым Ахмет Яссауи» дегендегі –  «тәбәрік», «шайхым» сөздерінің қайталанып қолданылғаны анық дәлел. 

Ал, «бәдуәм» деген ұғымның бір баламалы тәржімасі – үнемі, ұдайы, дәйім (Қара өлеңдегі: «Дәйім менің мінгенім қара қасқа», немесе, «Дәйім менің мінгенім ала құнан» деген жолдардағы дәйімнің түбірі – ұдайы, үнемі, ылғи – деген мағынаны білдіреді, немесе мәңгілік дегенге саяды. Сонда бәдуәм сөзінінің мағынасы: Алла – мәңгілік көңілімде, Алла мәңгілік жүрегімде – деген ұғым болып шығады. Бұған қоса, білімі мен пайымына сенетін, осы «Бәдуәмдағы» ғибадаттарды толық сақтайтын, дін жолының «тар жол, тайғақ» кешуін басынан өткізген ғалым Саипулла Моллақанғатұлының: «Бадауам (араб сөзі) – «бә» (араб тілінде «Һарп жар» деп аталады, орысша предлог, яғни, сөз алдына келетін жалғау» мен «дауам» қосылып, бәдауам деп қолданылған жинақтаушы ұғым.  Түбірі – Дауам. Дауам – жалғасты, үзбей жалғастыру, үнемі, үздіксіз қайталау – деген мағынаны білдіреді. Бұл арада істің, қимылдың, яғни, мінәжаттың үзбей жүзеге асып жатқанын білдіретін мақұлдау, қостау сөз.  Оған «би» һарпи жарын қоссақ, бидауам – мінәжаттың жалғаспай үзіліп қалғанын білдіреді. Мысалы: шара – бейшара (шарасыз қалды), бишара – шарасыз, амалсыз адам. Демек, негізгі мінәжат ұғымдарынан кейін «Алла дегіл, Бәдуәм» немесе «Алла деп айт, Бәдуәм»  – деген сөзді үзбей айта беру – үздіксіз мінәжат етуді білдіреді», – деген түсінігін де қаперге іле кетеміз. 

Ал, енді бұл жанрды Қожахмет Яссауи қалыптастырды ма, жоқ па, оны кепілдікпен растай алмаймыз, ол біздің міндетімізге де жатпайды, әдебиет тарихы мен теориясына, тіл мамандарына  тиесілі мәселе. Анығы, бұл құрылымды Яссауи өзінің «Хикметінде» барынша еркін әрі екпінді, ырғақты ұйқаспен пайдаланғандығы. Оған өзінің пірі Арыстан бабқа мінәжет еткен:

Ғашық болсаң уа талапкер ғибадат жасап беліңді бүк,

Күндіз-түні ұйықтамай, жас орнына қаныңды төк,

Арыслан бабамның сөздерін есітіңіз – тәбәрік...

...  Сөзіңді айтып наданға соқыр тиынға сатпа,

Аштан өлсең де ешқашан оңбағаннан қайыр күтпе,

Арыслан бабам сөздерін есітіңіз – тәбәрік деген хикметі дәлел. 

 Яссауидің мүриді Сүлеймен Бақырғанидің тура осы «Бәдуән»  үлгісімен:

Шариғаты – мінсіз, 

Тариқаты – түпсіз,

Ақиқатта – өрен жүйрік, 

Шайхым Ахмет Яссауи - деп, өзінің пірі Яссауиге арнап мүриттік мінәжат жазуы, бұл жанрдың ХІІ ғасырдың өзінде ерекше кең тарағанына дәлел.   

Сол бәдуәмдік дәстүрдің қазақ поэзиясынан үздіксіз орын алып отырғанын «Яссауи феномені» атты хрестоматиядағы Саршолақ Боранбайұлының өлеңінен келтірілген:

Құран – алтын шаңырақ,

Сүресі – оның уығы.

Отыз болар сан парақ,

Алты мың аят жуығы,

Алла деп айт, бадуан.

Мәдинада – Мұхамбет,

Түркістанда – Қожа Ахмет,

Маңғыстауда – пір Бекет,

Алла деп айт, бәдуан- деген  сатылы жолдар толық растайды.

«Бұл жанр Шәкерімнің «Қырық жылдан өтіп жасым» деген өлеңінде де байқалады. Қараңыз:

Әсер алғыш өнершілді,

Алып келіп ішін тілді,

Қиянатын аян қылды,

Дедім мен – «Астафиралла!». 

Бір саудагер – өсімшіл бай,

Оны сойды аналардай.

Сасығанда шыдай алмай,

Дедім мен – «Астафиралла!». 

Паралап ол ұлықты алған,

Қиянатпен қосып жалған.

Соңына сом өсім салған,

Дедім мен – «Астафиралла!».

Абайдың өзі өлеңге баулыған Шәкерім поэзиясынан «бәдуәмның» құрылымдық мәнерінің орын алуы, бұл үрдістің Абайдың ақындық мектебінде де кеңінен танымал болғанын танытады. «Бәдуәмнің» мұқым түркі қауымының арасында ықыласты, ынталы жанр болғаны сондай, оның әр толқын сайын жаңадан түрленіп жазылып, татар, қазақ, қадыми түркі  (шағатай) тілдерінде қайталанып, мазмұны сақталып, сөз бен мақамы өзгеріп тұрақты түрде мәтбуғаттарда басылып отыруы соны аңғартады. 

Соның ішінде, 1846 жылы Қазаннан шыққан, Құнанбай оқыған «Бәдуәмнің» түпмәтініне барынша жақын нұсқа, Кашшафаддин Шаһмардан жазған, 1908 жылы Орынборда, Каримов пен Хұсайыновтың шеркетінен  шыққан «Бәдуәм жадид ли-л-әуләди-л-әдиб (әдепті балаларға арналған жаңа бәдуәм)» атты кітап. Мұның мазмұны Құнанбай айтқан «Шариғат», «Тариқат», «Мағрифат», «Ақиқаттың» «тұтқалық» сыпатына толық сай. 

Татар тіліндегі бұл «Бәдуәмнің» әр жолында Құранның негізгі қағидалары нақты қамтылып, ұғынықты түрде өлеңдік ырғақпен тәфсір етіледі. Оған дәлел: Құрандағы: Алла Жалғыз (Бір), Құран Хақ, Пайғамбар оның елшісі – деген қағиданың «Бәдуәмда»:

Иман: Алланы бір білің,

Ислам дінін хақ білің,

Пайғамбарды раст білің,

Көңілімде – Алла, - деп ырғақпен баяндалуы. 

Бұдан кейінгі: Құран – иманның иесі, иманды мұһминнің мекені – жұмақ (Ғедән-Эдэм), шын муһминун о дүниеде Бейіштің (Фирдаустың) бағына барады – деген тәмсіл: Әһлу Құран (Құран иелері, яғни мұсылмандар) иманлы,

«Му’мин (иман келтірген) білің сен аны,

Ғадән (жұмақтағы бақ)  ұжмақ мекені,

Көңілімде Алла.

Әһлу ислам (мұсылмандар) иманлы,

Балам білің сен аны,

Фирдаус (жұмақ бағы) ұжмақ мәкәні,

Көңілімде Алла. 

Әһлу таухид (мұсылмандар) иманы,

Оқып білің, сен аны,

Нағим (жұмақ бағы) ұжмақ мекені,

Көңілімде Алла» - деген шиғырмен (ырғақты қара өлеңмен) баяндалған. 

Бұдан кейін «Намаз», «Ораза», «Зекет», «Қажылық», «Жалған өтірік айтма», «Арақ», «Темекі», «Насыбай», «Апиын», «Өнер оқу», «Ұстаз, ата-ана», «Патша», «Мағариф» (оқу-ағарту, мағрифат), «Мантық» (Логика), «Мүлк», «Несие», «Надандық», «Фән» (Иман) туралы тәфсірлей келіп, «Дәр-ул Харб» жағдайын кешкен Мағрип пен Мысыр мұсылмандарының дәр-ус исламға жетуі үшін «бәдуәм» (дұға) тілейді. Бұл ұғымдардың барлығы да Абайдың «Қарасөздерінде» сөз ретіне қарай тәфсірленіп отырады.

Мағарифтты, яғни, оқу-ағартуды ұлттық мақсат ретінде ұстанған қазақ оқығандары да «Әліппе» ретінде «Бәдуәм» үрдісін үлгі еткен. «Қазақ балалары үшін тәртіп етілген» сондай басылымның бірі – қазақ зиялысы Ғ.Жәнібековтің  1909 жылы Қазан баспасынан шығарған «Балалар бәдуәмі» жинағы. Мұны, балаларға арналған, тілі жеңіл, жаттауға оңай кәдімгі тақпақ ретінде де қабылдауға болады. Хақты танудың қағидаттары қатаң сақталмай, еркін өлең түрінде жазылған. Жинақтың беташары:

«Жарқыным-ай, көзіңді аш,

Пайдасыздан алыс қаш,

Ғылымды бол, Нұрлар шаш,

Алла дегіл, Бәдуәм.

Кітаптарды қолыңа ал,

Ижтиһат қып көзің сал,

Сол ойыннан енді қал,

Алла дегіл, Бәдуәм.

Ойыннан еш пайда жоқ,

Ғылымлының көңілі тоқ,

Надандық біл – қызыл шоқ,

Алла дегіл, Бәдуәм.

Надандық һалак қылар,

Надандар ұдайы жылар,

О миыңның  бетін сызар (?),

Алла дегіл, Бәдуәм...

Жол басшымыз көп айтқан,

Көп уайым жеп айтқан,

«Надан болма!» деп айтқан,

Алла дегіл, Бәдуәм», – деген «Әліппе» үлгісінде басталады. Содан кейін шәкірттің «Мінезіне» көшеді:

Құранды дұрыс оқысаң,

Оқығанды тоқысаң,

Көп сауаптар аларсың,

Ин-шал –ла, Бәдуәм! 

 Ал Құранның аяттарын қарапайым қазақы ұғыммен:

«Тұрма һеш бір түксиіп,

Ашуланба! Көп күйіп,

Біреуге кек сақтама,

Муһмин сол-дүр, Бәдуәм, – деп баяндап келіп, тарауды «Ғылымға қызықтырумен» жалғастырып:

Дүния іздесең де ғылым керек,

Ақырет іздесең де ғылым керек,

«Дүния – ақыреттің егіндігі»

Екеуін іздесең де ғылым керек. 

Ғылымсыз дүнияда тұру (өмір сүру) қиын

Пендені өзіңе қарай бұру қиын...» деп аяқтайды. 

Бұдан кейін «Отыншы» (Әлжанов –?) ақынның:

«Басың көтер, басың көтер,

Ұйқықтай берсең ғұмыр өтер, 

Кетті жерің, бітті һалің,

Оқыт мені, әкетай,

Оқыт мені, әкетай» - деген өлеңі берілген. 

Бұл – бәдуәм жанрының үгіт-насихат құралы ретінде ел ішіне кеңінен тарағандығын, халық арасында ерекше ықыласты болғанын аңғартады.

Әрине, біз келтірген екі «Бәдуәм» да Құнанбай оқыған ескі діни дидактикалық қағидаттарға негізделген «Бәдуәм» емес. Ал, Құнанбайдың заманы мен Абайдың жас шағында  «Бәдуәм» софылық әдебиеттің ең қысқа да, нұсқа үлгісі болған. Әр жолы хақты тану мен мағрифаттанудың ережесі есепті міндет атқарған. Онда, ислами софылық пәлсафаның барлық қағидалары өлең жолына түсіріліп, Құранның негізгі аят, сүрелерін тез жаттауға ыңғайланған. 

Өлеңге ұшқыр қарапайым қазақ мұны лезде жадына сақтап алған. Құнанбай заманындағы «Бәдуәмның» әр жолы «Шариғат», «Тариқат», «Мағрифат», «Ақиқаттың» тұтқасын ұстататындай, татар тіліндегі «Бәдуәмның» мазмұн-ырғағын тудырған, барынша шариғаттың болмысын қамтыған:

«Иман: Алланы бір білің,

Ислам дінін хақ білің,

Пайғамбарды раст білің,

Көңілімде Алла» дегендегі, Алла, Ислам, Пайғамбар ұғымдарын ретімен баспалап-сатылай қайталаған, сол мәтінді Құнанбай жадында жаттаған. 

Яғный, сексеннен асқан қарт Құнанбай Һашия (конспекті) есебінде ұстаған «Бәдуәм» арқылы осы қасиетті ұғымдарды жадында жаңғыртып, онда аталған атаулардың мазмұн-міндетін іштей қайталап, ойымен Шариғаттың болмысымен, Тариқаттың жолымен, Мағрифаттың тілеуімен жүріп отырып, Ақиқаттың қақпасының тұтқасын ұстамақ ниетте болған. Абайдың «Бәдуәмді» жеңіл қабылдайтыны, ол оның терең дидактикалық ишарасына үстірт қараған, яғный, «Бәдуәмді» Құранның әліппесі, шәкірттердің ой жаттықтыратын қосымша оқу құралы деп бағалаған. Ал, Құнанбай болса, сондағы әр ұғымды есіне алып, оның мағынасын ойға түсіріп, талдап, шешім қабылдап отыр. 

«Бәдуәм» – Құнанбай үшін кітаптың соңында берілетін мазмұны сияқты. 

Тиым

Ал, өмірлік дерекке көшсек, Құнанбайдың «Бәдуәмді» «ықтияттап, қайталап, жаттайтын» жөні бар. Өйткені, осында айтылған тиымдардың барлығын қатаң ұстанып, оны бұзғандарға өзі би, старшын, аға сұлтан болған кезінде жазым шараларын да қолданған. 

Ол туралы М.Әуезов: «Тегінде Құнанбай аса діндар кісі болған. Бірақ, сол діндарлық көп уақытта ұсақ фанатизмге де жетіп отырған. Мысалы, Насыбай атқан кісінің танауын тілу сияқты істер соған лайық. Және де дінді ел ішіндегі кейбір қатал билігіне құрал қылып пайдаланатын әдісі де бар. Сыбан ішінде Барақ деген төреге бір жиында: «Насыбайды тастасайшы», – дегенде, ол: «Менің насыбайымды көргенше, еліңдегі келінімен жүрген Қодарды көрсеңші!», – депті. Қодар деген бір момын адам жөнінде өсек таратып жүрген де сол атқамінерлер болады. Құнанбай еліне қайтқанда Қодардың ақ-қарасын тексермейді. Елдің алдында жандырамын деп қара күшке салады. Тобықтының басшы кісілерін жиып алып, Борсақ ішіндегі Қодарды келінімен алғызып, Шариғат жолымен хүкім қылады да, мойындарынан қосақтап түйеге асқызыпты. Сонда келіні өліп, Қодар өлмей, шала жансар күйде жатады. Құнанбай оның өлімін жалғыз өзі мойнына алмас үшін, тобықтының қырық атасының ұлынан қырық жанды шығартып, сол араға: «Бұ да шариғат бұйрығы» – деп қырық кесек атқызады. Қодарды сол көп ру басылардың қолымен өлтіртеді. Сонымен, әмір Құнанбайдыкі болса да, өлтіруші тобықты жиыны атанып, Қодар жай сөз де болмай қалады»  – деп жазады. 

Әрине, қазақ арасындағы аса сирек кездесетін мұндай «жолсыз жазаларға» Құнанбай жөн-жосықсыз бармаған. Құнанбай қолданған қатал жазалар қандай ауыр болмасын, ол үкімдер сол қылмысты істеген адамдардың қылығына сай еді. Мысалы, Қодар – қайын ата, Қамқа – өзінен туған  жалғыз ұлының әйелі, яғни, келіні. Екеуара әуейі болған мұндай бетбақтыққа, ел бұзатын ылас зинақорлыққа тиым салмаса, онда Құнанбай қалай әділетті би болмақ, елді, ағайынды қалай жөнге салмақ. Бұл қазір де қатаң жазаға лайық, «ар ұялар қылмыс болса» керек. 

«Бәдуәмды» оқығанда Қасиетті «Шариғат» пен «Хадис» заңындағы осы кұнәһарлыққа жаза ретінде қолданылады», – деген  жолдарды «ықтияттап, қайталап» оқыған. Ондағы зинаға қарсы қолданатын жазаларды Қодар-Қамқа оқиғасы кезіндегі өзінің үкімімен салыстырып, өткен оқиғаны еске алған. Сөйтіп, өзінің үкімі Алла үкіміне сай ма, жоқ па, о дүниеде сұрақ болғанда Ақиқат алдында қалай жауап беруі тиіс және сонда беруге тиісті жауабын да «ықтияттап, қайталап, жаттап» отырғаны анық. Ал, шариғат талабы бойынша, өзінің баласының әйеліне, яғни, келініне қол салғанды былай қойып: «Кім де кім өзінің аға-бауырының, не әпке-қарындастарының күңдерімен не сорлы күңнің апа-сіңілісімен жыныстық қарым-қатынаста болса, онда жазаға тартылады . 

Демек, Құнанбайдың Қодар мен Қамқаға қолданған өлім жазасын шариғат толық ақтайды.

Ал, келесі «Насыбай туралы мәселеге» келетін болсақ, «Бәдуәмда», ол туралы: 

Насубай атма ағызға (ауызға салма),

Мәкруһ болма қауымға.

Қаның бұзма жауызға,

Көңілімде – Алла, Бәдуәм.

Насыбай атмақ қабәхат (жаман нәрсе),

Атсаң болмас, латафат (жақсылық),

Аслан (түбінде) болмас, назафат (тазалық),

Көңілімде – Алла, Бәдуәм.

Апиын жеме, ай, балам,

Фунун (білім) оқып, бол данам,

Сізге де інім, ай, ағам,

Көңілімде – Алла, Бәдуәм.

Апиын қанға зарарлы, 

Ренжітпе, гүл анаңны,

Дахы (тағы) ата, ағаңды, 

Көңілімде – Алла, Бәдуәм " – деп келетін  шумақтар бар. 

Әрине, мұнда насыбай атқан адамның «мұрынын тіл» деген жаза көрсетілмеген. Ал, мұрыны тілінген адам – өзге емес, Құнанбайдың өз туысы. Ол адамның нашақорлық қылмысы соған лайық еді. Себебі, ол өзі кедей, сауып, сүтін ішіп, балаларының ырыздығын айырып отырған жалғыз сиыры ғана бар. Әркімнің жұмсауымен қалаға барып-келіп жүріп, насыбай атуды үйреніп, соны бір ерекше өнер көріп, отырыс-жиындарда түкірініп-қақырынып, жұрттың зықын шығарған. Базар алыс, түсіп тұрған пайдасы жоқ нашақор әркімге бір жалынып, елді безер қылады. Ең соңында, сол насыбай үшін жалғыз сиырын сатып, балаларын күн көрістен айырады. Амалсыз Құнанбайды паналайды. Бір бас қосуда сән үшін насыбайын иіскеп, қақырып-түшкіріп, шырықта бұзған туысына ашынған Құнанбай: «Сені бүйтіп көзге күйік қылған, бала-шағаны аш қалдырған осы насыбайды қайтып атпастай етейін», – деп бассалып жығып, мұрынын тіліп жіберген. Өрескел жаза ма. Иә. Бірақ, нашақорлық қазір де қылмыс болып табылады. 

Міне, «Бәдуәмді» оқығанда Құнанбай осы оқыс қылығына да кешу іздеген.

Құнанбайдың елден ерек үшінші бір батыл әрекеті – ел арасында «Қызыл бұзау оқиғасы» деп аталады. Ежелден саудаға епті қалалық татар көпестері қыр елін аралап жүріп әр түрлі, насыбай, шәй, түйреуіш, кездеме сияқты ұсақ-түйек сатады. Есепті қазақ тек малмен ғана айырады. Ал, ақшаны мүлдем пайдаланбайды. Көпестер заттарын бір қозыға, бір бұзауға бағалап, айырбас жасайды. Келер жыл келгенде олар несие иесінен өсім орынына еркек ісек қой мен құнан өгіз, тай талап еткен. Сөйтіп, ел іші қып-қызыл борышқа батқан. Несие-қарызын өтей алмағандарға қаладан сақшы, адвокат жалдап, есесімен өндіріп алған. Бұл бір жолғы шара емес, жыл сайын қайталанып, жұртты қызылтабан еткен. Құнанбай аға сұлтан болғанда әлгі татар көпестерін адвокатымен қосып байлап-матап, кейбіріне дүре соғып, қалаға айдауылмен айдатып жіберген. Содан бастап ел бұл борыштан құтылған. 

Ал, енді осы шара «Бәдуәмда» және фиқһте айтылған «Несиеге мал алсаң, төле!» атты тараудағы:

Несие алсаң, төлегіл,

Өзің үшін болагіл,

Төлемей харам жемегіл,

Көңілімде – Алла, Бәдуәм.

Кісі хақын  жемегіл,

Жалған өтірік демегіл,

Өнерсіз тағам жемегіл,

Көңілімде – Алла, Бәдуәм, – деген жолдарды оқығанда, «Қызыл бұзау» мен «Қызыл тоқты» оқиғасы Құнанбайдың есіне түспеді, оның дұрыс-бұрыстығын сарапқа салмады дейсіз бе? 

Сарапқа салған және «ықтияттап, қайталап отырып» оның обал-сауабын салмақтаған. 

Ендеше, шариғат жолымен жүруді қатаң ұстанған Құнанбай өзінің өмірінің оқулығы болған «Бәдуәмді» оқып, бұ дүние мен о дүниенің ортасында тұрып ойға қалуы табиғи. Абай да мұны түсінген.

Біз, әкелі-балалы дегдарлардың ойлау жүйесі мен ой ағысын зерделеу үшін және олардың қандай мәселерге ерекше назар аударғанынан мағлұмдар ету үшін де «Бәдуәмнің» құрылымы мен ішкі ырғағын үстірт үстіріктеп өттік. Ал, бір қызығы, біздің қолымызға түскен «Бәдуәмнің» екі нұсқасынан Абайдың өлеңдері мен қара сөздеріндегі ой орамдары, теңеулері, бағалары ұшқын беріп отырады. Мысалы, Абай: «Әд-дунийә мәзрә‘әтул-ахирәт» –  «Дүние –  ақыреттің егіні» дегендей, ахиретке егіндік болатұғын дүние сол... «Әрбір ғалым – хакім емес, әрбір хакім – ғалым» – десе: Ғ.Жәнібековтің «Бәдуәмінде» сол сөйлем: «Ақырет іздесең де ғылым керек, «Дүния – ақыреттің егіндігі», – деп қайталанып тұр. 

Тіпті, өлеңдеріндегі ой ағымынан осындағы Хақты тәпсірлеп түсіндірудің амал-әдісі шан береді. Дәлел үшін, қарабайырлау бір қарапайым тәсілге жүгініп, Абайдың өз өлеңдерінен дәйек келтіріп, шумақтың соңына «Бәдуәм» деген бір сөзді қосып оқиықшы:

«Алла!» – деген сөз жеңіл,

Аллаға ауыз жол емес.

Ынталы жүрек, шын көңіл,

Өзгесі Хаққа қол емес,

Бәдуәм! 

Мұнда «Бәдуәмның» негізгі қағидаты әрі басты уағызы болып табылатын және Абайдың өзі: «Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды», яғни, «Алланы сөзбен емес бүкіл болмысыңмен сезініп, таны», – деп көрсетіп берген Алланың затиялық һам субутиялық қасиеті анық танылады.

Дененің барша қуаты,

Өнерге салар бар күшін.

Жүректің ақыл сауыты,

Махаббат қылса Тәңірі үшін,

Бәдуәм!

Бұл шумақтың мазмұны  «Отыз екінші сөздегі»: «Алтыншы ‒ ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады. Сол мінез бұзылмасын!»  – деген бір сөйлемге сиып тұр.

Ақылға сыймас ол Алла,

Тағрипқа тілім қысқа дүр.

Барлығына шүбәсіз,

Неге мәужүт ол хуа (Ол),

Бәдуәм!

Мұның мағынасын Абайдың өзі «Отыз сегізінші сөзінде»: «Ақылға сыймас ол Алла» дегенді:

«Біз Алла тағаланы өзінің білінгені қадар ғана білеміз, болмаса түгел білмекке мүмкін емес. Заты түгіл, хикметіне ешбір хакім ақыл ерістіре алмайды. Алла Тағала – өлшеусіз, біздің ақылымыз – өлшеулі. Өлшеулі мен өлшеусізді білерге мүмкін болмайды»  – деп; «Тағрипқа тілім қысқа-дүр» дегенді: «Егер «мүмкинаттың ішіндегі болмысты (ужуд) түйсінбесек, онда «Әрбір хадиске айтылатұғын бір қадімге тәғриф (түсіндіріп) болмайды» – деп; «Барлығына шүбәсіз, Неге мәужүт ол қуа» (-?-Т.Ж.) дегенді: «Ол – Алла тағаланың заты, ешбір сипатқа мұқтаж емес, біздің ақылымыз мұқтаж, жоғарғы жазылмыш сипаттармен тәғрифлап (түсіндіріп) танымаққа керек. Егерде ол сипаттармен тәғрифламасақ, бізге мәғрифәтулла (Алланы тану) қиын болады»  – деп түсіндіріп, мағрифатқа жетудің жолын көрсетеді. 

Ал:

Ақыл мен хауас барлығын,

Білмей-дүр жүрек, сезе-дүр.

Мутакаллимин, мантикин,

Бекер босқа езе-дүр,

Бәдуәм!, –

дегендегі «Ақыл мен хауастың барлығының» мағынасын  Абай: «Бұл тәркі дүниелік; иә дүние ләззәтіне алданып ыждағатым (ынта-талабым) шала қалады деп, бойына сенбегендік; иә хирс (ашкөздік) дүниеліктен ауамның (қауымның) көңілін суытпақ үшін, ренжуге сабыр етіп, өзін пида қылып: «Мен жанымменен ұрыс қылғанда, халық ең болмаса нәпсісіменен ұрыс қылып, һәуа-һәуәстен (әуестіктен, әуейіліктен), әрбір арзу (тілек) нәпсіден суынып, әділет, мәрхәмәт (мейірім-қайырымға), махаббатына бір қарар болар ма екен – деген үмітпенен болса керек. Олай болғанда, ол да жұртқа қылған артық махаббаттан есеп»  – деп тиянақтайды.

Ал, «тиянақ» ұғым бойынша, һауас – иманның қауызы. Соны ақылмен, сабырмен, мейіріммен, жомарттықпен толтыру керектігін айтып отыр. «Мутакаллимин, мантикин, Бекер босақ езе-дүрдің» астары да, ол ұғымдардың тарихы, ғұламалар мен софылық бағыттағы оқымыстылардың пікір таластары да тереңге тартады. Мүмкін, бұған  кейін тоқталармыз. Әзірше, қысқаша ғана: Мутакаллимин – аллаға ессіз берілу мен мына дүниені тәркі етуді;  мантикин – Алланың растығы мен сифатын мантық (логика) арқылы қисынмен тануға болады – деген ғылыми бағытты ұстанғандар. Мысалы, Әл-Фараби: логика арқылы Жаратқанның болмысын тануға болады – деген пікіріне, Абай қарсы уәж айтқан – деген мағлұматпен шектелеміз.

Егерде, әр шумақтың соңындағы осы бір қарадүрсін тәсілмен, мүмкін орынсыз қосылған «бәдуәм» деген сөзді алып тастасақ, онда кәдімгі көңіл қошына «қанат бітіріп», белгісіз кеңістікке «ұшыратын» («Бәдуәмның» алғашқы шумағындағы түйін сөздер), еркін әсер тудырып, шарықтап-шалқытатын поэзия туындысы болып шығады. Ал, осыған «Бәдуәм» сөзі қосылған соң, ол белгілі бір қалыпқа түсіп, нақты ұғымдық мағынаға ие болғаны анық байқалады, яғни, мағрифаттың жолына түсіреді. Егер, мұндағы таным шарттары орындалмаса, «ол сипаттармен тәғрифламасақ», онда «бізге мәғрифәтуллаға жету қиын болады»   – дейді Абай.

Міне, «Бәдуәмнің» Құнанбай дегдар арқылы Абайға ұстатқан таным тұтқасы осы. Тура осы можантопайлау әдіспен, «Бәдуәмнің» мәтіндерін  Абайдың өлеңдері мен «Қарасөздеріндегі» тәфсір-түсінікпен салыстыратын болсақ, онда «Шариғаттың» да, «Тариқаттың» да, «Ақиқаттың» да есігін ашамыз. 

Сонда, бұл тәфсірден: «Бәдуәмді» ықтияттап, қайталап, жаттап, жадында сақтап отырған» дін иесі, «ұшқыр ой-қиялымен шарықтап», «пайымға сап», «терең ұғынған» («Бәдуәмдағы» сөз) дегдар Құнанбай, Абайдың өлеңдері мен «Қарасөздерінде» астармен айтылған пәлсафалық түсініктерді – Абай мекзеген деңгейге көтеріліп, түсіне алды ма, жоқ па? Ол – Абайға емес, Құнанбайдың таным-таралғысына, ой-өресіне қатысты жүлге бөлек болса, ол басқа әңгіме. Бірақ, тура сол ой кеңістігіне «сана сәулесін» түсіргені анық. Әйтпесе, соншама анық та қанық жазылған қысқаша ғибыраттың әр жолына үңіліп, әр бетті бір күн оқитындай, Құнанбайдың ұғым-түйсігі соншама таттана тұтқырланып қалмаса керек-ті. 

 Сол алғыр да ұғымтал, ұрымтал мінезі арқылы Құнанбай түйін сөздің терең мағынасына зер салып, түйсініп, түсініп, есте сақтап, талдап оқуға Абайдың да назарын аударған. Демек, Абайға:  «Тәтемнің мінезі жұмсара бастапты» – дегізген сол мінезі арқылы Абайдың  ойлау жүйесіне де ықпал еткен. 

Міне, әке мен баланың арасындағы пікір жарастығы осы болса керек. Бұл қарым-қатынастың шет-жағасымен біздің «Құнанбай» атты «тарихи әдеби тұлға» туралы тәфсірімізден біршама мағлұмат ала аласыздар. 

Асылық жасап, «ақиреттің азығын», яғни, Абай айтқан «иманның ырыздық дәнін» қалай теріп, қалай «жанға азық» етуге болатынын жеңілдете баяндаған осынау шағын кітапшаны әсіре мадақтап отыр демеңіз. Ондай пікірді «Бәдуәмді» оқығандардың бәрі де айтқан. Бірақ, кейін тәубәсінә келген. Мүмкін, сіз де айтып, кейін ниетіңізден қайтарсыз, қайтпасаңыз, ар-ұятыңызға, парасат безбеніңізге, тәубеңізге аманат. 

Әрине, данышпан Абайдың ойына азық болатындай, «Бәдуәм» имам әл-Ғазалидің «Бидайат әл-хидайаты» емес. Ол, бар жоғы, Құран мен Әдептің әліппесі.  Егерде, жолды – тұманың көзінен бастасақ, онда оның өзенге айналып, мұхитқа құйғанға дейінгі бар тариқатын танып шығатының анық. Сондықтан да, біз де таным тарамысын «Бәдуәмнан» бастап өрдік.

Шиырламай, турасына көшсек, «Бәдуәм» – Құранды таза тануға бастайтын «Әдеп» (Адаб) әліппесі. Сіздердің назарыңызға үзіктері ұсынылған К.Шаһмардан мен Ғ.Жәнібековтің «Бәдуәмдары» төменгі, бастауыш сатыдағы шәкірттерге бейімделген, яғный, жеңілдетілген авторлық нұсқалар. Бүгінгі күннің тілімен айтсақ, дидактикалық оқу-әдістемелік құрал. Ал, оның жалпы қауымға, Яссауи мен Бақырғанидің, Шәкерімнің үлгі етіп ұстаған бірінші сатыдағы қауымға арналған нұсқасы, «ақырет азығы» – Имам әл-Ғазалидің «Зад-и ахиреті» ғибыратнамасы болса керек. Ол да, «Бәдуәмдағы» сияқты исламтанудың бастапқы және басты үш қағидатын түсіндіруге арналған. 

Әдеп (Адаб) сақтаудың қарапайым үш шарты: бой тазалығы, намаз оқу және ораза ұстау. Ең басты шарт, осы ғибадаттардың барлығын да білім бұлағымен  сусындай отырып бойға сіңіру керек. 

Міне, біз осы арада тағы да «Бәдуәмді» кіріктіреміз. Кіріктірмеске амал жоқ. Абай өзінің «Ғылым таппай мақтанба» деген өлеңін 1886 жылы жазған. Жылдың қай мезгілінде жазылғаны беймәлім. Егер, қазан-қараша айларына дейін жазылса, онда Құнанбай тірі. Абайдың мамай жұртымен дауласып, алты ай мырзақамаққа отырған кезі де 1874-1878 жылдардың аралығы. Мырза мамайдың адамы Құнанбайға арыз айтып келгенде, Ұ.Бөрібаевтің ізденуі асқына өрбіп, Қызылмола болысының іші тергеуден, дау-дамайдан, ояз алдында жауап беруден арылмай, жанталаса жанығып жатқан кез болатын. 

Шарасыздықтан шатынап, «ашуға да, айлаға шырақ жағып жүрген Абайды Құнанбайдың «Жәбір сұлтанына» теңейтін тұсы да осы 1876 мен 1880-нің арасы. Демек, Абай мен Құнанбайдың арасындағы «Бәдуәмға» қатысты оқиға осы кезде өткен деуге толық негіз бар. Әке алдында «байқамай сөйлегеніне» өкінген Абай, налыған сөзінен кейін «Бәдуәмді» ойша да болса еске түсіргені тағы да анық. Біздің пайымдауымызша, бұл әңгіме, 1876-1880 жылдардың арасында, әйтеуір, 1886 жылдың бірінші жартысынан бұрын өткен. Ал, шәкірттерге арналған: 

"Интернатта оқып жүр, 

Талай қазақ баласы. 

Жаңа өспірім, көкөрім,

Бейне қолдың саласы. 

Балам закон білді деп, 

Қуанар ата-анасы. 

Ойында жоқ олардың, 

Шариғатқа шаласы" - деген өлеңі, Абайдың әкесінің сөзінен кейінгі қатты өкінгеннен» кейін, өзінің де «шариғатқа шалалығы» байқалып қалған соң, өзі менсінбеген «Бәдуәмнің» үлгісімен жазған. 

Мүмкін, бұл өлеңді әкесі Құнанбайға әбестігінен кешірім өтіну үшін жолдаған да болуы мүмкін. Бәрі де мүмкін…