Түрікшілдіктің мақсаты – түрік мәдениетін құру!

Бүгін сұхбатымыз түркілердің ортақ әдеби қазынасы жайлы өрбіді. Сауалдарымызға жауап берген – Қазақ Ұлттық университетінің аға оқытушысы, шығыстанушы-түрколог, аудармашы Жеңісбек Әкімбекұлы. 

- Түрік әдебиетіндегі «ұлттық әдебиеттің» басталуы туралы айтсаңыз?

- ХХ ғасырдың алғашқы жартысында түрік әдебиеті тарихында «Ұлттық әдебиет» деп аталатын кезең түрік әдебиеті және түрік әдеби тілін қалыптастыруда ерекше маңызға ие. Ұлттық әдебиет кезеңі жалпы, шартты түрде 1911-1923 жылдар аралығын, яғни Республикалық Түркия құрылғанға дейінгі аралықты қамтиды. Әйтпесе, мұнда көтерілген ұлтшылдық пен түрік тілі туралы мәселе сонау классикалық Диван әдебиеті кезеңіндегі «Түрки-и басит» (XV-XVIғ.ғ.) деп аталатын әдеби ағымнан бастау алып, Танзимат кезеңінде шын мәніндегі қоғамдық һәм ұлттық мәселе болып көтерілген еді. 

Қазіргі Ұлттық әдебиет ұғымы – түрік әдебиеті тарихында ұлтшылдық (миллиетчилик) ағымымен бітісе пайда болған, ұлттық мемлекеттің құрылуына дейінгі аралықты қамтитын, ұлттық болмыстың қалыптасуына мұрындық болған көпбағытты һәм әмбебеп әдеби үрдістерді қамтитын кезең деген мағынада жұмсалады. Қоғамдық өмірдегі әлеуметтік-саяси оқиғалардың әдебиет пен әдебиет тарихы үшін өлшем бола алмайды деген көзқарасты жоққа шығарып, кез келген дамудың бір бастамасы болатындығын жақтайды. 

Ұлттық әдебиет ұғымы әуел баста ұлтшылдық әдебиет, тіпті, түрікшілдік әдебиеті деген түсінікті қамтып тұрғандығы анық байқалады. Бұл жағдайда ұлттық әдебиеттің ІІ Монархиялық конституциядан (1908) кейін өзін көрсете бастауы, кейбір көзқарастарға қарағанда ұлт-азаттық күресті де қамтып, Республикалық Түркия жарияланған аралыққа дейін жалғас табуы оның қолданыс аясын тарылтып, жеке бір мағына үстеп тұрғандығы байқалады. Әйтпесе ұлттық деген ұғым бір ұлтқа тән деген сөз емес пе?! Сондықтан, бір ұлттың өз тарихының тұңғиығынан бері қарай жалғасып келе жатқан және оған тән құндылықтардың сол халықтың тілі және эстетикалық тәжірибесі арқасында өмірге келген әдебиетті сөз жоқ ұлттық әдебиет деп айтар болсақ, онда түріктің «ұлттық әдебиеті» шамамен 1908-1922 жылдар алағын қамту арқылы бұның сыртында қалып қойған әдеби дәстүрлер ұлттық емес болып шығады деген күдікті тудырып отыр. Тіпті, саяси хронология тұрғысынан қарастырар болсақ, Танзимат жарлығынан (1831) бері дами бастаған және жаңа түрік әдебиетінің зерттеу объектісі болған Батысқа еліктеушілік әдебиеті, тіпті, Диван әдебиеті деп аталатын кезеңнің өзі осы халықтың тілі, сезімі, әдеби түсінігі т.б. арқылы жасалған шығармаларды ұлттық емес деп айту орынсыз болар. Содан болар ұлттық әдебиет ұғымы бұл атауда мағынасы тарылып тұрғандығы анық байқалады. Асылында қайнар бастауы көптеген жылдар бұрын басталып, тек 1908 жылғы конституциялық монархия арқасында қол жеткен пікір бостандығынан кейін де Осман империясының азаттық ізденістерінің ішінде бой көрсеткен идеологиясының ықпалы нәтижесінде ұлтшылдықтың әдебиеттегі көрінісі ерекше байқалғандықтан оған ишарат етіп тұр деуге келеді. Түрік ұлтының императорлық түсініктен біртіндеп шығып, ұлттық мемлекет ұғымына қарай жылжу жылдарында ұлтшыл-түрікшіл көзқарас негізінде пайда болып, сол құндылықтарды жақтау нәтижесінде пайда болған әдебиет. 

- Түрік әдебиетіндегі батыс пен шығысқа еліктеу ұлттық әдебиетті әлсіретті деген ұғымға не айтар едіңіз?

- Өмер Сейфеддин мен оның серіктері өздеріне дейінгі әдебиетті алдымен Шығысқа, соңын ала Батысқа еліктеуі салдарынан ұлттық деп есептемейді және «Йени Лисан» журналындағы алғашқы мақаласынан бастап мұны ерекше атап өтеді: 

Шығысқа бағытталу: Иранға

Батысқа бағытталу: Францияға.

«Өз кезегінде Шығысқа бет бұрып, Иранды үлгі тұтқандарды бүгін батысқа бет бұрушылармен әбден салыстыруға болады. Олар түрік тілінде жазған дивандарымен (ол да сөз түрінде) қоса өздерінің абырой-атақтары мен биліктерін сақтап қалу үшін парсы тілінде диван жазуды әдетке айналдырған. Қазіргі жастардың французша поэмалар мен драматургиялық шығармалар жазып, мақтанғандары секілді...»

Ұлттық әдебиеттің туындауы үшін ұлттық тілге деген зәрулік бар екендігі айтпаса да түсінікті. Түрік зиялылары өмір сүрген ғасырлар бойынша тікелей қатынаста болған Ислам әлемінен дін мен әдебиеттің арқасында алдымен кірме сөздерді, содан соң грамматикалық ережелерді сіңірді, сөйтіп «түрікше деңгейін жоғалтқан». Осылайша ұлттық үдеріске өту кезінде алдымен ұлттық тілді кірме элементтерден тазартып алу, кейін ұлттық әдебиетке қол жеткізу жоспарланған болатын. Шын мәнісінде, түрік ұлтшылдығы «Генч калемлерден» бұрын тіл саласында атқарылған қызметтерден бастау алғандығы белгілі болып отыр. Дегенмен, саяси құрылым бұл еңбектердің түрік ұлтшылдығын емес, Осман ұлтшылдығын (паносманизм) және Танзимат кезіндегі принциптердің бірі болған «халықшылдықтың» негізі ретінде бағалауға себеп болды. Сөйтіп, өткен жылдардың өзгермелі шарттары, шарықтаған және біріктіруші құндылық ретінде түрік ұлтшылдығын көрсетумен бүкіл бастау қайнары кезеңіндегі бастамалар ертеден түзген. Түрік ұлтшылдығы тек Осман мемлекетінің қолымен кешікті және «қарсы шығу, өз болмысын табуға» саяды. Осы себепті императорлық түсінікке қарама-қайшылық ретінде түрік ұлтшылдығының тууы, императорлық тіл мен әдебиетке қарсы түрік тілі мен ұлттық сипаттағы түрік әдебиетінің тууына әкелген. Мұндай ой-пікір түсінігі параллелінде өмірге келген әдебиет те толығымен романтикалық сарынның ықпалымен «Жаңа тіл» (Йени лисан) тобының мүшелері тарапынан «ұлттық әдебиет» деп аталды. 

«Жас қаламгер» (Генч калемлер) әдеби журналы ұсынған тіл проблемасы және оған қатысты әдебиет түсінігі турасындағы полемикалардың нағыз көшбасшысына айналған Әли Жәніп пен Фуат Көпрүлү, Сүлейман Назиф пен Женап Шахабеддин арасында болған айтыстардың нәтижесін «Ұлттық әдебиет мәселесі және Женап беймен айтыс-тартыстарым» атты кітаптан көреміз. Әли Жәніптің пікірінше: «Түріктердің, айрықша, түрік зиялысының ұлттық сезімінің оянбағандығы ұлттың өзіне тән әдебиетінің қалыптасып дамуына жол ашпады». Сол себепті, алдымен ХХ ғасырдың ең өзекті көзқарасы ретінде ұлтшылдыққа сенуі қажет және түрік ұлтшылдығын қолдай отырып, ұлт болып қалыптасуды саналы түрде жүзеге асырған. Өйткені, бұл көзқарас жаңа әдебиеттің қалыптасуына оң ықпалын тигізді.

- Сол кездегі айтыс-тартыстардың арқасында түрік әдебиетінде бірнеше нақты бағыттар туды, солар жайлы айтсаңыз? 

- Бұл бағыттардың кейбірі ресми бағыт алса, енді бірі мемлекет қолдауымен түрік жастарына және оқу-білім саласына бағытталды, тіпті қайсібірі мемлекетті және билікті қолға түсіру мақсатын көздеді. Араларында өзіндік айырмашылықтары болғанмен, бұл ағымдардың негізгі төртеуі Түркияда өз мүмкіндіктерін әлі де жалғастырып жатыр. Олар саяси-идеологиялық бағыттар:

Ататүрікшілік (Кемализм);

Ұлтшылдық;

Социализм;

Исламшылдық.

Кемализм – белгілі бір жүйеге негізделмеген, нақты анықталмаған, белгілі бір кезеңнің қажеттіліктерін және саяси мұқтаждықтарды мойындайтын жалпы көзқарастар жүйесі. Негізінен Түркия Республикасының ресми идеологиясы болып саналады. Бұл саяси-идеологиялық ағым Түркияны дамыту және Батыс халықтарының ғылымға, бостандыққа, әдістемесіне иек арта отырып, өмір сүру дағдысына қол жеткізу дегенге саяды. Ататүрікшілдіктің бұлтартпас екі негізі бар, ол ұлтшылдық пен зайырлылық. Ұлтшылдық – түркіліктің ғасырлар бойы жасап келген құндылықтарына сену және оны жаңаша формада ішкі және сыртқы қатерлерден сақтау дегенге саяды. Дегенмен, оны бұл екі негізінен айырып, саясаттың шоқпарына, өздерінің мүдделеріне жұмсағысы келетіндер де жоқ емес. 

Ататүрікшілдіктің екінші қанаты болған зайырлылыққа келер болсақ, бұл да күмәнсіз көне Шығыс пен бүгінгі Батыстың негізі болған ғылыми әдіске қол жеткізу екендігі белгілі. Кемализмнің бұл тараптағы түсінігі де біраз қателіктерге жол берген. Қайсібірі Батыс еліктеушілігіне беріліп кетті, түрік мәдениетіне қарсы шығып, шетелдік мәдениетке және мәдени империализмге бойұсынды, тіпті, Ленинизм социализмін Ататүрікшілік ретінде көрсете бастағандар да баршылық. 

Ататүрікшілдік – Танзиматтан бері түрлі ұсыныстар және революциялық ұстанымдар турасында дамыған Асрилік (модернизм) ағымының заңды жалғасы болуы керек еді, алайда қараптан-қарап тұрып, Батыстанудың діннен, ұлттан және рухани құндылықтардан бойын алшақтатудың белгісі ретінде қалып бара жатыр.

Ұлтшылдық (миллиетчилик) – Түркияның материалдық дамуымен қатар рухани өсуін мақсат еткен және шынайы мәдениеттің тек материалдық-рухани элементтерінің деңгейінде мүмкін екендігіне сенген жаңа көзқарастар ағымы. 

«Білім – Өндіріс – Сенім» үштігі негізінде ойластырылған жаңа ұлтшылдық – ғылымға негізделген экономикалық және моральдық дамудың бір-бірін жалғастырушы және толықтырушы күші ретінде бағалайды. Қарапайым халық пен зиялы қауымның бір-бірімен етене араласуы нәтижесінде күшті, тұрақты Түрік мемлекеті жүйесінің тууын мойындайтын жаңа ұлтшылдықтың мақсаты мынадай: Географиялық тұрғыда (ел ретінде) Түркияның айналасында Түркі әлемін мәдениет, тіл және мақсат тұрғысынан ажырамас бір бүтін жағдайына келтіргеннен кейін Анадолы жерінде ұлттық тарихқа қайта оралу дегенді көздейді. Басқаша айтар болсақ: Азия, Селжұқ және Осман тарихының мирасқоры болуды саналы түрде жақтап, Түркі және Ислам әлемінің рухани көшбасшысы ретінде Ұлы Түркияны қайта құру деп пайымдайды.

Социализм (және коммунизм) бағыты 1930 жылдары, айрықша 1946 жылдан кейін түрік әдебиеті мен аударма саласына етене еніп кетті. Мұның бірнеше себебі бар:

1. Әдеби мағынада социализм бағыты Түркияда Назым Хикмет есімімен тығыз байланысты. Шебер қаламгер ретінде Назым Хикмет өз замандастары мен жас буынға ерекше ықпал етті. 1930 жылдары Ержүмент Бехзет Лав, Илхами Бекир Тез, Хасан Иззеттин Динамо, Рыфат Ылгаз, Сабахаттин Әли және т.б. «Назым Хикмет мектебін» қалыптастырды. Бұл жағдай 1940 жылдардан кейін де көптеген ақын-жазушылардың шығармашылығына әсер етті.     

2. Бір партиялық жүйе кезінде және кейінгі уақытта коммунизмге қарсы жасалған тыйымдар мен коммунистердің қарулы күштердің қатал қадағалауында болуы, жастардың батыл іс-әрекеттерге көшуі биліктің қытығына тиді, өздерін қаналушы ретінде сезініп, билікті көмекке шақырды. Осы жолда өлең жазу, әңгіме жазу батырлық және бостандық аңсаушы деп саналды. Бір партиялыққа және осындай «диктаторлыққа» қарсылық білдіргісі келгендер өздеріне доктрина ретінде социализмді таңдаған-ды. 

3. Коммунизм – үгіт-насихатқа арқа сүйейтін, өзін жақсы жағынан көрсету әдістерін терең меңгерген, бұл жолда көптеген қаржы жұмсаған Кеңестік режим ретінде дамыды. Ілгерлеушілік және өзімшілдік негізінде романтикалық рухты немесе өз пайдасын көздеуші жастарды өздеріне бағындырып алуға тырысқан. Түркиядағы диктаторлық билік, кері қалушылық, кейбір әділетсіздіктер мен кедейшілік жастарды осы бір режимнен суытып, өлім құшуына да итермеледі.

4. Түркияның 1908 жылдан 1950 жылға дейін бастан өткерген мәдени революциясы, қалай болса солай өткізілген білім реформалары, тарих пен дінді, түріктің өткені мен дәстүрін қаралайтын ұстанымдар түрік жастарын ұлттық құндылықтарға, Исламға және ұлттық тұлғаларға қарсы қойып, коммунизмге жетелеуге тырысты.

5. Ақырында коммунизмді жақтаушылар ресми идеологияның «революцияшылдық, этатизм, халықшылдық» секілді ішкі қатпары ашылмаған қалыптарды қанай отырып, мемлекет қамқорлығын да сезінді. 1940-1950 жылдар аралығында олардың жоғары жақтан жақтаушылар тапқандығына қатысты дәлелдер де табылды.

Жаңа исламшы ағым – соңғы кездері өнер мен әдебиетте бой көрсеткен ағымдардың жаңа формасы. Дегенмен бұл ағымның да түбі Конституциялық монархия (мешрутиет) дәуіріндегі Исламизм көзқарастарына барып тірелетіндігі өтірік емес. Мынаны айта кеткен жөн болар: бір кездері «Себиль-ур Решад» журналы маңына топтасқан Мехмет Акиф Ерсой, Ахмет Наим Бей, М.Шамседдин, Саид Халим Паша және т.б. секілді исламистер азды-көпті саяси, көбінесе пікір исламизмін жақтады. Ол кездері Түркиядан тысқары елдердегі (Араб елдері, Албания т.б.) мұсылмандардың көбі Осман империясының құрамында болғандықтан бұл ағымның саяси немесе идеологиялық сипатта болуы кәдуілгі нәрсе еді. Дегенмен Мешрутиет кезеңінде исламизм түрікшілдік пен модернизм ағымдарын өзінің қарсыласы ретінде бағалады. Ал социализм секілді атеизмді, құдайсыздықты наным-сенім жағдайына әкелген тым қатал материализмді өзіне қарсы тұра алмайтындығын жақсы білді. Сондықтан айтыс-тартыстар, ұсыныстар тек пікір алаңында қалып қойды, ал сезімге, романтикаға көп орын берілмеді.

Жаңа исламистік ағым – әдебиетке, айрықша поэзияға, өнерге, бейнелілікке, Құран Кәрімге, хадистерге және Ислам қиссаларының тереңдігіне бағытталған  ағым. Бұл ағымда саяси көзқарас жоқтың қасы деп бағалайды ғалымдар, көбіне ой-пікір толғамдарына толы, белгілі бір идеяны да жақтамайды. Жаңа исламизм қазіргі таңдағы өнер ағымы. 

- Түрік әдебиетіндегі тіл тазалығы мәселесі қалай қарастырылды? 

- «Ұлттық әдебиет» кезеңіндегі тіл мәселесінің шешілу жолдарына назар аударсақ. Өткір мәселе ретінде алты ғасыр бойы Осман империясының ресми тілі болған осман тілінің қарапайым халықтан алшақтап, түсініксіз халге жеткендігі. Осман тілі - түрік, араб және парсы тілдерінің қосындысынан пайда болған. Бұл тіл түрліше аталды. Оны ресми тіл, сарай тілі, зиялы қауым тілі, поэзия тілі деп те атаған. «Таңдаулы топқа арналған поэзия тілін (османша) – дейді Сервет-и фүнун әдебиетінің өкілі, ақын Тевфик Фикрет, - жай халықтың түсінгенінен пайда жоқ, керісінше зияны көп болады»,- деп астамшыл мінез танытқаны да осман тілін қолдағанынан болса керек. Ал Танзимат өкілі, «отандық ақын» деген атпен әйгілі болған Намык Кемал: «Жаңа әдебиет халыққа бет бұруы қажет, беделді біреулерге қызмет еткенше халықтың дертін, қайғы-мұңын жеткізсін. Сондықтан халыққа үн қататын қарапайым тіл қажет. Әдеби тіл – халықтың тілі болуы керек. Өйткені тіл мен әдебиеттің кемшілігінен халық сауатсыз болып жатыр. Үлгілі әдебиет – ұлттық бірліктің тұғыры» - деп түрік тілінің шын жанашыры екендігін көрсете отырып, осман тілінің қарапайым жағдайға жетуіне, түсінікті тілге айналуына сүбелі үлес қосты. 

Ұлттық әдебиет кезеңінде түрік тілінің ескіліктен құтылып, заманына сай қарапайым да түсінікті тілге, яғни халықтық тілге жетуіне «Генч калемлер» (Жас қаламгер) деп аталатын әдеби топтың қосқан үлесі орасан, тіпті негізгісі десек те болғандай. Түрік ақын-жазушыларының басым көпшілігі түрік тілінің қазіргі саф түрікшеге жетуіндегі ерекше еңбекті осы ұйымның үлесіне тайға таңба басқандай белгілеп берді. Әуел баста «Генч калемлер» бір журналдың аты. Ол журнал 1910 жылдан бастап Салоники қаласында шығып тұрған. Оның бас редакторы белгілі жазушы-публицист Әли Жәніп Йөнтем еді. Ал редакция алқасында белгілі қаламгер, әңгіме жанрының атасы, көсемсөз шебері Өмер Сейфеддин мен ғұлама ғалым, қоғам қайраткері, әдебиетші һәм философ Зия Көкалып болды.

Генч калемлер қозғалысы – Өмер Сейфеддиннің Әли Жәніпке жазған бір хатында: «Келіңіз, Жәніп мырза, әдебиет пен тілде төңкеріс жасайық», - деген ұсынысынан саналы түрде басталған. Зия Көкалып бұл топты өзінің әлеуметтік көзқарастарына сай деп тауып, қолдауға тырысты. 

- Түркілердің әдебиеті қай кезден бөлектене бастады? 

- XX ғасырдың бас шенінде Азия мен Еуропада жалпы 45 миллион түркі-мұсылман халықтары өмір сүрген. Халқы едәуір көп шоғырланған, территориясы кең және құнарлы болса да түріктер білім, экономика мен саяси тұрғыдан алғанда батыстан кері қалған еді. ХХ ғасырдың басында түркі халықтарының басым бөлігі Ресей империясының құрамында болдық. Тек Түркия өз тәуелсіздігін сақтап қалды. Отарлық езгіге ұшыраған түркі-мұсылман халықтары жағдайды түсінген соң, күрестің жаңа сатысына аяқ басты. ХХ ғасырдың басындағы түркі-мұсылман әлемінің бұл әрекетін батыстағы қайта өрлеу кезеңіне ұқсатқандар болды. Түріктердегі қайта құру науқаны батыс мәдениетінің ықпалынан туындаған еді. Кертартпалықтан құтылу мұқтаждығы, елдегі мұсылман мектептері мен медреселерін араб ықпалынан арылтып, түріктендіруге бет бұруға себеп болды. Алайда, ұлттық консенсустың қалыптасуына әсер еткен экономикалық фактор еді. Индустриалдық төңкерістен кейін орын алған өндіріс төңкерісі Еуропада жаңа қоғамдық топтың – буржуазияның тууына жол ашты. Батыстық өндірісшілер мен саудагерлер түрік еліне өз капиталымен келіп, нарықты толығымен өзіне қаратты. Фабрика тауарларына бәсекелестікке төзбеген қол станоктары шөгіп қалды. Тек Баку, Қазан және Орынборда бірнеше ұсақ қолөнершілер батыспен тәжірибе алмасып, жаңа әдістегі өнеркәсіп пен сауданы қолданысқа енгізе алды. Осман елінде экономикалық күш көбінесе түрік емес ұлт өкілдерінің қолында болғандықтан, Осман түріктерінде ұлттық сана-сезімнің дамуы баяу жүрді. Түркияның түрлі аймақтары экономикалық тұрғыдан дамып, үлкен буржуазия тобы қалыптасып жатқанда, түркі-мұсылман халықтарға үстемдік жүргізіп отырған орыстар, өз экономикалық мүдделері үшін түрік-мұсылман халықтары мекендеген аймақтарда инфрақұрылымды дамытты, теміржолдар салды. Осылайша шашыранды түркіл елдері арасында қашықтық азайып, қарым-қатынас артты. Түрік әлемінің бүкіл топтары арасында өзара ықпалды пікір байланысы және экономикалық қозғалыс пайда болды. Бұл жағдай түрікшілдік қозғалыстары арасында байланыстың күшеюіне мүмкіндік туғызды.

Зия Көкалып: «Қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, османлы, татар және әзірбайжан түріктерінің барлығы бір халық па, жоқ әлде бұлар бөлек ұлт па? - деген сұраққа жауап берерде, - бұл халықтар тілдерін бір-бірінен алшақтатып, бөлек әдебиет тудырғанын, осылайша бөлек-бөлек халық болды деген тұжырымды ұстанатындарға газет-журнал болмаған заманда шағатай мен селжұқ әдебиетін қалыптастырып, бір-бірінен ғасырлар бойы бөлек өмір сүруіне қарамастан, сол кездерде бір-бірінің тілін ұғынғанын» тілге тиек ететін. Көкалыптың ойынша, түрікшілдіктің мақсаты – түрік мәдениетін құру еді. Осылайша Түркия түріктерінің француз және неміс мәдениеті, Ресей түріктерінің орыс мәдениетінің ықпалында қалуынан туған қауіп-қатер жойылар еді. Осы мәселеге байланысты Зия Көкалып: «Түріктердің бір ғана мәдениеті болуға тиіс және ол өздері қалыптастырған мәдениет болуы тиіс. Түрік французданған, немістенген немесе орыстанған сайын бөлініп кетеді, ал бірақ, түріктенсе ұлттық бірлігі одан сайын күшейе түседі» - деген.

Османлы түріктерінің арасында түрікшілдік пікірі алғаш рет – тілді қарапайымдандыру әрекеттері арқылы көріне бастады. Ибраһим Шинаси (1826-1871) және Зия Паша (1825-1880) сынды зиялылар сөйлеу және жазу тіліндегі екітүрлілікті жоюға және түрік тілінің барынша қарапайым түрде қолданылуына жол ашуға тырысты. Тіл және әдебиет саласынан бастау алған түрікшілдік бағыты батыс түркологиясы тудырған еңбектерден әсерленіп, өзге салаларға да ене бастады. Жаңа заман ұғымы мен көзқарастарын алғаш қолданған тағы бір зиялы қауым өкілі Әли Суави (1839-1878) еді. Оның ойынша, Османдықтар – өзбек пен түрікмендер сияқты түркі ұрпағы, тілі – осман тілі емес, түрік тілі еді. Жас түріктердің алдыңғы қатарынан көрінетін Мизанжи Мурат (1853-1914) болса, түріктердің исламнан бұрынғы тарихына тоқталып, 1886 жылы шығарған «Мизан» газетінде османшылық және ислам бірлігімен қатар түрікшілдікке де ерекше мән берген. Шемседдин Сами (1850-1904) мен Сүлейман Паша сынды қаламгерлер Осман тілінің бейнелі сөз орамдарына қарсы шығып, Осман есімі мемлекет атауы екенін, ал халықтың аты – түрік, тілінің – түрік тілі екенін баса айтады. Олар, Түркістан мен Түркия сөздері арасындағы ұқсастықтарды айта келе, бұл екі есімнің бір-бірімен байланысы жөнінде мынаны тілге тиек етті: «Османлы мемлекетінің атауы Еуропада Түркия аталып, бұл сөздің соңындағы -ия шылауы толығымен -стан шылауының баламасы болғандықтан, бұл сөз «Түркістан» мағынасына келеді. Дегенмен, біз картадан тағы басқа Түркістанды көре аламыз, ол - Орталық  және Солтүстік Азияның бір бөлігі ретінде Иран және Ауғанстанның солтүстігінде, Ресейдің шығысында және Қытайдың солтүстік-батысында орналасқан ұланбайтақ аймақ. Бізден едәуір қашықта орналасқан сол Түркістан аймағы мен біздің Түркия арасында және ол аймақтың түріктері мен біздің арамызда қандай да бір байланыс және жақындық бар ма екен? Бұл атау ортақтастығы қайдан бастау алады, егер ол аймақтың тұрғындарымен байланысымыз тек қана атау ортақтығында болса, бұл ортақтық, бәлкім, біздің ақыл-ойымызды қажытуы мүмкін еді. Бірақ, тілде болған ортақтық пен тарихтың бізге берер мәліметтері бұл жөнінде қандай да бір күдік пен күмәнға орын қалдырмайды». 

Түріктердің өз тарихы мен тілін тануы, басқа да түрік тілінде сөйлейтін қауымдарға деген қатынастарының артуы Осман империясының ішінде де, одан тысқары өмір сүріп жатқан түркі халықтары арасында да ерекше бауырластық сезімін оятты. Түркістандықтарға көмек болсын деген ниетпен Сұлтан ІІ Абдулхамитке жасалған өтініштердің ең маңыздысы 1873 жылы Әли Суави тарапынаң жасалды. Ол – Хиуа хандығы туралы тарихи мәліметтер келтіре отырып, хандықтың Осман империясымен болған алғашқы қарым-қатынастарына ерекше маңыз берді. Онын мақсаты – Стамбұлдың сол кездегі жағдайы мен одан бұрынғы кезеңнің арасындағы айырмашылықты анықтау және османдықтарға «біздің дінімізден, ұлтымыздан және тұқымымыздан» саналатын Хиуа түріктеріне деген жауапкершіліктерін еске салу еді.

Түрікшілдікке деген сүйіспеншілік тілді реформалау таластарында да өзін көрсетті. Шағатай тілін осман тіліне өте жақын тіл ретінде қабылдап, осман тілінің жаңғыруы үшін Орта Азия тілдерін дерек көзі ретінде қабылдағандар, бүкіл түріктердің бірігуін тек тарих және тәжірибе тұрғысынан  ғана емес, мәдени, тіпті саяси себептерге байланысты да қалаған еді. Бұл көзқарасты ең дұрыс жеткізе білген Шемседдин Сами еді. Ол былай дейді: «Бұл мәселенің екі тұрғыдан, яғни әдеби және саяси тұрғыдан пайдасы мол. Әдеби тұрғыдан түрік тілі бұдан да кең әрі көркем тіл болады. Саяси тұрғыдан алып қарасақ, 8-10 миллионнан аспайтын Түркия түріктеріне осы мөлшерден кем емес Орталық Азия мен Ресей түріктері қосылып, барлығы бір тілде сөйлейтін бір ұлт қалыптасып, түрік ұлты 20 миллион халқы бар ұлы ұлтқа айналады».

- Бүгінгі таңда түркілердің ортақ тілін қалыптастыру мүмкін бе? 

- Осман мемлекетіндегі алғашқы пантүркист қаламгер деп саналатын Ахмет Вефик паша: «Негізгі тіліміз – шамамен бүкіл Азия мен Батыс Еуропаға жайылған ұлы тіл; «осман диалектісі», «шағатай диалектісі» және тағы басқалары бұл тілдің бөлімдерінен, диалектілерінен тұрады» - деген еді. Яғни, бұдан ұғатынымыз, егер түркі елдері ниеттенсе, қазіргі таңда да ортақ тіл жасаудың мүмкіндігі зор. 

- Түркі елдерінің ортақ тілі қалыптасса, оның адамзат мәдениетіне қосар үлесі қандай болмақ? 

- Тіл қалыптасу өте ақырын жүретін үдеріс. Тіл қалыптасудың өзі жүз жылға созылса, келер жүз жылда ғана беретін жемісі пісіп жетіледі. Мәселен, Ахмет Вефик пашаның түрікшілдігі кейінірек тіл саласынан тарих саласына қарай ауысып, Әбілғазы Бахадүр ханның «Түрік шежіресі» атты шығармасын шағатай тілінен осман тіліне аударып шықты. Сол кезеңдерде ғылыми жұмыстарымен таныла бастаған тағы бір түрікшіл Мұстафа Желаледдин Паша еді. Паша – түріктердің жалпы адамзат мәдениетінің өркендеуіне өте қомақты үлес қосқанын дәлелдеуге тырысты. Мұстафа Желаледдин Пашаның түрік тілінің қуаты мен әлеуетіне, бұл тектің адамзат тарихындағы үлкен рөліне, түрік тілінің басқа тілдерге мұқтаж еместей дәрежеде бай екендігіне, түрік тілінің басқа тілдерге көрсеткен жәрдемі, Азия мен Еуропада, кең жазира аймақты мекен еткен түріктердің қарым-қатынастарына, Осман мемлекетін де қоса есептегенде, түрікшілдік пікіріне маңыз бермеу нәтижесінен туатын бөгеттерге, мұсылман емес Осман азаматтарын тегі мен тілі арқылы түрік қауымына байланыстыруға деген көзқарастары болды. «Мектеб-и Хайриеде» саяси тарих мұғалімі болған Сүлеймен Паша сол кезге дейін ұстанған паносманизм ұстанымын бір шетке ысырып қойып, дәрістерінде түрікшілдік ұғымын қолға алып, оны идея ретінде қарастыруы, сол кезеңнің тағы бір зиялысы Бұхара өкілі Шейх Сүлейман Эфендидің түрік тілі мен фольклорының теориясын қалыптастыруға тырысқаны – түрікшілдіктің Осман мемлекетіндегі алғашқы әрекеттері ретінде қарастыруға болады. Тілдік және тектік тұрғыдан түрік бірлігін қалайтын және көргісі келетін өзбек шейхі бұл бірлікті тілдік және тектік зерттеулер жасау арқылы көрсетіп және дәлелдеуге тырысып қана қоймай, Түркістандық түркілер мен Осман түріктері арасында кейбір қарым-қатынастардың орнауы үшін шын мәнінде тынбай күрес жүргізген. 

1880-1890 жылдары түрікшілдік әрекеттері арқылы таныла бастаған тұлғалардың барлығы дерлік тарих, тіл және ғылым саласында қызмет етті. Сол жылдарда поэзия мен әдебиет саласында түрікшілдік тақырыбын қаузаған көрнекті тұлға – Мехмет Эмин Юрдақұл еді. Ол әдеби түрікшілдік саласының өте маңызды тұлғаларынаң бірі болды. «Түрік тіліндегі өлеңдер» еңбегі жарияланғаннан кейін Мехмет Эмин Юрдақұлға аса құлшыныспен хат арқылы құттықтау жолдаған Ысмайыл Гаспыралы болды. Түрікшілдік идеясына зор еңбегі сіңген құрметті тұлға «Сүйікті бауырым» деп басталатын хатында мыналарды жазады: «Өлеңдеріңіздің тілін былай қойғанда пікірлері де Стамбұлдың айлы түнінен, қара шаш, көгілдір көзінен тұратын өлеңдердің барлығынан көш ілгері. Плащтары, таяқтары мен жакеттері ерекше мырзалардың негізгі болмысына қарсы қарапайым әрі тұғырлы түрік тілінде қалам тарту ұлы батылдық. Әдеби шығармалар арасында осылайша кәсіби ара-жігін ажырату түрік әлеміне үлкен қызмет саналады, сол себептен де шын көңілден құттықтаймын. Түрік әлеміне дегенім, асыра айту деп ұйғарылмасын. Өйткені, өлеңдеріңіз, әрине, Бурса, Анкара, Конья түріктері еш қиындықсыз түсініп, үлкен ләззатпен оқи алатындары іспетті, Қашғар, Дешт-і Қыпшақ, Сібір, Қазан және Қырым түріктері де оқи алады, өкінішке орай бұл абыройға Нефи мен Наби жете алмады». 

- Әңгімеңізге көп рақмет!