Әбіш Кекілбаев. Фариза

Кез келген атауда сиқыр күш бар деседі. Адам түгіл жан-жануар өзіне бағышталған сөзді естігенде тұла бойын діріл билеп, құлағын тікірейтіп ала қоятын көрінеді. Ал сана иесінің өз атын әр естіген сайын ата-анасы мен айналасының жарық дүниеге келген сәтінен бермен қарайғы өзіне деген ерекше ықыласы мен бөлекше үмітінің арғы астарына айрықша ой жүгіртіп бағары түсінікті. Әсіресе, сәт сайын тылсым дүниенің тағы бір тосын құпиясын аңғарып қалам ба деп алабұртып отыратын ақындардың әлгіндей жайтқа ерекше елеуреп тұрары еш күмәнсіз.

Фариза... Екінің бірі ести қоймаған тосын сөз. Кез келген тал керегелі қара шаңырақтың қара кемпір, қара шалдарының қиялына келіп, тілінің ұшына орала қоймайтын таңсық ұғым. Рузи Иранның саябағының жұпары аңқып, кәусар бұлағы сылдырап қоя бергендей сиқырлы естіледі. Парсы мен түркі дүниесінің нақ шекарасында осы тақылеттес жер атауы да бар.

Көкке шапшып, күн жеп тастаған жалаңаш құзарттың ұшар басында алақандай көк майса алқапта жан-жағынан сұқтанған сұрқия көздерден қорғаймыз деп арпалыса айқас салған алты ағасының бәрін жау жалмап, желдің өтінде, жаудың бетінде жалғыз қалған аяулы ару Фирюзаның көз жасындай мөлдір бұлақ әлі ағып жатыр. Алты ағаның мойнына кезек асылып, сылаң қағып, алаңсыз өскен басы кенет қаусата соққан қайғыдан қаншырдай қатып, қырық бұралып, бүктетіле құлай жаздаған жеті тармақ жеке шынар әлі тұр. Елжірете ескен тау самалына жаудыраған жапырақтарын жабыла саудыратып, қолаң шашын жайып салып, ыңырсып жылап қоя беретіндей.

Көне Көпет-Дагтың қырық қатпар қыртыстары шырқ айналдыра түксие төніп баққанмен әрі әсем, әрі мұңлы осы бір пейіш қойнаудың төменшік назары мен төтенше ажарын былайғы дүниеден біржолата көлкештеп қала алмағандай. Аңызға айналып, ауыздан ауызға, елден елге таралып кеткендей. Тіпті сол бір хикметті хикая ұлан-ғайыр қазақ даласының ең батыс қиян түпкірдегі ащы теңіз аяусыз шайып тастаған айдын сор мен шимай-шимай құм шағылдардың арасына қисынсыз қыстырылған сиықсыздау қыстақтың жермен-жексен баспаналарына да келіп жеткендей.

Бұл, әрине, таңғалдырмай қоймайтындай жұмбақ. Оның үстіне әлгі қыстақтың өз аты да ойыңды он саққа, қиялыңды қырық саққа жүгіртетіндей – Манашы. Баяғыда Қобыланды батыр Қараспаннан Қазанның сырлы қаласын шауып алуға бара жатқанындағы: “Атасу мен Манашы, мал оттауға оты ащы, ішейін десе суы ащы, мұнандағы жол шекті” – дейтін ежелгі қоныс. Манашы... Манаш... Манас... Маңғұс. Бұның ар жағында тек орфоэпиялық құбылулар емес, тарихи құбылыстар жатыр. Бір есім әр заман, әр ғасырда әрқилы дауысталып қана тұрған жоқ, әрқилы ұлықталып та тұр. Ақ қалпақты, алтын омыраулы, жасыл шапанды Алтай мен Алатауда жүргенде “айбынды Манас, ай Манас”, Сырдария мен Жиделі Байсында аспанның асты мен жердің үстін ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстайтындай Алып Манас (Алпамыш) атанған батыр баба жайдақ дала, жағалтақ сорға жеткен соң аруағынан айырылып, маңқа тартып, Манашыға айналып кеткендей. Ежелгі түркі дүниесінің құлағын ерекше елеңдеткен ерен есім иеленген жер атауларының Еуразия шетіндегі ең ақырғы шашырандысы өткен заман мен қайтқан бақыттың қайдағы бір құпиясынан сыр аңғартып тұрғандай.

Жаугершіліктің дәурен құрған тұсында баһадүр, падиша, пір саналған айбынды тұлғалар заман озып, заң тозып, аруақ қашып, дін орнап, ежелгі дәстүр, ескі үрдіспен жүрген тайпалар құқай көріп, ел ауып, жер ауып, батысқа ығысып, кәпір саналып, шетқақпайлық көргенде күндей күркіреген алып Манастар мансұқталып, дию, пері, малғұн Маңғұс атанғаны аян. Олардың тек өздері ғана емес, күллі елдері ит мініп, ирек қамшылап, сөлекеттеніп кеткендер деп сөкеттелгендері де белгілі.

Қайдағы бір қадым замандарда емес, күні кешегі ІХ-Х ғасырларда Сырдарияның төменгі сағасындағы бұрынғы Қаңға (Хорезм) падишалығына қараған түрік тайпалары, шығыстан келіп киліккен тектестерімен текетіресіп қалысады. Әсіресе байырғы пешенелер мен кейінгі салырлар жеті ата бойына дейін жауласып өтеді. Бастапқы кезде пешенелер көп иық көтеріп, көп төмпеш көрсеткендіктен, салырлар өлердей жек көріп, оларды ие пешене атандырып жібереді. Сол пешенелердің көсемінің шын аты Тоймадық болғанымен, ежелгі дастандарға Көбікті деген атпен енген. Ол салыр бегі Еңкеш үлкен ұлы Қазан бекпен бірге Қазығұртқа саятқа аттанған кезінде ауылын шауып, бәйбішесі Шашақтыны алып кетпек болады. Шашақты желмаяға мініп, күйеуі бет алған жаққа безе жөнеледі. Көбікті оны қуып жетіп, күлге аунатып, қорлап, атына өңгеріп алып кетеді. Еңкеш араға үш жыл салып, көп мал беріп, әйелін қайтарып алады. Тұтқындағы әйел екі жастағы емізулі баламен еліне оралады. Оған арланған Қазан бек өгей інісін “ит пешененің ирек қамшылауынан жаралған” деп Ирек атап кетеді. Одан Айрақ деген ұл туады. Айрақтан өрбитіндер рулы елге айналып, Маңғыстаудағы Иір ойын жайлап, сол маңайдағы тауды өз руының атымен Айрақты атандырады. Қазан бектің тұсында салырлар әбден күшейіп, пешенелерді әуелі Маңғыстауға, содан Жайыққа, одан Еділге қуып салады. Онда пешенелер бір-бірімен сыйыспай, Кавказ, Балқан, Ұрым асып кетеді. Еңкешпен шайқасатын Тоймадық (Көбікті) дінсіз мәжуси екен. Ол отқа табынушы (зороастризм) дініндегі пешенелерді билейтін Манаш (Маңғұс) батырды мерт қылады. Манаш басқарған кердері, жағалбайлы тайпалары кейін қазақ, өзбек, башқұрт құрамына кіреді, Шөкілі Әлмүштің қарауындағылар шекті, әлімдерді түзеді. Қалдар пешенелердің Кеден бастаған тобы Византияға, Арпад бастаған тобы Венгрияға өтіп, христиан болып кетеді. Қараман басқаратын иудей дініндегі афшар (аусары) пешенелер біраз уақыт Маңғыстауды жайлап, одан Хазария құрамына кіріп, Нарын, Кавказ, Дон бойын мекендеп, ақыр аяғында, Анадолы асып, мұсылманданып тынады.

"Ақ желкен" журналының редакциясы. Оңнан: Әшірбек Көпішев, Фариза Оңғарсынова,

Күнімжан Елепесова, Смағұл Елубаев; екінші қатарда: Мереке Құлкенов, Өтеген Оралбаев,

Ермек Аманшаев, Сейітқұл Оспанов. Алматы, 1989 жыл.

Мәжуси Көбікті отқа табынушы Манашты ежелгі Хазарияның табан қонысы Нарында өлтіріп кетсе керек. Дәл сол нақақ қан төгілген налыңқы пұшпақта кейін Фариза туады. Ол маңайдағы жер атауларының ар жағында бір-бір толағай тұлға, бір-бір толғау дастан тұр. Тарғын өзені мен Ақ Жүніс (Ақжонас) тауының неге олай аталғаны айтпаса да түсінікті. Жанбай атты жол – Тоқтамыспен сиыспай, Еділ асып қашқан Едігенің соңынан қуып жетіп, бітуажа айтатын кенегес биінің мекені. Мансұр, Орақ, Мамай, Қосай, Орманбет жайлаған Еділ, Нәрік пен Шора жайлаған Нарын, Жүсіп жайлаған Жайық, Жаңбыршы жайлаған Боқсақ бойының кез келген бұтасының түбінде ата дұшпанның басы қурап, шәйіт баһадүрінің қаны тамған. Тіпті Мартыши мұнай кенішінің өзі Мұса бидің Орақ, Мамай бастаған он екі ұлына он үшінші болып телінген орыс күңінен туған Матрешка атты көрдемше ұлын еске салады. Заманында ол да ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермеген Орақ, Мамайлардың қолына тізгін тигізбей, ноғайлыны билеп-төстеген. Қысқасы, Фариза туып-өскен Манашының маңы тұнып тұрған тарих еді. Есіңе алсаң, есеңгіретіп жіберердей әрі ескі, әрі ащы шындықтардың шырғалаң шежіресі еді. Оны Фаризаға ел кезіп, жер кезіп, қағаз ақтарып, тіміскілете іздеудің еш қажеті жоқ еді. Табалдырықтан аттап шықса болды-ақ, жан-жағынан жаудырай қарап тұрған баяғы тарихқа сүрінер еді.

Бағзыдағыны былай қойғанда одан бергі Исатай-Махамбет көтерілісінің өзі тап осы Манашыдан басталған-ды. 1836 жылдың 18 наурызында Жәңгір пәрменімен Қарауылқожаның алты жүздей адамды бастап келе жатқанын естіп, осы Манашыны қыстап отырған Исатай қасына екі жүздей жігіт жиып, ауылын шыр айналдыра ор қазып, қоршап, жан-жағына топырақ үйіп, жауға алдырмас бекініс жасаған-ды. Бірақ, шиеттей қатын-баланы оқ нөсерінің астында қалдыруға аяп, сол маңайдағы құм арасындағы Киелі молаға барып, қарулы қолмен айдалада шайқасқан-ды.

Сәби Фаризаның бесігін сол оқиғаларды тікелей бастан кешкен әулеттердің өкілдері тербетті. Олар ноғайлы заманын ол тарапта әлі ауыздан түсе қоймаған Қазтуған мен Шалкиіз, Жәңгір заманын Махамбет пен Мұрат жырларынан біле қойсын дейік. Ал жер түбіндегі Рузи Иранмен жақпарлас Фирюза аңызын қайдан естіп біліп жүр екен? Бұның жауабы да бізді тым әріге апарып тастайды. Дәл баяғы ұшан далаға ислам діні енді таралып жатқан екіұдай кезеңге оралтады. Жаңа дінге илікпеген көшпенді түркі тайпаларының алды Ұрым асып кетіп жатса, арты Жайылхан елі атанып, құба түздерге шығынып кетті. Кейін оғыздармен бірге мұсылман дінін қабылдауға мәжбүр болды. Ислам дінін таратушы арабтарды іргелес жатқан парсылар әуелде тәжіктер деп атағаны мәлім. Соларды көрген түркілер де арабтарды тәзіктер деп кеткен сыңайлы. Кейін бұл атау қытайлардың да аузына іліккен. Тәзік, тәжік атаулары әу баста этникалық ұғымды емес, арабтар сияқты дін ұстанып, сауда-саттық жасайтын кәсіби ұғымды білдірсе керек. Кейін бұл сөз әлгі кәсіптермен бірыңғай айналысып кеткен Орта Азия парсыларына басыбайлы телініп, тәжік этнонимі пайда болған сияқты. Араб саяхатшыларының айтуынша, әлгі этнос әлі қалыптаспай тұрған кезде Тұранда араб тілін үйреніп, араб үрдісін ұстанып, дін таратумен шұғылданғандардың бәрін де тәзік деп атаған секілді. Олардың арасында ежелгі Қаңға (Хорезм) мемлекеті аумағындағы парсылармен қоса, түрік тайпаларының өкілдері де аз болмаған түрі бар. Хорезмнен сонау Еділ бойына барып жасалатын сауда солардың қолында болғанға ұқсайды. Тіпті, Еділ бойындағы бұлғар қалаларында тәзіктердің тұтас көшелері мен оралымдары болғаны айтылады. Бұрын Ноғай Ордасында болған алшын одағындағы тәзіке әулеті де сол көне сүрлеудің бір сорабы болса керек. Қоныстары да ежелгі сауда жолының бойында Арал, Жем, Жайық, Еділ аралығында жатыпты. Тәзікемен түптес, Қосайдың ауылы Сыр аяғында суға кетіп, түрікпеннің Сүйін ханының қызына үйленіп, қайтадан ұрпақ өрбітіп, түрікпенадай атаныпты деседі. Бұның өзі тәзіке, қосайлардың Қанға заманы этностарымен тамырластығын аңғартқандай. Олардың екеуі бірігіп, Құдайке одағын құрауы да дін таратуға байланысты абыздық қызметтеріне меңзегендей. Біз көрген шалдар: “Көктен түскен Құран әуелі қара қалпақтар мен Құдайке балаларының қолына ілігіпті”, – деп отырар-ды. Шамасы, ежелде екеуі де Арал мен Сырды жайлап, шариғатпен бұрын ауызданғандарын айтса керек. Фаризаның әкесі Оңғарсын сол әулеттен тараса, анасы Қалима – ерлігімен аты шыққан Есенқұл беріштің қызы. Нарын бойына тек кешегі ақтабан шұбырындыға ұшырап, Сауран айналған соң ғана емес, баяғы хазар, ноғайлы заманында да қоныс құрған ежелгі тайпалардың жұрнақтары. “Көн тартылса қалыбына” дегендей заман әр аунақшыған сайын ежелгі қоныстарына барып тіреліп отырған әулеттердің өкілдері.

Бесігін ел арасында “мұхтасар ашып, мүбәрәк көрген тұқым” саналған дегдар әулет пен аты ұранға шыққан ержүрек әулеттің өкілдері қосыла тербеткен сәбиге ежелгі кітаптарда ұшырасар есімнің берілуінің де сырына енді түсіне беруге болатын сияқты.

Сәби Фариза бесікте жатып-ақ қайым замандардың қамырықты гөй-гөйін естіп жатқандай. Аяғына міне сала, айнала анталай мойын созған аңыздардың қоршауында қалғандай. Басқаны былай қойғанда, тумай жатып құлағына тиген Фариза, Манаш, Құдайке, Тәзіке атауларының өзі-ақ табиғатынан айрықша дарын, қабілет, түсінік арқалап туған талантты жанды арғы-бергінің астарына бойлатып, тұңғиығына үңілтпеуі еш мүмкін емес. Үңілтсе – тек бір пенде, бір әулеттің ғана емес, берісі атам қазақ, әрісі адам сафи ұрпағының тағдырына қанықтырып, талай құпияның бетін ашып берері сөзсіз. Оның үстіне ес біліп, есепке кіргелі қырық құбылып, құйқылжып баққан жиырмасыншы ғасырдың өткелектерінің бел ортасында жүргендей. Соның бәрі айрықша дарын иесінің көкірегіне кім көрінген аңғара алмас айрықша сыр болып тұнып, жүре келе арнасынан асып, ақ қағаздың бетіне жыр болып төгілгендей.

Бұның бәрін қазбалай айтуымыз да тегіннен тегін емес. Былтыр көктемде Нарын құмын аралап, Атырауға қайтып келе жатып, айдалада айдынға қонған ақ шағалалардай бір үйір ақ шаңқан ескерткіштерге тап болдық. Баба қоныстың ақ мәрмәр тастарынан қашалынған зәулім құлпытастар шетсіз-шексіз кеңістікте адастырмай жол сілтеп тұрған алып самала шырақтардай күн нұрына шағылысып жарыса жарқырайды. Бәрінің де басына барып, бас иіп бата жасадық. Жазулы уақыт мөлшеріне қарағанда соңғы екі ғасырды түгел қамтитын уақыт аумағында тіршілік кешкен ата-баба туған топырақтың бір пұшпағына жарыса жайғасыпты. Фариза туған шаңырақтың киелі түп тамырлары. Үйелмелі-сүйелмелі құлпытасқа айналып қатар тұр. Олардың арасынан көзім көргені – жалғыз анасы ғана екен.

Ол кісімен кездескенше де біраз жыл өткен-ді. Мен Фаризаның өзінен гөрі сөзіне бұрын ұшырасқанмын. Қиян түбекте қиял қуған арманшыл бала қарап жүрмей қағаз шималайтынмын-ды. Оны жер түбіндегі Алматы мен Атыраудағы басылымдарға жолдайтынмын-ды. Жарық көрсе, төбем көкке бір жетіп қалар-ды. Сондай басылымдардың бірінен Фариза Оңғарсынованың да өлеңдерін кезіктірдім. “Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты” дегендей: “Бұл өзі қайдан шыққан неме?” – деп қадағалай жүретін болдым. Сөйтіп жүріп, тоғызыншы сыныпты бітірдім. Жазғы демалыс аяқтала бергенде Атырауға шақырылдым. Бір тәулік бойы балықшылар қайығымен қалталақтап әзер жеттік. Сөйтсек, Алматыдан бір топ ақын-жазушылар келіп, жас талапкерлерге ақыл-кеңес айтып жатыр екен. Бірінші күнгісінен кеш қалып, екінші күнгісіне мен де іліктім. Қақ төрде темекісін бұрқыратып, буырыл шашын дудыратып, күлімсірей сөйлеп, күркірей күліп отырған Хамит Ерғалиев екен. Бөлме толы жан жалғыз соның аузына қарап қалыпты. Есік жақтағы бос орындыққа жайғаса салып, мен де әңгімеге араласып кеттім. Қасымдағы моншақтай мөлдіреген мөлт қара торы монтаны қыз жақ ашпастан отырды. 1957 жылы қыста Маңғыстаудағы маған Атыраудан хат келді. Ашып қарасам – жастарды халықаралық ойынға шақыру екен. Ол қолына тиген адам өзі білетін бес адамға дәл сол мәтінмен хат жазуы шарт. Сол тәсілмен жер бетіндегі бүкіл жастарды бір-бірімен хабарластыруға болады деп шешіпті ойын бастамашылары. Фаризаның қолына әлгіндей хат тигенде есіне түскен бес адамның ішінде мен де болып шығыппын. Бірақ, оған дейін ләм-мим тіл қатысып көрген емеспіз.

Әлгі хатының аяқ жағына Фариза өзіне мектепте орыс әдебиетінен сабақ берген мұғалимасынан Маңғыстауға қызметке ауысқалы хабарсыз екенін, мүмкіндік болса, соған жолығып, сәлемін айтуымды өтініпті. Оның реті сол жылғы жаз басында түсті. Мәскеудегі дүниежүзілік жастар фестивалінің қарсаңында облыстық фестивальға кетіп бара жатып, Жем сағасындағы Қарақұм арасындағы шағын ауылға тоқтап, сауық жасадық. Тал шыбықтай бұралған талдырмаш бойжеткен келіп жолықты: “Әбіш, сен Фаризаны білесің бе?” – деп сұрады. Сөйтсем, әлгі сәлем айтып жүрген мұғалимасы екен. Фаризаның өлеңімен таныс, өзімен бейтаныс екенімді айттым. “Таныссайшы. Талантты қыз. Дос болып кетесіңдер”, – деді мұғалима.

Атырау басы абыр-сабыр. Жастарға лық толы. Қорытынды концертке әзірлік кезінде бәріміз көпдауысты хор құрамында ән айтатын болдық. Авторы – арсалаңдаған албырт жігіт. Алматыдан келген жас композитор Нұрғиса Тілендиев. Дирижер пультінде тұрып, ол кездегі “Сталин жолы”, кейінгі “Қазақстан әйелдеріне” үңіліп қояды. Сөйтсе, оған Фаризаның махаббат тақырыбындағы өлеңі жарияланыпты. Атырауға барған Нұрғиса сол өлеңді әнге айналдырыпты. “Әй, өзің бұға бермей, бері шығып, жұртқа көрінсейші”, – дейді әлдекімге. Жұрт алдына баяғыда менің қасымда үн-түнсіз отырған мөлт қара торы монтаны қыз шығып, басын иді. Сөйтсем, Фариза сол қыз болып шықты. Бұдан кейін де бірі-бірімізді сырттай біліп жүргенімізбен етене танысып кете қойған жоқпыз. Марқұм Меңдекеш Сатыбалдиев қана көрген сайын: “Әй, қара бала, сен сол қара қыздың өлеңдерін дұрыстап оқып жүрген жоқсың. Пәлі, ол сұмдық қой!” – деп жүретін.

Сол “сұмдық өлеңдермен” қаныға танысудың сәті кейін түсті. Жетпісінші жылдың аяғында екі жыл әскер қатарында болып, Алматыға оралсам, Атыраудан келген ақын қыз Фаризаның жырлары астананы әбден шулатып жатыр екен. “Жұлдыздың” редакторы Тахауи Ахтанов “Қазақфильм” киностудиясында бас редактор болып жүрген маған “пікіріңді айтып, жазып бер” деп қолқа салып, бір қапшық өлең беріп жіберіпті. Сөйтсем, Фаризаның “Мазасыз шақ” атты жыр кітабының қолжазбасы екен. “Дара күндерімнің, нала түндерімнің серігі болғаның үшін, сенімі болғаның үшін мен сені аялаймын; біреудің пасықтығынан, біреудің жасып мұңынан жүрегім сыздаған кезде, жаным мұздаған кезде мен сені саялаймын; біреудің күлкісін көріп, бақытының түр-түсін көріп, қуаныштан дірілдеп денем, алдыңа күлімдеп келем; ажалмен айқаскан сәтте кыршын жас көз ілгенін көріп, өткінші сезімдерді көріп, кешегі доспын дегеннің минутта жерінгенін көріп, кімнен өшімді аларымды білмей, кімдерге кінә тағарымды білмей, алдыңа лапылдап келем, жарылуға жақындап келем; өмірдің өткелдерінен қиындық көп көргеніммен, өртеніп от басқаныммен, өзіңмен қоштаспадым мен; күлкімді, жайлы күнімді, азапты, қайғы-мұңымды өзіммен бөліскенің үшін, қатем мен жеңістерім үшін, менің мынау қиындау тағдырым болып, о баста көріскенің үшін, Өлең, мен сені аялап өтем!” – деп өзекті өртеп басталатын кітап әлдебір сиқырымен бірден баурап алды. Қашан бітіргенше, басымды көтере алмадым. Оқи бердім. Оқи бердім. Бұған дейін бастан-аяқ өңкей мінсіз өлеңдерден тұратын жыр кітабы да болатынын алғаш рет Мұқағалидың “Қарлығашым, келдің бе?” деген жинағын оқығанда сезінгенімді шинелімді сүйрете жүріп, “Лениншіл жасқа” жолдаған “Жүректен-жүрекке” деген мақаламда айтып едім. Мақатаевтың асқар таудай даңқы сол кітаптан басталып еді. Ол мақалаға Мұқағалидың қандай қуанғанын, артынша демалыс алып келгенімде Асқар Сүлейменов досым екі үйімізді жабағы сойып, қонаққа шақырғанын, сол отырыста ешкімге көрсете қоймаған жаңа жыр дәптерін оқып беріп, Асқар екеуіміздің сол күні түн бойы Желтоқсан көшесін: “Қазаққа тағы бір ұлы ақын туды” – деп алабұрта кезгенімізді қалай ұмытарсың?!

Араға екі жыл салып, тағдыр мені тағы да сондай асқаралы жыр туындысымен жолықтырды. Тыныш тауып отыра алмадым. Меңдекешпен тілдестім. Фаризаға ертең жұмыс орыныма келіп кетуін өтінетінімді жеткізуді сұрадым. Ертеңіне сәскеде “Қазақфильмнің” Алатау етегіндегі жаңа ғимаратының ауласына сылаңдаған жылтырақ қара “Волга” келіп кірді. Алдынан шықтым. Сол баяғы Фариза. Бірден жарқылдап кете қойған жоқ. Сыпайы амандасып, сырбаз сөйлесіп отырмыз. Өзі ештеңе айтпады. Мені мұқият тыңдап бақты. Үстімізге, ал таңғалмай көр, Нұрғиса Тілендиев кіріп келсін. Баяғысынша сампылдап сөйлеп, саңқылдап күліп тұр. Екеуімізді бетімізден сүйіп, Фаризаның арқасынан қақты: “Әй, қара қыз, баяғыда алғашқы өлеңіңе ән шығарғаным есіңде ме?” Фариза: “Есімде ғой, аға!” – деп момақан тіл қатты.

“Мазасыз шақтың” сол мен оқыған қолжазбасын Тахауи Ахтанов түгелімен жариялап жіберді. Сол бойда-ақ: “Бас редактор жерлестікке салынып, енді шығып келе жатқан жас ақынның бүкіл жыр кітабын журналдың бір санында түгел жариялап жіберді” деген дабыл жоғары жақтарды жағалап кетті. Оның есесіне, оқырман қауым аспаннан меруерт жауғандай әдемі жырға бір кенеліп қалды. Ақын Фаризаның даңқы аспандай түсті.

Бұрынғы бұйығы мінезін тастап батылдана түсті. Біздерге еркінсіп, еркелей сөйлейтін болды. Әуелі: “Әнебір ағайдың өлеңдері қандай? Мына бір арсалаңдаған жігіт немене өзі?” деп ауыл арасы атақтыларын сырттай таразылап отыратынды шығарды. Кейін: “Әбіш, осы жұрт Евтушенкоға неге өліп өшеді? Анна Ахматованы неге әз әулие көреді? Марина Цветаеваға неге талып жығылады?” – деп сұрай бастады. Көп ұзамай: “Осы Уитменді не үшін мақтайсыңдар? Верхарннан қандай ат басындай алтын тауып жүрсіңдер? Асқар Сүлейменов екеуің Поль Элюар мен Шарль Бодлерге әуелі өздерің түсінесіңдер ме, әлде жұрттың басын қатыру үшін әдейі мақтайсыңдар ма?” – деп тиісетінді көбейтті. Бірде Азия-Африка жазушылары жиыны тұсында әйгілі жапон жазушыларымен танысқанымызда көңілдері бітпей, Ақұштап Бақтыгереева екеуі мені қыспаққа алды. “Сен екеуіңнің максимализмдеріңе адам шыдауы мүмкін емес”, – деп таксидің есігін тарс жауып кетіп қалғанымды айтып, көпке дейін мазақтасып жүрді. Мен де есемді жібергім келмей: “Фаризаға ешкім ұнамайды. Құдайдың өзіне түске дейін көңілі бітіп отырса, түстен кейін көңілі бітпей қалады”, – деп қалжыңдап бақтым. Фариза оған апшыған жоқ, бірақ көрген сайын әлгіндей қияңқы сұрақтарын көбейте түсті.

Фаризаның бұл “қияңқылығы” менің анам Айсәулеге қатты ұнайды. Бірде түскі тамақ кезінде үйге келсем, екеуі оңаша отыр екен. Анам: “Апырай, әлгі Клара құрғыр да кешігіп жатыр. Әбіш жұмысына талқы шай ішіп қайтатын болды-ау!” – деп күйгелектеп қалды. Оны естіген Фариза: “Осы жігіттер баптарын тауып үйде отыратын келіншек алмай, қайдағыға қайдан үйір болады?” деп көзін бір қысып, әңгімені тұздықтай жөнелді. Анам байғұс одан сайын күйзеле түседі. “Мама, әйел затының әуелден шашын ұзын, ақылын қысқа жаратқан деп өзіңіз айтасыз. Жаратқанның әйелдерге арнап бөлген азғантай ақылының бәрін Фариза екеуіңіз иемденіп кетіпсіздер. Сонда әлгіндей бәрінің бабын тауып отыратын сұңғыла келіншекті қайдан табамыз?!” – деп, басу айтамын. Екеуі де көңілдері жайланып, қою шайды құшырлана баптап бағады.

Фаризаның бір шумағын оқымаса да, айтқан сөзі мен жүріс-тұрысына қаралай көңілі бітіп жүретін анам: “Осы қызымды қандай әйел тапты екен?” деп отыратын. Бірде Атыраудан Фаризаның анасы келе қалды. Екеуі бірін бірі көріп, мәз болысты. Фаризаның өлеңі мен өзінің көп қасиетіне сонда қанықтым. Анасы қалай шиырсаң да, алшы түсетін қорғасын сақадай шып-ширақ кісі екен. Қауып айтса да, тауып айтады. Жаңсақ сөйлемейді. Ол кісі дүниеден ауғанда Фаризаның қандай күйзелгенін көрген анам келген сайын оны: “Егізімнің сыңары” деп құшақтап сүйетін. Фариза да бауырына кіріп: “Мама!” дегенінен бір танбайтын.

Жастық пен талант бірдей жарқылдап тұрған сол бір жұлдызды дәуренінде Фариза еркелігімен қоса ерлігін де әбден танытып бақты. Баяғыда мен өмірде көре қалған мөлдіреген монтаны қыздан өлеңіндегі әр сөзінен шоқ шашырап, от лапылдап тұратын өр де өжет Фаризаға айнала түсті. Бір-біріне көп мейірлене бермейтін әдебиет адамдарының өзі оны көргенде ыңғайын бағып, ықтай қарап, ылғи бастарын шұлғып, құптай сөйлейтінді шығарды. Өлеңінің мінезіне, мінезінің өлеңіне аумай ұқсайтынын алдымен ауызға алып жүрді.

Бірде Берлиннің “Фолк унд вельт” баспасынан Ильза Чертнер деген қыз келді. Орыс әдебиетінің талай атақтысын аударған талантты аудармашы екен. Менен: “Фаризамен таныстыр”, – деп өтінді. Уәделескен күні Клара екеуіміз үйіне алып бардық. Қасымызда “Советский Союз” журналының бөлім басшысы Нина Харитонова деген егде әйел бар. Емен-жарқын мәжіліс құрдық. Фаризаның жекелеген өлеңдерінің мағынасын ауызша аударып жеткізіп отырдық. Ильза соның өзінде басын шайқап қайран қалып отырды. Бір кезде дастарқанға табақ келді. Фарфор ыдысқа бөлек салынып қойдың басы келді. Ол алыстан келген мейман Ильза Чертнердің алдына қойылды. Мәз-мәйрам боп отырған қонақ қыздың көзі атыздай болды. Қолына пышақ алудан тайсалып, телміріп отырып қалды. Біз жөн-жосығын айтып түсіндіре бастадық. Абдырап қалған қыз қысылғаннан күліп жіберді. Сол-ақ екен, Фариза бұлқан-талқан болды. Білмейтінін біліп алудың орнына, таңырқау мен күлудің әдепсіздік екенін айтып, дастарқанды тастап, тұрып кетті. Бөлмесіне барып, шықпай қойды. Қалғандарымыз барып, қанша жалынсақ та көнбеді. Ильза бейшара аяғына жығылып, қанша жалбарынса да, илікпеді. Ағыл-тегіл жылап, өлердегі сөзін айтты. Фаризаның құлағына кірмеді. Ильза Чертнер Алматыдан қатты күйзеліп аттанды. Мәскеуден телефон соғып, кешірім сұрады. Қыңыр Фариза қисайған жағына жатып алды. “Елімнің дәп-дәстүрін сонша тосырқап отырған адам өлеңімді аударып қайдан қарық қылсын!” – деп қасарысып отырып алды. Артынан Берлинге барғанымда да Ильза мені іздеп келіп, әлгі қолапайсыздығын қинала еске алып отырды. “Не – состоявшаяся любовь” – деп өзін-өзі жұбатты. Сөйтіп, Фаризаның жоспарда тұрған немісше кітабы шықпай қалды. Жолы болмаған аудармашы: “Апырмай, граниттен де қатты неткен қайсар жан?!” – деп қинала таңданумен болды.

Алайда, сондай қайсар адамның жүрегінің қандай жұмсақ екеніне кейін көзіміз жете түсті. Қасымыздағы Фаризаның аңыздағы Фирюзадай алты ағасы жоқ еді. Бірақ, алты ағаға бергісіз, жанындай жақсы көретін жалғыз ағасы бар еді. Бәріміз “Мәке” дейтін Махиз ерте дүниеден өтті. Науқас ағасын көруге томағасын сыпырған қаршығадай ширыға аттанған Фариза марқұм бауырын жерлеп оралғанда ұшақтан шүйкедей болып әзер түсті. Қарсы алуға барғандар тілімізді жұтып қойғандай, ештеңе дей алмай, тұрған-тұрған жерлерімізде бордай үгітіліп, сілейдік те қалдық.

Фариза шын батырлығы мен шын қайсарлығын сосын көрсетті. Мәкеңнен қалған жеті-сегіз баланы бірінен соң бірін оқытып, үлпершектей ұл, қызғалдақтай қыз қылып өсірді. Бәріне жоғары білім алып беріп, әрқайсысын өз алдына үй етті. Енді олардан өрбіген ұл мен қызды жетілдіруге кірісті. Ешқайсысының бетінен қағып, көңілдерін жығып көрген емес. Қашан барсаң да, үлбіреген гүлді баптағандай үпек қағып жүргені. Балаларына айналып кеткен бауырлары да бірінен бірі өткен әсем, әдепті, тәрбиелі болып өсті. Фаризаның бұл ерлігі талайлардың жыр-дастандарының өзегіне айналды. Ол нағыз баяғы ақындардың: “тауда болар тарғыл тас, тарықса шығар көзден жас, тар қолтықтан оқ тисе, шығады сүйеп қарындас” – деп жырлағанындай асыл бауыр екендігін көрсетті. Оған талай жерде өзіміздің де көзіміз жетті. Тіршіліктің талай қиянаты мен қияметі тұсында опырылып кеткелі тұрған жардың басындағы жалғыздай жабығып, қатты қамыққан да, қамырыққан да сәттерде басқалар болмаса да, Фариза қасымнан табылып, қолтықтан сүйеп қалып жүрді. Әншейінде ешкімге “бетің бар, жүзің бар демей, тіке айтып салады” дейтін Фариза өз басымызға ондай мінез танытып көрген емес. Ол әр келген сайын баяғы ешкім бетімнен қақпайтын екі aпa, бір ана, бір қарындас ортасындағы бағлан дәуреніме қайта оралғандай боламын. Анасынан басқа аяйтындары қалмайтын егде жастарға ер кісілер де жағдайын айтпай біліп, сұрамай түсініп отыратын елгезек жанашырға ерекше зәру ғой. Ондай қатар-құрбы табылып жатса, қандай адам оны құдайындай сыйламас?!

Мен де маңдайыма Фаризадай замандас, құрдас, дос, бауыр тап қылғанына масаттанамын да, мақтанамын да. Өмір мен өнердің талай өріне бірге ұмтылып, бірге көтеріліп келе жатырмыз. Содан қалыптасқан қимастығымыздан жұртшылықтың да хабардар екенін талай аңғардық. Қазақ даласының қай пұшпағына барсақ та, ел менен Фаризаның, Фаризадан менің жағдайымды сұрап жатады. Баяғыда Мәскеуге барғанымызда да одақтас республикалардағы қаламдас достарымыз солай етіп жататын. Екеуіміздің достарымыз да ортақ болатын. Бірде Жыңғылды деген ауылға барғанымызда Фаризаның мойнына бір бүлдіршін қыз, менің мойныма бір бүлдіршін ұл қызыл шарқат байлап, гүл ұсынды. Сөйтсе, екеуінің де аты Фариза мен Әбіш екен. Аналары да, әкелері де мұғалімдер екен. Дүниеге егіз сәбилері келгенде екеуіне Фариза екеуіміздің атымызды қойыпты. Анам байғұстың екеуімізге “егізім” деп еміренетіндігі де алыс-жақынның осындай бір-бірімізді бөліп жармайтын, бірдей ықыластылығынан шығар.

Біз бір кезде орыс тілі мен әдебиеттен Манашы мектебінде сабақ берген мұғалима корей қызының “таныссаңдаршы, дос болсаңдаршы” деген өсиетін де орындадық. Екеуміз де бір-біріміздің туған жерімізді талай рет бірге барып, бірге араладық. Фаризаның мүшел тойларының біреуінің тұсында Атырауда, Жайық бойында, Нарында ол туып, ол ержеткен мекендерді аралап, ол өскен ортамен етене танысқаным есімнен кетпейді. Фаризамен мектепте, институтта бірге оқығандардың отырмағында да бірге болдым. Балықшы кентіндегі сондай бір зиялы жиында ақынның құрдас-құрбылары түгел жуық жиналды. Бәрі де Фаризаның аузына қарайды. Алдын кесіп өтпейді. Шығарға жандары басқа болып, шын мейірленіп отыр. Фариза оларға еркелей сөйлейді. Олар Фаризаны еркелете тыңдайды. Әсіресе, өндірдей жігіт бауырларымыз қыз аузынан шөп алмай, тойған қозыдай томпиыса қалыпты. Баяғы Фариза орталарында жүрген кезде де тап осылай төбеге көтеріп, өздері төменшік тартып, жаппай телмірісіп отырған шығар. Бәйтерек басындағы Фариза етектен мойын созған тілеуқор ұяластарына еркелігін асырып, жеті қат аспанға самғап ұшып жөнелген шығар. Түлеген мекеніне сағынып, қайта оралғанда да, енді міне, сол баяғы бірге өскен түлектер сол баяғы бәйтерек түбіне жиналып, аспаннан самғап түсіп, бұтаққа қонған Фаризаға бәз-баяғыларынша шөлдеген шөжелердей тым етектен өндіршектерін созып, емешектері құрып, елжірей қарасады. Талайының шын талант, шын өнерпаз екені сол жиында әбден көрінді. Сөйте тұра, Фаризаның бала кезден пысы басып кетсе керек. Анадай жерде мен: “Әй, именшек бауырларым-ай, осылай әдеп сақтаймыз деп, араларыңыздағы жанғалы тұрған бағын жандыра алмай қалған ашық ауыз сабаз қайсыңыз екен?” – деп әрқайсысының бетіне бір-бір үңіліп, қамығып отырдым. Көмейге іркілген қалжыңымды көңілдеріне тиіп қалмайын деп, айта алмай кеттім.

Фариза анасы Халима,

бауырлары Асқар, Айбар, сіңілісі Алмагүлмен

Сол бір күндері құм шетіндегі Манашының қуаң, теңіз жиегіндегі Забурынның шелдеген терідей көк шыңылтыр алабына қызғалдақ толғандай құлпырып кетті. Әсіресе, ауыл адамдарының қуанғандарын айтсаңызшы! Бірде Фариза кілең егде тартқан ақ жаулықты әйелдердің арасында қалды. Жағалай құшақтап, мойнына асылып жатыр. Кейбіреуін көргенде көзіне жас алып қояды. “Дәу де болса, жеңгелері шығар. Көз көрген деген осы ғой. Көңілдері босап кетті-ау”, – деп қоямын ішімнен. Сөйтсем, бірге оқыған парталас қыздары екен. Аңызақ қағып, аптап қақтап тастаған қыр адамының бет-әлпеті ерте егдеріп кетеді ғой. Көңілім одан бетер қобалжып кетті. Алматыда Ғазиза, Бибігүл, Фарида, Розалармен, Мәскеуде Зульфия, Сильва, Гүлрухсор, Татьяналармен майлы қасықтай араласып жүретін Фаризаның туған ауылында баяғыда бірге өскен құрбыларымен бір ұяның балапандарындай қайта шүйіркелесе қалғаны қандай адамгершілік деп, әбден риза болып тұрдым. Ал ауылдас құрбыларының араларынан жыр әлеміндегі даңқ асқар тауының ең биік шыңына барып қонатындай түлек ұшырғандарына өздерінің төбелері көкке жеткендей қуанғандары бәрінен де асқан адамгершілік еді.

Фаризаның тек бір әулет, бір ауылдың емес, әмбенің мақтанышына айналдырғандай сирек бақытқа ие болуының ең бастысы да тарихпен тамырлас, халықпен тағдырлас жандардың ғана несібесіне бұйыратын адамгершілік шалқарынан бастау алып жатқан жан мөлдірлігіне лай түсірмей жүре ала білгендігінде шығар.

Оның жырларындағы тұңғиық тереңдік пен айна көлдей айқындықтың қос қайнары – өткеннің өзек өртер өкініштері мен келер күннің үмітті үздіктірер пәк арманы болса керек. Фариза жыры – айдын көл, шалқар теңіз емес, тылсым мұхит. Көкірекке сонша сыр, көңілге сонша жыр тұндыра білуге бір ғұмырдың бастан кешкендері аздық қылары даусыз. Ұлы суреткер тек өзі өмір сүрген дәуірдің ғана емес, өзінен бұрын өмір сүрген және өзінен кейін өмір сүретін бірнеше буынның шыны мен сырын, қайғысы мен мұңын түгел қамти алады деседі. Шамасы, сол рас шығар, Фариза да сол санаттан болса керек.

Ол мұндай салқар мазмұнды өзіне жаратқан топырақтың жеті қат тереңіне, өзі өмір сүрген заманының сан тарап қиырына, өзімен бірге ғұмыр кешіп жатқандардың тоқсан толғақты көңіліне жете зер салғандықтан игеріп жүрген сыңайлы.

Туа сала құлағына тиген жұмбақ сөз, сиқыр ат оның қиялын алысқа жетелеп, ойын тұңғиыққа бойлатқандай.

Фариза жырларын оқыған сайын менің көз алдыма құзарт шыңның басына барып қонақтаған жаннат алқаптағы мұңлы шынар мен кәусар бұлақтың сұлулығы мен мөлдірлігі келеді.

Ал Фирюзаға әр барған сайын ол арадан атымен алыста туған қазақтың ақын қызының жырларынан есіп тұратын тұңғиық сыр, тұнжыр мұң, өжет арман, өр рух еске оралып тұрады.

Фариза... Көп қазақтың құлағына бұл сөз Париза болып шалынады. Оның көлігінен түсіп жатқанын көріп, ағылып алдынан шыққан ағайынның: “Пәризамыз келіп қалыпты ғой!” – деп еміренгендерін талай естідім. Пәриза... Пәризамыз... “Пәлі, ризамыз” дегендей болып естіледі.

Ия, Фаризаның өзі мен өлеңіне жұрттың бәрі қалтқысыз риза екендігі рас.

Риясыз көңілден шыққан ақиқат сөз ғана әмбені түгел риза ете алмақшы.

Фаризаның көкірегінде де сондай қайсар ақиқат орнап, қаһарман рух атой салып тұрады. Өйткені, ол туған орта – жоғарыда айтқанымыздай, әлімсақтан бермен қарай ылғи сор қауып, запы шегіп, зар илеп келе жатқан шерменде қауымның арасы. Арсы-гүрсі теңіздей дәйім буырқанып-бұрсанып шыға келетін ереуілді өлкенің тағы бір жалы жығылып, тағы бір аузы күйген ауыр кезеңінде дүниеге келді. Дымыңды ішіңе қуып тығып, тынысыңды тарылтып, тұншықтыра жаздаған тымырсық заманда есейіп ержетті. Ол өскен даланың жел екеш желі де тебінгісін тепкілеген тентек capдардай тепсіне уілдейтін. Ол жаралған топырақтан қазақ жырының сардары болмай, сарбазы болып туу ақылға сыймас еді.

Фаризаның өлеңі де осындай дүбірлі дала көкірегіндегі бір сәт тыншып көрмеген дүлей сезімнен өрбіп жатыр. Қырық жыл бойына бес қаруын белден шешпей, тепсініп келгенде тебірентпей қоймайтын тегеурінді сыр ақтарып келеді. Әр шумағынан қынаптан суырған алмас қылыштай қайсар шабыт жарқ ете қалады. Әр жолынан сарт-сұрт найзағайдай сорғалай шаншылар өжет намыс өрекпіп тұрады.

Қаһарланса қаусыратып кететін, қайғырса қалжыратып тастайтын құдіретті ой ойқастайды.

Қаламды қанжарға емес, нағыз наркескен семсерге балай алатындай сезім бет шарпиды.

Фариза – аспанға алау атып, шоқ шашыратып жатқан рух жанартауы. Өшпейтін де сөнбейтін өжеттік қайнары.

Екіұдай дәурен кешіп жатқан бүгінгі қауымымызға ең керек ақын. Қайта қалғып кетпеуіміз үшін, асқақ арман үлесінен шыққанымызша алауымызды әлсіретпей, лапылдап маздай беруіміз үшін қажет өлең.

Дүние шексіз. Өмір шекті. Бұл түп қиянаттың түбегейлі есесіне келте дәурен сүріп, кескекті ғұмыр кешетін тек осындай ересен талантпен, ерен өнермен ғана қайтара алмақшымыз.

Ендеше, Фариза еріксіз бас идіреді.

Бар бол, баһадүр сөз!

2004.