Келісім алаңы, әсіресе, таң алдында айрықша сұлуланып кетеді. Бұл кезде шығыс бетте Шолпан жұлдыз сөнеді. Аспан аруы өз сұлулығын осы алаңға беріп бара жатқандай. Жұлдыздардың сәулесі алыстаған сайын алаң нұрлана түседі. Париж мәңгі ояу. Париж кірпік ілмейді. Бұл суретті Бунин талай рет көрді. Бұл алаңға кім келіп, кім кетпеген? Мұнда не өтпеді?! Мұнда Мария де Антуанетта ханшайымның басы алынды. Тек ханшайымның ғана ма? Таң алдында осы жерде Марияның елесі жүреді және ол тек шын сүйгендерге ғана көрінеді деседі. Бір кездері Париж ғашықтары азанмен осында топтасады екен. Жетер. Бунинге оның ешқайсысы да қызық емес еді. Үкім оқылып, алаңның қақ ортасында ажал ошағы аталған жерге келе жатқанда Мария де Антуанетта аңдаусызда жендеттің аяғын басып кетеді. «Ғафу етіңіз, мьсе, мен байқамай қалдым» дейді нәзік үнді ханшайым бұрылып, «Тәңірі жарылқасын, кешіре көріңіз». Жендет не деді, оны ешкім білмейді. Енді бір қас қағым сәттен соң дүниені сұлулығымен, ақылдылығымен таңқалдырған таңғажайып әйелдің басы жерде домалап жатты…
Бунинге ханшайымның соңғы сөздері қатты әсер ететін. Біреулер бұл сөзді айтқан ол емес, ағылшын ханшайымы Анна Болейн десе де, Бунин мойын бұрған жоқ. Ол сұлулықты, тәкәппарлықты, тазалықты жырлаумен өтті. Лас, тұрпайы, топас Ресейден кетуіне де сол асыл мұраттар себеп болды. Бунин үшін Париж түк те «Нөтіғ дәм де Пәғи» емес еді. Ол үшін Париж Елисей алқабы, Фантебло, Лувр, Сена көпірлері, алтын күмбез, ақ шіркеулер, сан жетпес мейрамханалар мен кафелер, клубтар мен театрлар, сосын, әрине, «нәзіктігі сонша, бір жұтым сумен жұтса болардай» (Бедил шайыр) қыпшабелдерден де бұрын Мария де Антуанеттаның ажал аузында тұрып айтқан әлгі сөздері болатын. Бәлкім, бұл ойдан құрастырыл-ған әфсана шығар. Басы кесілетін әйелдің не айтқанын тыңдап тұрған кім бар еді дейсіз? Мүмкін, расында да солай болған шығар. Бірақ, оның ешқайсысы да маңызды емес. Ақын өзіне керекті әлемді өзі жасап алады. Ресми билік құрған құрылымдардың оған көбіне ұнамайтыны да содан. «Үйден жалықса Бунин ылғи да Келісім алаңына тартушы еді» дейді замандастары. Оның өмірі осы екі аралықта, яки Парижден Грасс аймағындағы атақты «Бельведер» вилласына керісінше Грасстан Парижге қатынаумен (Келісім алаңына) өтті.
Есіл өмірі. 1920 жылы Париждегі Жак Оффенбах көшесінен шағындау үй сатып алады. Бірақ, оны үй деп қабылдаған жоқ. Оның үйі Бүкіл Ресей болатын.
Құстың ұясы бар,
Жыртқыштың үңгірі бар,
Менің нем бар, не таптым елден шығып,
Өлексенің кебі бұл өлген шіріп.
Күнде оралам жалға алған пәтеріме
Көрге кірген секілді көрден шығып.
Үйіне ораларда баяу шайқалған трамвай дөңгелектері дүрсілінен де ол керемет ырғақ пен әдемі үйлесімдерді естіп отырушы еді.
…Таксист, үшінші, не төртінші атасы әлде Нигерия, әлде Тунистен келген, керік бітімдес денесінде кесім артық еті жоқ сыптығыр қара жігіт Бунин тұрған сол көшені ұзақ іздеп таба алмады. Хемингуэйден қалды деген бір сөз бар. Бәлкім, мұны айтқан басқа біреу болар. Мықтылар аз ба, бұл дүнияда, сонымен әлгі мықты не дейді? «Дүниенің қай түкпіріне барсаң да бір-бірінен аумайтын кәсіп иелері болады, олар – бірінші кезекте полицейлер, сосын көше жезөкшелері мен үкімет мүшелері және әрине, таксистер. Осылардың бәріне ортақ не қасиет барын айтайын ба, ол – қатыгездік. Олар ешкімді аямайды».
Өз басым мұның дұрыс, бұрыстығына төрелік айта алмаймын. Менің тізгіншімнің картасы да, навигаторлық жүйесі де көмек етпеді. Біреулерге телефондап көріп еді, олар да естімеген болып шықты. Ақыры менен қалай құтылудың амалын ойлай бастаған болуы керек, еңсеріле бұрылып, «Сізге орыс керек пе?» деп сұрады. «Орыстың ұлы жазушысының үйі!» деп едім, ол Булон орманына жақын қайдағы бір Наташа, Любалардың үйін білетінін айтты. Орыстың Наташасын бүгінде әлем біледі. Мен «Буниннің үйін тап!» деймін тақымдап. Әуелі «Бунин дегенді естісем, құлағым керең болсын!» деп ашуланды, сосын мұнысымен мені жүйкелете алмасын біліп, орыстарды жамандай жөнелді. Бұнысы да әсер етпеген соң аяқ астынан патриот болып, «пәғлей фғансей!» («французша сөйлеңіз!») деп, рульді төпелегеннен-ақ жолым болмайтынын сездім. Буниннің «Қасиетті дүйсенбі» дейтұғын лирикалық әңгімесіндегі түнгі Мәскеуде Грибоедовтың үйін іздейтін екі ғашықтың көрген хикметі секілді оқиға болды бұл да бір. Ақыры, тізгіншіден жақын жердегі пойыз стансасына жеткізіп салуын өтініп едім, «қай бағытқа жүресіз?» деп сұрады. «Сент Женеве де Буә!». Бақытыма орай, теміржол вокзалының жанында жүр екенбіз. «Оффенбах, Оффенбах!» деп қарынға жабысқан талақтай айырылмай қойған «орыстан» құтылғанына қуанған қара бала әп-сәтте алып мегополистің ағын әлеміне сіңіп жоғалды. Кетерінде жолақысына қоса ай таңбаның суреті бар қазақ сувенирін ұстаттым. «Сіз мұсылмансыз ба, орыс емес екенсіз ғой? Машаллаһ!» деп таңқала сұрады ол.
Мынау сол Сен Женеве де Буә. Кішкене қалашық. Еуропада мұндай кенттер өте көп. Ерекше бірдеңесін байқай қою қиын. Мұнда Оноре де Бальзактың бай кітапханасы, бүкіл Францияға мәлім хайуанаттар паркі барын оқығанмын. Менің бағытым – орыс мазарстаны. Онда Бунин жерленген.
Бұрын мен «Буниннің қабірін алғаш көрген адам қандай күйде болады екен?» деп ойлайтынмын. Міне, қарапайым қашалған ақ мәрмәр құлпытастың жанында тұрмын. Шағын бейіт. Ешқандай әлеміш-күлемішсіз. Осы бір ұлтарақтай ғана жерде бүкіл әлемді ауызына қаратқан алып жазушы жатыр. Қазақ айтады «дүние жалған» деп.
«Жаңа жерлер, жасыл көлдер шақырады қол бұлғап» (Тұманбай Молдағалиев), бұрын келмеген жеріңізді мүмкіндігінше көбірек аралап, тереңірек білгіңіз келетіні түсінікті. Театр, музей, тарихи орындар, кітапхана, сауда, ойын-сауық орталықтарына екінің бірі барады, ал, енді жаңа жердегі көне бе-йіттерді аралауды ұнатасыз ба? «Иә» десеңіз, мен –сіздің досыңызбын. Мен мұның не екенін, алғаш қалай әдетке айналғанын, кімнен не үшін үйренгенімді, оны айтасыз, мұның қандай қасиет екенін де айта алмаймын, бірақ, көне мазарларда бір тылсым күш барын анық білемін. Моладан қорқудың керегі жоқ.
Орыстың талай жайсаңдары мен қасқалары мәңгі орнын тапқан ескі қорым. Көне шіркеудің күмбезі алыстан көрінбейді, күнге шағылысып жалтырамайды, қоңырауы күмбірлемейді. Тып-тыныш. Біздің қазақтың ескі бір сөзі «Шеңгел де өз жерінде гүлдесін» дейді. Бір кездері ноқтаға басы симаған талай асаудың ақырғы мекені құлаққа ұрған танадай жым-жырт. Атағы жер жарған бекзадалар, мәшһүр династиялардың өкілдері, генералдар, әртістер, жазушылар, үкімет адамдары… сосын, әрине, «айтаққа еріп айдалаға лаққан байғұстар».
«Қазақ пен ноғай айырылды, қазақ сартқа қайырылды» дейтін заманнан таныс атақты ноғай ұлысының Жүсіп мырзасынан тарайтын князь Юсуповтардың қорымы ерекше салтанатты. Заты башқұрт даңқты биші Р.Нұриев осында жерленіпті.
Осындай марқасқалардың арасында кейбір замандастары кекетіп айтатындай «небәрі төрт-ақ сыныптық білімі бар академик Бунин» жатыр. Иә, атағы әлемге мәшһүр Санкт Петербург академиясының Құрметті академигі Иван Бунин. Ғұлама Бунин. Оның гимназияда бар болғаны төрт-ақ жыл оқығаны рас. Қалған білімнің бәрін, жоқ олай емес, қалған ұшан-теңіз білімнің бәрін өз бетімен үйренді. Тарихшылар білім алуда Юлий деген ағасының көп көмегі тигенін айтады. Иван француз, ағылшын, көне грек, неміс тілдерін жетік меңгерді. Араб тіліне қызықты. Оның шығармаларынан Чеховтың кейіпкерлері секілді бірнеше шет ел тілін білетін адамдарды көп кездестіретініңіз содан болар.
Қайда жүрсек те, қазақ іздей жүретініміз бар ғой, «тілсіз қаланы» аралап келе жатып, мына бір бейітті көрдім. Николай Байтуғанов. Байтуған деген орыс болмайтыны рас қой. Бәлкім, қазақ шығар. Кім білсін, кешегі босқан елмен бірге шетке кеткен бейбақтың бірі болар, бәлкім, Қазақстанда туыстары бар шығар… Құлпытасын суретке түсіріп алдым.
«Дарияның жарға соққан толқынындай» (Балуан Шолақ) жастық шақта адам қайда бармайды, қай қиырды кезбейді? Ал, енді есейген кезде елден кетудің қиындығын тек бастан кешкен ғана біледі, қалғаны – бос сөз. Елден кеткеннің бәрін сатқын деп көрсету – ресми идеологияның ажырамас бір бөлігі. Ал, анығында неге кетті, кім үшін кетті, ол туралы айтылмайды. Мен шет елдерде туған жерінен алыста бой тасалап жүрген талай міскіндермен кездестім. Қай-қайсысы да «өміріміз жақсы» демейді. «Жақсы» дейтін топтар бар. Кешіріңіз, топтар емес, топ бар. Оның жөні басқа. Олар үшін қасиетті ештеңе жоқ. Бунин секілділер жылап отырып айтатын әңгімені көн бет ұятсыздық пен қылжаққа, әжуаға, мазаққа айналдырып, күліп отырады.
Тағы бір топ – шет елге кеткен әйелдер. Мен осыларды еш түсіне алмаймын. Германияда, Майнадағы Франкфурт шаһарында әкесінен үлкен шалға тиген талай қазақ қыздарын көрдім. Италияда, Помпейге тақау бір қыстақтағы фермерге тұрмысқа шығып, есекпен тау беткейіндегі жүзімдікке су тасып жүрген қарындасымыз менің қазақ екенімді біліп, тұра қашты. Алматыға босқын болып келген нигериялыққа тиіп, жыл аралатып қара домалақ балаларды бірінен соң бірін шұбыртып отырған Айнұр есімді қарындасымызбен болған әңгімеде «су аяғы құрдым, сөз аяғы қалжың» деп, «қарағым-ау, Қазақстанға ертең кім ие болады, қара бала қазақта да бар емес пе?» дегенмін, ол «мен ұлтшылдармен сөйлеспеймін!» деп, түйеден түскендей, дүңк ете қалды. Фашист демегеніне шүкір. Қайдан сап ете қалғанын білмеймін, әлгінің әкесі мен шешесі екі жақтан атойлай шауып, қызының қылығын мақұлдап, мені біраз жерге апарып тастады. Шекілдеуігін шағып «күйеу баламыз» тұр бір шетте. «Қай жеңгенің менікі» дегендей, миықтан күліп қояды.
Ертеңіне ашуы басылды білем, әлгі қыз мені арнайы іздеп келді: «Негрге тидің деп күстаналайтын тек сіз емес» деп бастады ол әңгімесін, алғашында әкем қарсы болды, шешем «кімге тисең, оған ти, тек жыламай жүрсең болды» деді. Шешем рұқсат берген соң шықтым». Шешені тыңдамасам, кім болғаным?
Америкада, Калифорнияның Торрансе қаласындағы шағын дүкенде бәліш сатып тұратын Бибігүл деген қазақ қызының күйеуі өзінен отыз жас үлкен атан түйедей алып негр Қазақстанның қайда екенін де білмейді. Оған Қазақстанның не керегі бар?
Африканың қарға миын қайнатар ыстығында қара баласын жетектеп жалаң аяқ келе жатқан қазақ қызын көріп, әңгімелескенім бар, ол өміріне разы. Қазақстандағы ахуалдарға түк те қызықпайды. Оларды айтпағанда, көрші орыс, тәжік, түрік пен өзбек, қырғызға тиген қазақ қыздары да төркіннен гөрі, көбінесе түскен жерінің жоғын көбірек жоқтайды. Барған жеріне тастай батып, судай сіңуді ойлайтын болар. Қазақстан телеарналарында өзге елдің азаматтарына күйеуге тиген қыздар туралы арнайы хабарлар жүйелі түрде эфирге шығып келеді. Қазақ әндері арқау болған жекелеген клиптерде қазақ қызының күйеуі басқа ұлт өкілі болады. Мақсат не сонда?
Еревандағы Қазақстан елшілігі алдында жолыққан қазақ әйелі әлі есімде. Ақмола жақтың қызы көрінеді. Бұдан отыз жылдай бұрын Қазақстан-ға жұмыс іздеп келген бір армян етікшіге тұрмысқа шығады. Қазақшаны әлдеқашан ұмытқан. Христиан дініне қалай, қашан өткенін жыр ғып айтады. Жексенбі сайын шіркеуден қалмайды. Елшілікке еден сыпырушы болып орналасқысы келеді екен. Жәрдем сұрайды. «Елге бармаймын, ол жақ суық» дейді.
Қытайға әйел болған қазақ қыздарының саны жыл санап көбейіп келеді. Әсіресе, Ақтөбе облысы мен Атырау аймақтарының қыздары шетелдіктерге көп шығады. Бұл – ресми мәліметтерден алынған деректер.
«Қазақстан бізге жәрдем беруі керек қой» деген қазақ қызын сөйлеткім келіп, (тәжіктің әйелі) «ол неге сендерге көмектесуі керек?» деп әдейі сұрағаным бар. Үндемейді. Қазақстаннан алуға керек. Қазақстан бәріне беру керек. Қырғызстанның бұрынғы президенті Асқар Ақаевтың шешесі (қазақ қызы, әлбетте) төркіні таяқ тастам жерде тұрса да, қазақша сөйлеуді ұмытқан, өмірден өзін қырғыз сезініп өтті.
Қазақ әйелдеріне байланысты көкейде жүрген көп мәселе бар. Ертеректе бір интернет сайтынан «Көбіне олар (қазақ әйелдері) іштей өздерін өзгелерден кем сезінеді, әдемі емеспіз деп ойлайды. Ерте бояна бастайтыны да содан. Боянбайтын қазақ әйелін сирек көресіз. Шет елде, әсіресе, Еуропада, Америкада боянған әйелді дұрыс түсінбеуі мүмкін. Қазақ қыздары ата-анадан ешқандай шектеу-шегеру көр-мей өседі, оларда мұсылман халықтарына тән қысылу, қымтырылу атымен жоқ. Өздері бұл қылықтарын озық елдерге тән абзал қасиеттер деп есептейді. Көрші азиялықтар оларды «кәпір қазақ» деп атайды» деген сыңаржақ, қыжыртпа пікір оқығаным бар. Әрине, намысың келеді. Бірақ, қалай десек те, қазақ әйелі деген соңғы жылдары пайда болған бірді-екілі түсініксіз төмен етектілер емес, қазақ әйелі деген – кешегі Қыз Жібек, Домалақ ана, Айман, Шолпан, ақын Сара, Әлия мен Мәншүк, Хиуаз апай мен Фариза, Роза мен Бибігүл… иә, тізімді соза беруге болады. Мұқағали айтпақшы, «Қайран біздің шешелер арды ойлаған!». Арды ойлаған аналарымыздан азған-тозған әлдекімдер садаға кетсін.
Бунин атажұртына ұлтшыл қаламгер ретінде қымбат. Ол орыс әйелдері туралы көп жазды. Ұлттың алтын діңгегі әйелдер екенін өмір бақи айтумен өтті. Ол «Француз әдебиетінің ең ұлы шығармасы деп қай туындыны айтар едіңіз?» деген сауалға «Тәңірім-ау, сондай да сауал бола ма екен, әлбетте, Ги де Моппасанның «Пышкасы» деп жауап берген.
Оның өлеңді аз жазғаны да рас. Анадай таланты, анадай талғамы, анадай кіді мінезі бар адам көп жаза да алмас еді. Ол арнайы бәйгелерге ғана қатысатын асыл тұқымды, арабы арғымақ секілді еді, соның үшін той-томалақтан қалмай, тобыр арасында шаң-тозаңға өкпесі өшіп, қалай да алып қалуға, алып қала алмаса, шалып қалуға дағдылан-ған тобан аяқ, тоқпақ жал Горькийлерді түсіне алмады, бәлкім, түсінгісі келмеген де шығар.
Оның достары аз еді дейді. Бұған сенуге болады. Анадай таланты, анадай талғамы, анадай кіді мінезі бар адамның досы көп болуы мүмкін емес еді. Ол маңына көп ешкімді жуытпады. Оның жалғыздығы өзі таңдап алған жалғыздық болатын. Бұл үшін ол ешкімді кінәлаған жоқ. Несіне кінәлайды? Тіпті өзімен бірге шет ел асып кеткен қаламгерлермен де араласа алмайды. «Әдемі бастал-ған отырыс көп ұзамай ерегеспен аяқталатын. Шынын айтқанда, шырық бұзып, кермалдасуды бастайтын көбінесе Бунин еді» деп еске алады замандастары. Алексей Толстойды «бұл түк те граф емес, кәдімгі алаяқтың өзі, адамгершілік дегеннен жұрдай, принцип дегеннен мүлде ада, арының жоқтығынан гөрі, қарынының тоқтығын ғана ойлайтын албасты» деп тілдесе, жік-жаппар болып алдында құрдай жорғалайтын Горкийді «ал, мына Горький дегені қара табан құл мен күңнен туған неме, қысқасы, тегі жарымаған нағыз иттің баласы» деп жазды, Есенинді «күні біткен мас-күнем», Маяковскийді «бейшарадан сорлы туады» деп күстаналайды.
Оған 1933 жылы Швед ғылым академиясының шешімімен Нобель сыйлығы берілді. Жұрт «Арсеньевтердің өмірі» атты повесін меңзеді. Орыс диаспорасы оның поэзиясын сүйетін. Оның махаббат лирикасын, әсіресе, ханшалар мен ханымдар ерекше бағалады. Неге әйелдер? Мұны біз білмейміз. Әсте, «Ие, бұл дүниеде (бәлкім, о дүниеде де) шын ғашық болып, өлердей сүйе алатын әйелдер ғана» дейтін сөз рас болар. Бірақ, бұл дүниеде шын сүйе алатын ақындар ғана екенін неге мойындамайды бұл ғалам?!
Жаным еңлік,
Тар жол, тайғақ кешуге тағы келдік.
Тағы адастық тал түсте екінші рет,
Жүректерді тағы да әбігер ғып.
Жаным еңлік,
Сағынышым – тозбайтын сары белдік.
Кімге қалмақ деп ойлап күрсінемін,
Не қалдырам демеймін жәдігер ғып.
Екінші рет,
Мен аспанға қараймын жетімсіреп.
Жалбарынғым келеді көктегі айға,
Жақын келіп жаныма отыршы деп.
Ай біледі,
Бір өлтірсе, өлтірер қайғы мені.
Мені көріп кербезай, тәкәппарай,
Аяған соң құшағын жайды бері.
О, тегінде,
Өкінеді ақындар өтерінде.
Мейлі, мейлі, жаным тек сен аман бол,
Мен көп болса ай жаққа кетемін де.
***
Ұйықтай қалсам түске енесің,
Шарықтайсың самғап, құсым.
Қол басындай кішкенесің,
Қорғасындай салмақтысың.
Жүздік біздер кемеше өрге,
Кемеше өрге көсілемін.
Күттірейін демесем де,
Ылғи-дағы кешігемін.
Атқан таң боп, батқан күн боп,
Сейілмеді-ау тұман, сірә.
Бұған қайдан тап болдым деп,
Өкінетін шығарсың, ә?
Не десең де көнем бүгін,
Жолықпайық қайта деші.
Өкіндірмей сені, еңлігім,
Өле қалсам, қайтеді осы?
Бунин театр өнерін сүйеді. Оны Чеховпен жақындастырған да осы театр еді. Чехов қана ма? Біздіңше, басқа да себептер болған сияқты.
Сенің театрыңда шамдар сөнеді кешкілік.
Сахна жақтан періштелер дауысы естіліп.
Екі қолыңнан жетектеп келе жатады.
Жаңа бақыт пен ескі үміт.
Сенің театрыңда сенің күлкің бар,
Менің шерім бар ақ, қара,
Екі дүние бар, бірі аппақ, бірі қап-қара.
Менің жырымды отқа өртеп жібер оқы да,
Менің мұңымды жүрегіңе тұт, жатта да.
Сенің театрыңа бүкіл бір әлем сыйып тұр.
Аласа үйдің төбесі көкке тиіп тұр.
Сөзім жетпеген асыл ол,
Қолым жетпеген биік бұл.
Ал, ол өзінің ең маңызды шығармалары ретінде өлеңдерін де, прозасын да емес, Толстой мен Чехов туралы эсселер жиынтығын айтқан көрінеді. Меніңше, оның өндіріп көп жазбауына да, кісікиік болып шетте жүруіне де осы екі алыпты жас кезінен терең зерттеп, оқып, өте жақсы білуі басты себеп, оған келіспесеңіз, ең басты себептердің бірі болған сияқты. Неге?
Батыста түп-төркіні латыннан шыққан «өтәрне сити» дейтұғын қанатты сөз бар. Ол, әлбетте, «мәңгі қала» Римге қарата айтылған. Рим! «Римге не үшін келесіз?» деген сауалға әлемнің бай кісілерінің көбі «тазару үшін», не «ойлану үшін» деп, жауап берген көрінеді. «Мәңгі қалаға» келген сайын өзіңнің, расында да паң да емес, нән де емес, атаң қазақ айтып кеткендей, жалған дүниенің құрттай ғана бір бөлшегі екеніңді анық сезесің. Әркімнің өз «өтәрне ситиі» болуы керек. Бунин үшін ол Толстой мен Чехов еді.
Екі түрлі Чехов бар. Бірі – екінің бірі, егіздің сыңары оқи алатын, ханға да, қараға да түсінікті қарапайым Чехов. Аздап күлкілі, аздап мыс-қылшыл, аздап аурушаң, аздап кедейлеу, аздап кекшілдеу, бұдан шығады аздап бейшаралау Чехов. Орыстың жеті ата, жетпіс жеті бабасынан бері тазаланбаған шош-қа қорасынан бастап, алтын күмбез ақсарайларына дейін оның назарынан тыс қалмады. Демек, жалпыға қолжетімді Чехов.
Екінші Чехов – басқа Чехов. Ол «Хамелеон» емес, «Шағала», «Иван Матвеич» емес, «Ваня ағай», «Театрдан соң» емес, «Дала», «Басқа пәле тілден» емес, «Шие бағы», «Қуаныш» емес, «Қызық емес хикая», «Жаназа» емес, «Ионыч», «Каштанка» емес, «Қарамонах», «Гриша» емес, «Ит жетектеген келіншек», «Қонақүйде» емес, «Архиерей», «Дәріханашы әйел» емес, «Алтыншы палата» т.б. Жетер! Олай дейтініміз бұл тізімді соза беруге болады. Бунин «Чеховтың ең керемет дүниелері қайсы?» деп, сұрақ қояды да, тізім жасайды. Ол желіге үлкенді-кішілі, ұзынды-қысқалы қырық тоғыз шығарманы қатар тізеді. Зерттеушілер Чехов соңына тоғыз жүзден астам шығарма қалдыр-ғанын айтып жүр. Тоғыз жүзден қырық тоғызды алып тастаңыз… Келіспеуге болатын тұстары бар. Әңгіме – келісетін жағы басым екендігінде. Ол тізімнен сіз Чеховтан бұрын, Буниннің өзін көресіз. Әлбетте, Бунинге әлдебір дарақы қатынның даңғаза қылықтарын (мысалы, «Соңғы могиканша») инеге іліп, жіпке тізіп отыратын мысқылшыл желауыз Чеховтан өмір бойы жоқты іздеп, өмір бойы өзін-өзі жегідей жеумен келе жатқан Чехов жақын. «Жуынбаған, сасық» (Лермонтов) Ресейді, маскүнем Ресейді, соғысқұмар Ресейді, азған-тозған Ресейді әжуалап, әртүрлі қысқа дүниелер жазатын Чеховтан, әрине, жеті түнде көрші деревняда ажал аузында жатқан дімкәс кемпірге жедел жәрдем беруге келіп, қайтар жолда арба сынып, сатырлаған қара жаңбырдың астында қалып қойып, қалпағының ернеуінен су сорғалап, қызуы көтеріліп, демі қысылып, күркілдеген көкжөтел Чехов жақын екені даусыз.
Бунин Толстой туралы да жазады. Бірақ, ол «Алтыншы палатаның» ауқымы «Соғыс және бейбітшіліктен» бірде-бір кем емес немесе оқырманды «Ит жетектеген келіншектің» (кейбі-реулер жазып жүргендей, «Ит ерткен келіншек» емес) ішкі жан дүниесі «Анна Каренинадан» артық толқытпаса, кем әсер етпейді деп жазған жоқ, «Шие бағын» «Қажымұратпен» салыстырмады. Олай етудің қажеті де жоқ болатын. Бірақ, сіз Чеховты оқып болып, бір сәт көзіңізді жұмып, ойланып көрсеңіз, жаңа ғана ұлылық әлемінде жүргеніңізді әбден сезінесіз. Әсіресе, Буниннен кейін.
Десек те ол Толстойға да, Чеховқа да ұқсамады, әдебиетте өз мектебін қалыптастырды. Буниннен олпы-солпы сөйлем, ойқы-шойқы оралым, шайқы-бұрқы қайырымдарды емге таппайсыз. Абай айтатын «тас бұлақтың суындай, сылдырап өңкей келісім» осында. Қарадүрсіндік, қарабайырлық атымен жоқ. Сары майдан қыл суырғандай нәзік шеберлік. Бунин мектебінен шыққан қаламгерлер деп Константин Паустов-ский мен Юрий Казаковты айтсақ, қателесер ме екенбіз?
К.Паустовскийдің «Солтүстік хикаялары» атты кітабында ол туралы керемет мақала бар. «Бунин шығармаларының ішіндегі ең көркемі, ең тереңі – «Жеңіл тыныс» («Легкое дыхание») деген пікір қалыптасқалы қашан?! Өз басым қаламгерге баға берерде дәл осылай «айттым бітті, кестім үзілді» кейіпте шорт кесуге қарсымын. Бірақ, аталмыш новелланы оқыған соң қапыда оққа ұшатын Оля Мещерская сіздің бір қимас қарындасыңызға айналады, ал, «сәуірдің ызғарлы түндерін» әр көктем сайын еске алып жүретін боласыз. Алда-жалда бейіт жаққа жолыңыз түссе, алдыңыздан оқушы қыздың моласына жиі келетін класс жетекші әйел шыға келердей алаң көңілмен өтесіз. Қайсысының өмірін мәнді дейміз? Қыршынынан қиылған Оляның «қысқа өмірде көрген қызығы мен шыжығын ба?», жоқ, қайта келмес жастығын өзі емес, өзгелер ойлап тап-қан шеңберден шықпай өткізіп алған кәрі қыздың өмірін бе? Ойыңызға еріксіз «Сан Францискодан келген мырза» атты әңгіме түседі. Ол Оляның өмірін мүлде түсінбес еді. Шын қуана алмас еді, шын жылай да алмас еді ол.
Ал, Казаков болса, әрбір сөйлемді қырнап, жонып, сәндеп, әшекейлеп жазатын прозашы еді. Оның аз жазғаны, бірақ, саз жазғаны да осыдан болар. Ю.Казаков біздің Әбеңнің (Әбдіжәміл Нұрпейісов) даңқты «Қан мен терін» аударғанда да осы дегдарлықтан таймады, нәтижеде қазақ романын орыс оқырмандары өз шығармасындай қабылдады. Бұл екеуінен кейін орыста «Бунин жолымен жүрген кімдер бар?» деп сұрасаңыз, мен мардымды жауап айта алмаспын. Орыс прозасының кейінгі жылдардағы ахуалынан хабарымыз шамалы. Сіз, құрметті оқырман, менің бұл пікіріме келіспеуіңізге әбден болады. Мұндай кезеңде көркем әдебиет емес, көсемсөз алға шығады. Неге екенін қайдам, маған осы көсемсөз дегені некесіз туған көрдемше деген секілді естіледі де тұрады, тоба!
Парижде Бунин В.Набоковпен кездеседі. Бұл классиктің Нобель сыйлығын алып, көңілді жүрген кезі еді. Елге оралу да ойында болатын. Совет Одағынан, КСРО Жазушылар Одағынан жылы хабарлар келе бастайды. Сең жібіп, сергелдең аяқталар күн алыс еместей көріне бастаған. Бірақ, екі алыптың кездесуі ерегеспен аяқталып, бірін-бірі көрместей болып тарасады. Шау тарқан Буниннің көл-көсір ақ дастарханды жайып тастап, «аттың басын бір еркін жіберелікші, бауырым» деген ақеден көңіліне ағылшынша тәрбие алып, мұз қара кесектей суық қарым-қатынасқа үйренген Набоков «мен арақ ішпеймін» деген секілді орыс баласына ұнамайтын сөзбен жауап береді. Сөйтіп, сағынып кездескен қандасы, кәсіптесі жат қалада жампоз жазушыны жалғыз қалдырып кете барады. В.Набоков өзінің «Өзге жағалаулар» дейтұғын өмірбаяндық кітабында осы жайларды асықпай, майын тамызып, жеріне жеткізе отырып баяндайды. «Көрдің бе, кезінде Буниннің өзі бізбен сұхбаттас болмаққа ұмтылғанда қарамай кеткенбіз» немесе «өй, бір орыс-тың қаңғып жүрген жаман шалы-дағы» деген секілді қыжыртпа сөздер тізбегі… Бұл не? Орыс атаулыдан іргесін аулақ салып, оны айтасыз, орыс тілін де ұмытуға тырысып, шығармаларын ағылшынша жазған тәкаппар Набоковтың Буниннің жүрегін ауырту үшін істеген қырсықтығы ма, жоқ аты бәйгеден бірінші келген ағайынға жасаған ішмерездік пе, қысастық па? Кейін бұл туралы А.Твардовский «Бунин туралы» деген мақаласында ашулы ызамен жазды.
Толстоймен ара-қатынасы Чеховқа қарағанда өзгешерек болған тәрізді. Чеховпен күнде сөйлесуге болады, Толстоймен әңгімелесу үшін үлкен дайындық керек. Чехов жұмсақ, Толстой да мейірімді, бірақ, ол кейде үстін аппақ мамық қар басып жатқан алып қара тас секілді. Бунин Толстойдың христиан дінінің ортодокс тармағы (провославия) ұстанымдары, жалпы, Иса пайғамбарды Құдай тұту, шіркеулерді қызылды-жасылды безендіру, дін өкілдеріне берілетін артықшылықтар туралы пікірлерін қалт жібермей, ұйып тыңдайтын, тіпті оның анефама жарияланбастан бұрын «Інжілдің» жаңа толстойлық нұсқасын жазамын деген талпынысына да қызыға қарады. Оның «Арылу» романынан соң шіркеумен аралары тіпті шиеленісіп кетті. Бірақ, өз пікірін білдірген емес. Қарсылық танытпады, құптамады да. Расына келсек, Бунин де Чехов («Архиерей») секілді ортодокстік тарихаттың сала-саласын терең білетін.
Жалпы, орыс жазушыларының басты жетістіктерінің бірі, бәлкім, бірегейі олар өз ата-бабалары ұстанған дінді өте жақсы білді. Жақсы білгендіктен сенді. Білмей сенудің тақсыретін тартқандар аз ба? Дін, әдетте, егер ол шын мәнінідегі иман мен сенімге негізделген дін болса, адамның жүрегін нұрландырады. Қарайт-пайды, ағартады. Ал, «аққа Құдай жақ» екені әлімсақтан аян емес пе?! Ф.Достоевский, И.Тургенов, Ф.Тютчев, А.Пушкин, Ю.Лермонтов …бұл – классиктердің қай-қайсысына да қатысты сөз. Екінші бір аттың қасқасындай айқын көрініп тұратын ерекшелігі – туған табиғатты, қоршаған ортаны кез келген орнитологтан, кез келген ботаниктен, кез келген зоологтан, кез келген астроном, инженер, агрономнан артық білмесе, кем білмейтіндігі. Өкінішке орай, біздің кейбір қаламгерлеріміз үшін құстың бәрі – торғай, ағаштың бәрі –тал, бояу саны жетіден аспайды, иіс болса, не жұпар, не жаман иіс… Бұл тенденция көркем әдебиет пен көсемсөз мидай араласып кеткен соңғы жылдары тіпті ас-қынып барады. Арнайы семинар-кеңес-тер соңғы рет қашан өткенін де ұмыттық, әдебиет туралы тұшымды сөз Ғабең мар-құмның (Ғабит Мүсірепов) атақты «Авгийдің атқорасынан бастайығынан» соң айтылмай-ақ келеді. Бізге өзгеріс керек дей беретініміз, дей бергеніміз үшін жау көбейте беретініміз содан. Біздің басқа не кінәміз бар? Бірақ, маған сеніңіз, бізді ұлы өзгерістер күтіп тұр, көп қалған жоқ, аз ғана шыдаңыз, бәрі басқаша болады!
Х-о-о-ш, Бунин мырзаның Толстоймен екінші бір жолайырық жері – әйелдердің өмірдегі орны, қоғамдық қарым-қатынастардағы, жанұядағы атқаратын рөлі туралы. Толстой, әлбетте, басқаша ойлайтын. Ол, бірақ, адамзат жаралғалы жер бетіндегі болған және бола беретін күнәһарлық пен қатыгездік, кещелік пен арсыздық тек әйелдерден немесе әйелдердің қырсығынан шықты дегенді айтқан емес. Дегенмен, қоғамда «Крейсер сонатасы» және «Анна Каренинадан» соң графтың шын пікірі қандай екен деген қызығушылық пайда болғаны рас. Оның үстіне шалдың әр жылдары жазған:
…Бес биенің сабасындай семіз күтуші әйелге жүрегім аузыма тығылып құ- мартқаным есімде…
«…Бәрінен бұрын бұл хикаяны жазған кім, әйел ме, ер адам ба соны білмек керек, автор әйел болса, о, Құдайдың құдіреті қолынан келмейтін іске ұрынып, еркектердің жай-күйі туралы жазамын деп жыныңды келтіреді ғой… керсініше, әйелдер хақында жазса, әңгіме басқа.
Асылы бар ғой, мен әйелдер туралы не ойлайтынымды табытқа түсер алдымда ғана айтамын. Оған дейін қинамаңдар. Табытымның қақпағын ашамын-дағы, өмір бойы ішімде жиналып, қордаланып келе жатқан шындықтың бәрін бір-ақ ақтарып саламын, сосын лып етіп қайта кіріп кетемін. Ұстай алмайсыңдар мені.
Әйел қауымына тек жылтырап киініп, жарқырап жүрсе болды, бұ халықтан артық ақылдылық күтудің керегі жоқ.
Егер мен жаңа келген хатты ашып, оны әйел жазғанын білсем, әрі қарай оқымаймын.
Өз басым ешқандай әйелге ғашық болып көргем жоқ. Махаббат секілді бір сезім болғаны рас, бірақ, мен ол кезде он үш-он төрттегі бозбала едім, махаббаттың не екенін қайдан білейін?»
Осы секілді «әйел сүймес» пікірлері сол кездегі зиялы қауымның арасында кең танымал болды. Бұл «шедеврлерге» қарсы дау айтқандар да, қолдап, қуаттағандар да болмады. Арада жүз жылдан астам уақыт өтті. Толстойдың қателігін іздейтіндер бұл тұсты емес, мүлде басқа кеңістіктерді шиырлайды. Бірақ, әлі таппай келеді.
Әлбетте, шау тартқан шал графтың ойлары кім-кімге де қызық еді. Ол патшаның моральдық тұрғыдан азғын адам екенін, оның маскүнем бауырлары, қысқа күнде қырық құбылғыш қыздары, көңілдес әйелдері, маңына топтасқан неше түрлі алаяқтары туралы тұспалдап та, ашық та жазып жүрді. Христиан діні ұстанымдарына жат қылықтармен күресудің орнына «елді өзі бастап аз-ғындыққа итермелейді» деді. Толстойдың шығармаларынан нені аңғарасыз? Бірінші көзге түсетіні – «Мынадай азғын патша ел билеп отырғанда, орыс елі қайдан оңсын?!» деген ойдың сұлбасы. «Бұл – нағыз бақытсыз адам, меніңше, оны о дүниеде лапылдап жанған от пен жұлқи аққан тажал суы күтіп тұр. Ол қиналып өледі. Мойнында қаншама халықтың қаны бар? Әттең, ол қазір «менен кейін не болса ол болсын. Тірі кезімде шайқап қалайын, өлген соң сүйегімді көрден шығарып тастаса да мейлі» дей-тұғын тоқтаммен өмір сүруде… В.И.Лениннің Толстойды «орыс төңкерісінің айнасы» деп бағалауы негізсіз емес.
Ал, Бунин болса, патша туралы жаман жазған емес, жақсы да жазған емес. Оның өзінің әлемі бар еді.
Буниннің шығармаларында әйелді жоққа шығару, кекету, мұқату, кемсіту емес, керісінше, әйелге табыну басым. Оның шығармаларындағы мораль, әдеп, ахлаһ басқаша өрнектеледі. «Мен өзі – әйелден жолы болмаған сорлымын» деп жазады ол. Расында, жігіт болып жілігі толып, ең алғаш құлай сүйген Варвара есімді қыз бұған әйел болудан бас тартады. Ал, ресми алғашқы некесі туралы ол ештеңе жазбайды, бәлкім, есіне алғысы келмеген болар. Соңғы кезде өлердей сүйген Анна Цакни деген келіншек мұның жазған хаттарына жауап бермейді.
Етімнен ет кесіп бердім,
Өлмедім, бірақ.
Тағдырмен кектесіп көрдім,
Көнбедім құлап.
Қолымды сермедім алға,
Жасындай шарпысып өткен.
Жартасты көргенің бар ма,
Жарылып жартысы кеткен.
Шеттемін, жер шегіндемін,
Періштем, жүргейсің демей.
Кішкентай бөлшегім менің,
Сен мені білмейсің де ғой.
Бір күні білерсің…
Өмірінің соңғы жылдарында махаббат тақырыбына дендеп бет бұрған Бунинді замандастарының көбі түсіне алмады. Не түсінгісі келмеді. Ол алыста қалған жастық шағы мен енді қайтып көре алмайтын Отанын аңсады. Махаббат, қызық мол жылдарын жиі есіне алды. Құлай сүйген қыздарды, кездейсоқ жолыққан бикештерді көз алдынан өткізумен күн кешті. «Мына шал алжыды» деген қауесетттің отына май құйған да осы сағыныш туралы хикаялары еді.
Әйелі Вера Муромцева-Бунина мұның қылықтарын кешіре алмай үйден кетіп қалады. Кейін оралады, бірақ, үзілген жіп қайта жалғанғанымен орнында түйін қалған еді. Қиын түйін. Шешілмейтін түйін. Ол шынын жазды. Әдеттегідей оқырманға жазушының шындығы керек емес еді, оқырманға керегі оқырманға керек шындық болатын. «Қағаздарымды реттеуге жәрдем етеді» деген желеумен үйіне кіргізіп алған жас ақын келіншек күндердің бір күнінде қарт қаламгерді тастап, басқа қалаға кетіп қалады да, мүлде хабарласпай қояды. Талай түндерді кірпік қақпай, сансыз күндерді сағынышпен өткізген Бунин өзінің ақырғы сәттері таяп қалғанын сезді. Нобель сыйлығына алған ақшасы да тез таусылды. Бір рәуаятта ол алаяқтарға жем болған, енді біреулер «сақиға біткен малдың ақыры осылай боладыға» жығады. Қалай десек те өмір бақи ұлтым, Отаным, ана тілім, ең бастысы, арым, ұятым, иманым деп өмір сүрген ұлы жазушы ұлтынан да, ана тілінен де, Отанынан да, отандастарынан да қайыр көрмей, жат жерде жарлы жақыбай күн кешіп, елеусіз ғана көз жұмады да, Сент Женеве Де Буадағы орыс қорымына көптің бірі болып жерленді. Ол Л.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігіндегі» князь Андрейдің өлетін тұсын қайта-қайта оқиды екен. Толстой туралы мақаласында сол үзіндіні әдейілеп қара әріптермен тергізеді. Оның жақсы өлгісі келді. Бұл Еуропаның табалдырығынан келін болмай, кесір болып аттаған 1953 жылғы қараша айының сегізінші жұлдызы еді.
