Иван Бунин. Уайым

Күзгі кеш күн батпаса да салқын. Ой мен қырға созылып, өзенге барып құлайтын үлкен селоның сыртындағы кендірлі, қурайлы жазықтан маялардың төбесі шошаяды. Село көшелерін көлеңке басқан, күн үйлер мен қора-қопсылардың терісіне құлап барады, соңғы шапағы өзеннің арғы бетіндегі сары балшықты жарды жалап, сол маңдағы тиірменші үйінің әйнегінен шағылысып қайтып тұр.

Қария Авдей Забота, ауқатты мұжық, қалаға жиналып жатыр. Үйінің қасында, шарбақ пен жолдың ортасында арбаға жегілген боз бие қалғып тұр, жіп-жіңішке аяқтары тәлтиіп, кірпігі жұмылып, астыңғы барқыт ерні салпайып кеткен. Авдейдың бұйра шашы да боз тартқан, ірі денелі, түсі суық; еңкіштеу қыр арқасындағы оңып кеткен шыт көйлектің астынан жауырын қақпағы ырсияды. Сабан тиеген арбаны айналып жүр, қолында балға, езуіне қыстырған бір шөкім шеге, ешкімге бұрылып қарар емес.

Мұжықтың бір басындағы қайғы жетерлік.

Соңғы күндері қойымды сатсам ба, сатпасам ба екен деп көп қиналды. Қойы кары, сатқанымен пайда шамалы, күтім керек еді. Онан да астық сатқан тиімді. Күз жайлы, түсім де жақсы, бір маяны соғып та қойған. Тек тие де қалаға тарт. Тек қара бидай мен сұлының биылғы бағасы тым арзан. Қаражат қанша асықтырғанмен астық сатуға болмайды... Апта бойы ойланып Авдей ақыры қойдан құтылғаным жөн болар деп шешті.

Бірақ осы аптада өзі де жүдеп-қажып кетті, жағы сорайып, беті қарайып шыға келді. Жанары тік, қабағы салыңқы, ешкімге шапағат салмастан кетіп барады.

Қызы кеудешесіз қысқа юпка, жүн шұлықпен қора мен үй арасында жасқаншақтап екі дүркін жолды кесіп өтті. Ол да құрбысына, қызойнаққа баруға дайындалып жүр, тек әкесінен қорқады, әке уайымының қасында мұның елпілдеп-желпілдеп кеткені ерсі екенін сезіп, енді білдірмей сып ете түсудің күйбеңінде жүр. Бауыры, қарны қампиған жас бала, басындағы үлкен ескі малақайды зорға көтеріп, қаспақ қатқан мұрнын, жалақ ернін жалап қойып өзінше қамшы тұқылын үйірген болып еді. Тыраңдап барып жол үстіне омақаса құлады. Әкесіне жағынамын деп қыз оны қас пен көздың арасында сұп-суық домбыққан қолынан жұла жөнеліп үйге тығып жіберген, Авдей айқайлап та үлкерген жоқ.

Кемпірі баспалдақ үстінде шалына аянышты көзбен қарап тұр. Тарамыстанған бір қолын қарнына басып, екінші алақанымен иегін таянып алған. Ажымды күрең бет, ақсиған тіс, жүзінде уайымнан басқа дым жоқ. Сарафаны қысқа, таяқтай сидиған аяғы ұзын, табаны мен өкшесі шырыш-шырыш, балық пен суықтан жарылып кеткен болар, құдды тауықтың башпайындай тілім-тілім. Қарны дүңкиген, бала табудың азабы мен ауыр жүктен белі бүкірейіп кеткен. Көйлегінің ашық өңірі күлді-көмеш, ар жағынан кары қаншықтың емшегіндей омырауы салақтап көрініп тұр, ортасындағы жез крест өңезден көкпеңбек.

Ұзақ өмірдің азабы оны қайғылы, Авдейды жұртқа жат қылған.

Арба кеуіп қалған, шашылуға жақын. Авдей жәшігін ақтарып, босап кеткен шабақтарын шегелеген болып жүр. Кешкілік салқын жел етегін түріп, қыр арқасын жалаңаштап, аш белге батып кеткен белдікке дейін қайта-қайта ашып тастап тұр. Шұлғауы етіктің сыртында салақтап жүр, тіпті қоныштың ішінде ештеңе жоқ сияқты, осы үйдің төбеті құйрығын бұлғаңдатып келіп жаңа ғана қарамай жаққан етіктің қонышын иіскеп еді, Авдей оны балғамен қабырғадан қақ еткізіп періп жіберді.

- Шолақ тонымды алып шық, арбаға нан байлауды ұмытпа,-деді ол кемпіріне зеки сөйлеп.

Соңғы шегесін сіңіріп жіберіп, маңдайына түскен шәпкесін кейін сырды да қидан божып тұрған қораның ашық қақпасына беттеді. Қораның жартысы көлеңке, жартысын күн сәулесі жалап тұр еді. Көлеңке жағындағы саңғырық басқан бұрышта тауықтар балапан басатын. Жабықтан кептерлер күркілдеді... Кезінде тауықтар да, кептерлер де, мынау талдан тоқып, балшық пен сиырдың жапасын араластырып шаптаған жып-жылы қорада Авдейды ылғи да қуантушы еді... Қидан баяғыда шіріп кеткен ершіксіз ескі арбаның үстінде арқанның үзігі жатқан. Соны алды да Авдей қой қамайтын дүңгіршекке барады.

- Әке, қияр салайын ба деп шешем сұрап жатыр,-деді қақпадан сығалаған қызы.

- Немене, өзі білмейтін бе еді?-деп Авдей ызалы үн қатты,- әлде мені бірінші рет жолға шығарып тұр ма екен?

Дүңгіршектің торлы есігінің ар жағынан сабанның сылдыры естілді. Ай мүйізді, қалың бұйра жүнді шағыр көз кәрі қой бір нәрседен секем алғандай, қалақтай құйрығын жбырлатып сабанды таптап жүр еді, Авдей есікті ашып бас салды да бар күшімен алып соғып, аяғын арқан үзігімен байлап тастады. Қой таң қалғандай көзі бақырайып тырп етпей жата берді. Шал тас қылып байлаған арқан тұйығына қолын тығып жіберіп, күшеніп жүріп үйілген қидың өркешін жырта арбаға қарай дірілдетіп сүйрей жөнелді. Қой байқұс көзі аларып, құйрығы дірілдеп, түрпідей тілімен иесінің қасаң боп кеткен қолын бір жалап алғаннан басқа дармен жасаған жоқ.

Жарты сағат өткенде Авдей жолға шықты.

Қарамай мүңкіген шиқылдақ арба бірде өрге тырмысып, бірде еңіске қарай дірдектеп ыңырсыған ұнмен қатар-қатар тізілген үйлер мен қора-қопсыны жаңғырта ақырын аяңдап келеді. Артында бір бау шөп байлаулы жатыр, алдында аяғы байлаулы момын қой. Авдей шолақ тонын қымтана, бөркін милығына баса киіп доңғалақ шиқылына құлақ түргендей, бейжай еріп келеді, қолтығында қамшы, аузында трупка, анда-санда көк түтінді бұрқ еткізіп қояды.

Мінеки, соңғы үй, ар жағы жалаңаш кең жазық: дәл осы жерде қалаға бұрылатын шынтақ. Қанаты тозып қаусап кеткен атам заманғы ескі жел қапалағы ербейіп тұр, алпыс жыл бұрын да, Авдейдың бала кезінде де дәл осылай мыңқ етпей тұрушы еді. Түбінде мұңсыз балалар бір аяғымен секектеп ұябасар ойнап жүр... «Тұра тұр, ойының осылғырлар, сендер де мендей боласыңдар!» деді Авдей ішінен күрсініп, әйел көйлегін киген боқмұрын тақырбас таяп келіп тыныш жатқан қойға көзін бақырайтты, Авдей көңілсіз езу тартты: «Ақымақтар қашанда бақытты, қайғысы жоқ!» сайға түсе берісте түбінің ақ қайраңы жарқырап таяз өзен жайылып жатқан, қарсы бетке лекерлеп көпір салған болыпты. Жайлыма күн сәулесіне шағылысып, жағадағы тастақ беткейді сағымға бояп тастапты. Көпір үстінде еріккен аңшылар: қосаяқ жеңіл трашпеңкеге жеккен елірме жирен ат, екі адам шіреніп отырып алыпты, иықтарынан екі мылтықтың ұшы шошаяды.

Авдей арқан божысын тартып, биесін тоқтатты да аңшылар әрі тар, әрі тайғанақ көпірден өтіп кеткенше тосып тұрды. Бәрін көріп тұр. Бірақ бәрі де түс секілді. Қайғы меңдегендіктен бәріне немкетті дертті адам дерсің.

Ақыры көпірден де өтті-ау. Дөң басына көтеріліп сайға түсті. Тағы да өрге шықты. Тозып біткен мылқау жолдың тастақ асуларындағы жаз бойы күн қақтаған бұта-қарағандары қызылкұрең тартқан. Асулар таусылар емес, қалаға дейін жиырма бес шақырым, бірақ сол қала Авдейге қашанда жер түбі секілді көрінуші еді.

Белестен белеске көтеріліп, үнемі ілгеріге көз тігемін деп шаршады. Арттағы күн де қызарып батып барады. Иен даланың шегі жоқ. Қарғалар да бүрісіп келіп ағаш басына қонақтап жатыр. Көкжиектегі телеграф бағандары да жер шетіне көшіп барады, қызыл вагондарды тіркеп алған тауар поезінің будақтаған түтіні түйдек-түйдек болып кейін қарай жосылуда. Авдейдың күні бүгінге ең жек көретіні осы поез. Өмірінде бір-ақ рет темір жолмен жүргені бар. Соған да өкінді: дамылсыз басы айналып, зәре-құтын қашырған.

Жазықты кесіп өтетін темір жолға жеткенде шылагбауымның алдына келіп тоқтады. Күздің күні ерте жанған күзет күркесінің шамы да ерсі екен.

Бұдан армен тас жол, адамды зеріктіретін дүниедегі ең жаман жол да осы... Авдейдың жасы алпыс жетіде, өлер шағы да алыс емес. Аса бір жоқшылық та көрген жоқ, қиянат пен қырсықтан құдай өзі сақтаған.

- Өміріңде бастан кешкен бір қызықты оқиғаңды айтсаңшы,-деген бірде жастау мырза.

- Құдайға шүкір, менде ондай жағдай болған емес,-деп жауап берген. Мінеки, жетпіске таяп қалдым, құдайға рақмет, қызықты оқиғаға тап болған емеспін. Бірақ тіршілік уайымы өмір бойы қажытумен келеді. Кедей көршілері оны сараңсың деп сөгетін. Іштей ашуланған Авдей қайыршыға айта салу қашанда оңай деп ойлайтын.

Күн батысымен салқын жел ұлып қоя берді. Авдей қойын сабанмен бүркеп, бөркін баса киіп, қолын жеңіне тықты да жол жиегімен шиқылдаған арбаның соңынан адымдай басып келеді.

Желбезекті картамыш танауы көгеріп, ағарған сақалын жел сауды. Бозарған жалпақ қасы түйіліп, өшіп бара жатқан жанарында мұң ғана қалды.

Аударған: Қалихан Ысқақ