Көк биенің киесі (әңгіме)

– Үйдей төбетіңнің барын білмеппін, – деп Таласбай әлде қызғанғаны, әлде сүйсінгені белгісіз, даусы жарықшақтана сөйледі.

– Жақында ғана әкеліп едім. Содан білмегенсің ғой. Әрі үйдей ештеңесі де жоқ. Асыл тұқымды төбеттің күшігі. Қанибек баяғы ақ жарқын мінезіне басып, Таласбайға бар мән-жайды тәптіштеп түсіндірді. Сөйтті де, оны жазғы үйіне бастап әкелді.

– О, Сәбила, сұлулығыңмен қара көлеңке бөлменің ішін нұрға бөлеп жүрмісің! – Таласбай Сәбиланы көріп, бірден көңілді райға ауысты.

– Қанидың құрдасы, амансың ба? Төрлет, мен шай қамдайын.

Шіркін, ауыл қазағы! Қонақ келсе, Алладан нұр жауғандай қуанатын, мейманы риза болып аттанса, бар дүниенің шапағатына шомылғандай рахаттанатын, «шақырусыз келдің-ау» деп көкірекке теппейтін, сол кең пейіліне бола үйінен құт-береке кетпейтін ауыл қазағы! Жазылмаған жайсаңдық қағидаларының төресі де, ағытылар әңгіменің өресі де осында ғой. Бірақ...

Атам қазақтың салтымен шай ішіле сала, Қанибек құрдасынан не бұйымтайы барын сұрады. Таласбай жай ғана амандық сұрасуға келгенін айтты.

– Сәбиланың шайын терлеп отырып ішкен де бір ғанибет қой. Осы тойғаныммен қайтайын. Балалар шаруаға қырсыз, өзім бас-көз болайын, – деп Таласбай шығуға айналды.

– Жарайды, шаруаңнан қалма, – деп Қанибек қонағын әудем жерге дейін шығарып салды.

– Қа-қани, мана бұйымтайың бар ма деп едің ғой. – Таласбайдың есіне әлдене түскендей, өзгеде есесі кетіп бара жатқандай қақала-шашала сөйледі. – Маған ана төбетіңді сыйла.

– Талас, басқа бірдеңе өтінші. Өзім сонша жерден қолқалап алған күшігімді бере алмаймын.

– Әй, Қани, жаңа ғана қазақ болып бұйымтай сұрап едің. Енді кәпір болып, езуің көпіріп шыға келдің бе?! – Таласбай бірден ашуға басты. Жеті атасының жиғаны қолынан сусып бара жатқандай безек қақты.

– Ренжи көрме, мен ол төбетті...

Қанибектің сөзінің соңын тыңдамаған құрдасы жөней берді. Кенет арық шетінде кішкентай құлынын баурына алып тұрған көк биені көзі шалды. Сол баяғы дегені уысына түспеген, өзегін запыранға толтырған кеш есіне түсті. Көк бие ол кезде тай еді. Таласбай жылқы тани білетін қазақтың бірі, тұрқы ұзын тайға бірден көзі түскен болатын. Әншейінде Атымтай Жомарттай болып жүретін Қанибек сол жолы да сараңдық танытып, тайын бұған жетектетіп жібермеген. Кейін сол тай талай тайпалған жорғалардың енесі болды. Міне, сол күңгірт кеш санасын сілікп өтіп, көңіліндегі ескі қыжылы ақырындап ояна бастады. Пендені әзәзіл азғырам десе, әп-сәтте-ақ екен ғой.

Көк биесін көрген Қанибек оған жақындап келді.

– О, жануар, құлының жас болған соң, ауыл сыртындағы жайылымға да шыға алмай жүрсің бе? Жаздың күні өз аузыңмен жұлып жемеген шөп шүйгінді болмай жүр ме?!

Көк бие иесіне мұңын шаққан жоқ. Керісінше құлынымен бірге ауыл ішін жайылымға айналдырғанына риза іспетті. Көзінен аналық мейірі төгіле, қасқа құлынын тұмсығымен түртіп қойды. Құлыны енесінің бұл түртуін ойынға балап, бірден оның бауырынан сытылып шығып, ойнақтай жөнелді. Биенің мөп-мөлдір жанарынан ана атаулыға ғана тән перзентіне деген алаңдаушылық көрген Қанибек «Иә, сен де анасың,» деп күбірледі. Оның күбірін қостағандай, көк бие басын шұлғып-шұлғып жіберді. Үйіне қарай аяңдаған иесінің соңынан құлынды бие өзі еріп келеді. Ауылдастары осы қасиетіне «Қани төрт түліктің тілін біледі» деп қылжақтайтын.

– Кешкі сауымға дейін іздетпей, өзі келеді. Осы көк бие расымен де ақылды,-деп Сәбила алдарынан шықты.

– Иә, ақылды. Мал иесіне тартпайтын ба еді?

Қанибек ақырын әзілдеп жымиды.

– Айны-қатесіз тартқаны шын. Айтпақшы, құрдасың екеуің сонша не айттыңдар? Сүт пісірім уақыт өтті.

– Шай үстінде сұрамаған бұйымтайын айтты. Буынсыз жерге пышақ ұрған соң, жоқ деп едім, ренжіп кетті.

– Баяғыда тай сұрап еді, енді не қолқалады?

– Ит сұрады. Бере алмадым.

– Құтжолды балалар да жақсы көреді. Оны бере салсаң, олар қиғылық салар еді. Бермегенің де дұрыс болды. Мен арықтан су алайын, кешке дейін біраз кір жуып тастайын. Тоғанға суға түсуге кеткен балалар да келіп қалар.

– Олар да іздетпей, өздері келеді ғой. Маған тартқан, – деп Қанибек тағы қалжыңдады.

– Иә, иә, бәрі сенен аумай қалған. Сенің көшірмең секілді.

Сәбила арық басында біраз бөгелді. Сыздықтап аққан су жөпелдемеде шелегін толтырта қоймады. Түбі құдайдың қара суына да зар болмаса нетті. Онсыз да ауылдағы сәуегей әйелдер «жоғары жақтан бір қалталы каналды бөгеп, тары егеді екен, сосын қып-қызыл ақша табады екен» десіп сумаңдасып жүр. Сол көрегендер не десе де, бұлжымай орындалатыны бар. Ұзын құлақтың сол сыбысы ауылдағылардың мазасын қашырғалы бір жаз өтті.Әзірге Жиделіні ешкім судан қақпаса да, бір қауіп бардай жұрт осы тақырыпты көп әңгіме ететін.

– Әй,Сәбилаш, судан шабақ аулап отырмысың? – Шар еткен дауыстан Сәбила басын жұлып алды. Көшенің соңында тұратын Нұржәміш екен.

– Аман-есенсің бе? Көшенің басына оңайлықпен келмеуші едің ғой.

– Иә, қала қазақтарына ұқсап, біз де бір-бірімізге жат болып барамыз-ау. Әркім өз ауласынан шықпайды. Ұл-келіннің үйіне барып, қайтып келе жатқан бетім ғой.

– Бәсе, жүзің жайнап тұр. Немерең қара құлақтанып өсіп қалған шығар.

– Тіл-көзім тасқа. Жыбырлап адам болып қалыпты. Мен бір қызықты көріп, түсіне алмай қалдым. Келін немеремді интернет деген пәлеге қарап бағады екен. Тамақты да сағатқа қарап отырып береді екен. Бала бағуды үйрететін ол интернет деген не нәрсе?

– Балаға зиян келмесе, қарай берсін сол интернетіне.

– Біз ештеңеге қарамай-ақ баламызды бағып-қақтық қой.

– Нұржәміш-ау, біздің қарайтын интернетіміз болды ма?-Екеуі жарыса күлді. Кездесе кетсе, шүйіркелесе жөнелетін ауыл қазағының бір жақсы қасиеті, тіпті сұлулығы да осы ғой. Қарбалас тірліктің қызуымен жүріп те, амандық-саулық сұрасу, тіпті оған үлгермесе, бір-бірін түстерінде көріп, ертеңіне сол түстерін айтып отырып, кең жайылған дастарханда бас қосу-ауылдықтардың ғана бойына біткен ғажайып қасиеті.

Міне, бүгінгі кеш те солай аяқталды. Мал түгелденіп, қораланды. Бөтен қой іздеп, жоғын қарағандарға қорасын ашып көрсетіп, реніш білдірмей, жөн-жосық айтқандар. Бұзауы еміп қойып, көршісінен сүт сұрай келгендер. Ауылдасының жоғалған малын өрістен көріп қалып, өзінікіндей көріп айдап әкеліп, иесіне табыс еткендер. Ертіс өзенінің қара масаларынан қорғанып, әр үйдің алдына түтін тұтатқандар. Ауылды үстінен қараған адам осыншама тірліктің қайнаған сәтін көріп, құмырсқаның илеуіне теңер ме еді?!

Қанибектің іздеусіз-ақ өздері келетін қос ұлы мен қызы шаруаға шамалары келгенше араласып, кешкі аста ғана байыз тапты. Ауыл баласы шаршауды білмейді ғой. Қараңғылық мысы басқан мезетте Қанибек қора жақты бір шолып қайтты. Көк бие иесін көре сала, жақындап келіп, Қанибектің иығына тұмсығын қойды. Мұнысы еркелегені. Жайбарақат түр танытқан биесін көріп, әлденеге көңілі жайланған отағасы үйіне кіріп кетті.

Ал Таласбайдың менмендігінен туған өкпесі ысқырынған ашуға айналды. Қара түнді жамылып, өз жанын тыныштандырмақ болды. Күндіз өз меншігі болмаған күшік Қанибектікі де болмау керек еді. Сонда ғана көңілі сәл де болса тыншитындай көрінді. Ел аяғы басыла, ұрыдай жасырынып келіп, күшіктің итаяғына сеспей қатыратын у тастады. Аула дегенді, қақпа атаулыны білмейтін ауылдықтардың аңқаулығы қара ниетті қорқаудың арамдығын іске асыруына септігін тигізді. Итаяқтағы тамаққа уды араластырып, өзі бұрышта сәл күтті. Кенет, қайдан екені белгісіз, күшік жетіп келіп, үре бастады. Даусы мұндай зор болар ма? «Мынау қасқыр алатын мықтының өзі болайын деп тұр ғой,»-деп іші күйе сыбыр еткен Таласбай оны алдарқатып, атын атап, өзіне ақырын шақырды. Құтжол деп айтқан адамдарды өзіне жақын санайтын аңғал күшік жетіп келіп, еркелей бастады. Таласбай оның у қосылған тамақты жегеніне көз жеткізу үшін ұзақ отырды. Тығылған жерінен біреу-міреудің көзіне түсіп қалмас үшін амалсыз шығып кетті. Ал Құтжол арсалаңдап, оны шығарып салды.

Түн сұлуы Ай барқыт көкті жасандырып, жұлдыздармен безендіріп бітті. Таңнан сыбыс келгенде, асыл Ай жарық атаулыны Күн падишаға аманаттап, өзі ығыса берді. Таң сызылып атқанда, жұлдыздар жасырынып, ару Ай біржолата кетуге қимай, ағараңдап аспан төрінде қалып қойды. Күн шығыстан көтеріле, ауылдың тынымсыз тірлігі тағы да басталды. Құтжолдың өлігін алғашқы болып көрген Гүлім жазғы үйге жау шапқандай ентелей кірді.

– Апа, көке, Құтжол шөп шарбақ жақта өліп жатыр. Өліп қапты!-Аш қарын шаруа қамдамайтын үй иелері таңғы шайларын енді алдарына ала берген еді. Мына хабар оларды кәдімгідей абыржытып тастады.

– Гүлім, Құтжол түннің бір мезгілінде үріп еді ғой. Шапқылап жүрген, тамағы тоқ күшік, оған не болар дейсің?!

– Жүрші, көке, апа, өздерің көріңдер. Ол сондай аянышты күйде өліп жатыр!-Гүлім өксіп жылап жіберді. Бәрі бірінің соңынан бірі андыздай шығып, шарбақ жаққа барды. Құтжол расымен де өліп жатыр. Сүйкімді күшік әдетінше керіле ұйықтап жатқандай. Тек ақсиып қалған езуі оған жасалған қастандықтың белгісіндей көрінді.

– Тоба! Тоба! Гүлім, жылама! Тағы да күшік асыраймыз. Оған да Құтжол деп ат қоясың,-деп Сәбила қызын жұбата бастады. Әйтсе де өзі іштей тіксініп қалды.

Қанибектің есіне бірден «күшігіңді маған сыйла» деген Таласбайдың зілді даусы елес берді. Өтінбеп еді, құрдасы. Әзірейілдей әмір берген. Жә, көзі жетпей күдіктенгені несі? Ғайбат ойлап, Алласына күнәлі болып жүрмесін. Қанибек ағыл-тегіл келген ойларының ағынын тежеп, қорасына ұмтылды. Ол жаққа да төтеден бір тажал келіп қалардай қауіптенді. Төлінің басы көк бие аман екен. Бірақ бие мазасыз көрінді. Жастайынан жылқы баққан Қанибекке оның бұл беймаза кейпі түнгі әлдебір сойқанды сездірді. Бәлкім, ол Құтжолдың қинала өлгенін көрген болар. Ауылды жерде отырып, жымысқы әрекет жасауға кімнің дәті барды екен?

Бұл таң осындай әбігермен атты. Балалар шошымасын деп, үлкендер күшіктің жағымсыз шөп жеп уланып өлгенін айтты.

Оған оңайлықпен сенген балалар болмады.

– Құтжол ара-тұра шөп жейтін. Бірақ ол таңдап, өзіне керектісін талғап жейтін,-деп ортаншы ұлы Асқар қарсы шықты.

– Құтжол басқа бір иттердей ауылды кезіп өлексе жемейтін. Оның улануы мүмкін емес,-деп кіші ұлы Асхат та қояр емес.

– Күшікті кеше жазғы үйдің кіреберісіне қамай салғанда өлмейтін еді,-деп Гүлім ботадай боздап қояр емес.

– Жә, сонша шулағандарың не? Өлер күшік өлді. Басқасын әкеп береміз. Шайларыңды ішіп, тірліктеріңді тындырыңдар,-деп Сәбила тыйып тастағанмен, Қанибектің жүрегінде де бір түйткіл тарқай қоймады.

***

Күн соңынан күн кідірмей өтіп, айлар аяңдап жылжи берді. Күшік оқиғасы да ұмытылғандай болды. Шөп шабу науқаны аяқталып, тұрғындардың дені шапқан шөптерін қораларына тасып үлгерді. Шығыс күзінің бір-ақ күнде қаһарлы қысқа айналып шыға келетініне ауылдықтар әбден үйреніп кеткен. Шаруаларын да соған қарай мұқият реттеп алатын. Төрт түліктің ішінде тек түйе ғана ұстамайтын жиделіліктер өзгесін берекесімен өсіретін.

– Балалар мектептен келгенше, шай ішіп алайық. Олар бүгін тым ұзақ бөгелді ғой.-Сәбила шай қамдай жүріп, оқушы ұл-қыздарына алаңдады.

– Ұлдар екілік алып, сабақ соңынан қалған шығар. Ал Гүлім мектептің бір концертіне қатысам деп жүріп қалған болар.

– Осы сен қызды ұлдай көретінің не? Қызды қыз сияқты тәрбиелеу керек.

– Мен теріс тәрбие беріппін бе?-Қанибек дастарханға жайғаса беріп, әйелінің сөзінің соңын күтті.

– Сен қызды итқұмар, атқұмар еттің. Түздің тірлігін тындыруға, қора жаққа баруға ынтығып тұрады.

– Ол табиғатынан бар қасиет. Ұлдар атқа жақын емес. Ал көк биеге Гүлім кішкентай күнінен мініп, өзіне етене етіп алды. Одан сен ренжитін ештеңе көріп тұрған жоқпын,-Қанибек жайбарақат шайын сораптай, қызының мақтауын асырды.

– Отағасы, айтпақшы, жаңалық айтпай ұмытып кетіппін ғой. Ауылға жаңа әкім келеді екен.

– Ұзын құлаққа мән бермейтінімді білсең де, тосын хабар тасуыңды мүлде қоймайсың,-деп Қанибек мырс етті.

– Анау-мынау емес, Нұржәміш айтты. Ол айтса, қалт кетпейді. Әкімдікке Таласбай да таласқан көрінеді. Осы сенің құрдасыңды түлен түртіп жүр ме?

– Таласбайдың таласпайтын нәрсесі жоқ. Бәрі өзімдікі болса екен деп өңмеңдеп тұрады. Құдай берген төрт баласының амандығын тілеп, тып-тыныш жүргенді білмейді өзі,-Қанибек бала кезінен бірге өскен құрдасының соңғы кездері күрт өзгергенін түсіне алмай-ақ отыр.

– Жаңа әкімнің жылқы фермалары бар екен.

– Сен сол әкімнің бар мүлкінің тізімін алып алғаннан саумысың?-Отағасы байсалды қалпынан танбай, бас шайқады да қойды.

Жиделі-елу-алпыстай ғана түтіні бар шағын ауыл. Тәуелсіздік алған соң ғана қазақша атауға ие болған бұл ауылдың жалғыз мақтаны тоғыз жылдық мектебі еді. Соңғы уақытта ол да мақтаныш болудан қалып, кешегі сауыншылар мұғалім болған. Артына қойылған тіреулерге сүйеніп тұрған ескі мектеп ғимараты алпыс жылдық тарихтың куәсі. Осындай мың сан мәселеге малтыққан, тек мал бағумен ғана күнін көрген Жиделіге жаңа әкім келсе, көктен құтқарушы періште түсердей, жұрттыің елеңдейтіні де рас. Ескі әкім есті шығарып кеткенде, жаңа әкім жарылқай қояр ма екен? Бұл жағынан халықтың үміті зор болатын.

– Апа, сынып жетекшіміз сіздерге хат берді. Біреудің хатын ешқашан оқуға болмайтын себепті, мен ол жазбаны аша алмадым. –Гүлім асығып-үсігіп, күнінің басты бедерін анасымен бөлісті.

– Ол не хат? – Сәбила да қызығушылықпен бүктелген қағазды ашты. Ауыл халқын жаңа әкім мектепке кездесуге шақырыпты. Демек, жаңа әкім тағайындалып та үлгерген екен ғой.

– Қани, мына жиналысқа сен бар. Мен барғанда не айтам?!

– Түу, шіркін-ай, сөзге жоқ адам едің. Жарайды, барсам барайын.-Қанибек бәйбішесііне әзілдей келісті.

– Еркек болып сен бармағанда, әйел басыммен етегім желбіреп мен жүгірем бе сол жиналысқа?-Бәйбішесі отағасының қағытпасына шамданып қалды.

– Бәйбіше, сенің орның үйде.

– Апа, сен-осы үйдің жүрегісің.-Қызының бұл сөзіне екеуі де сүйсіне күлді.

– Осы қызым сөз бастайтын шешен болады.

– Мүмкін мал дәрігері болар,-деп қалды әкесі.

– Қойшы, малдан басқаны көрмеген біз оңдық па? Әлі сол малдың соңынан жүрген түріміз... - Әйелі тыз етпе ашумен ұзақ-сонар сөйлесе, тысқа шығып кету-Қанибектің сүйексіңді әдеті. Өзінің тұңғиық ойларын ретке келтіретін мекені-қораға беттеді. Қылауланып қар түссе де, ірі қара да, ұсақ мал да әлі тебіндеп жайылатын. Әсіресе, көк бие бастап, өзге жылқылар ауыл сыртына ұзап шығатын. Қасқа құлын қазір өсіп қалған. Енесінің о жақ бұ жағына шығып шапқылап жүргені. Ол алыстап, құлдилай шапқыласа, көк бие қатты осқырынып жібереді. Бұл дыбысты ести сала, қасқа құлын бірден енесіне оралады. Осы ана мен бала арасындағы тілсіз түсінісуден Қанибек көп жайды ұғатын. Тілді-жақты адамдар кейде бір-бірін ұқпай, араз болып жатады...

Өз ойымен жүріп, қора ішін мұқият қарап шыққан отағасы шөп үйілген шарбаққа келіп отырды. Биылғы қыс қандай қатты, ұзақ болса да, мына жинаған жем-шөбі бар малына жетіп қалатынына Қанибек тым сенімді.

– Әй, Қани, шөбіңе қарап, нендей ойға батып отырсың?-Барқылдай шыққан дауыс жігіт ағасының ойын шашыратып жіберді.

– Талас, қашан келіп қалдың? Амандық па?-деп құрдасының жерден шыққандай сап етіп жетіп келгенінен сескеніп қалғанын аңғартпауға тырысқан Қанибек байсалды сөйледі.

– Бұйымтайым бар,-деп қырылдады Таласбай.

– Құлағым сенде.

– Мен соғымға жылқы іздеп едім. Сенің құла құнаныңды көрдім. Бағып-қағуын келістіріпсің. Соны маған сат!

– Мен ешкімге мал сатам демедім.

– Бағасын сен айт. Мен келісе саламын.-Таласбайдың жүзі қарауытып, белгісіз ала құйынның ішінен шыққандай бұйыра сөйлеп тұр.

– Сатпаймын дедім. Сен неге осы көк биеге жабыстың да қалдың? Маған ит бітсе, оған көз тігесің. Неге? Өзіңнің дәулетің тасып тұр. Мендегі барға неге көз сала бересің? Соны түсіне алмадым.-Бұдан ары жұмсақ әңгімені жалғастыруға сабыры таусылған Қанибек тік кетті.

– Мен үйір-үйір жылқы ұстасам да, сенің көк биеңдей жүрістісі жоқ. Ел жорға жарыс болса, сенің көк биеңнің тұқымдары озады деп бәйгені саған бөктеріп, мақтап отырады. Сен асыраған ит те ел аузында жүреді. Мендегі үш иттің бірін де әңгіме қылмайды. Енді тым болмаса, сол көк биенің бір құнанын қыс бойы жеп шықсам болмай ма?!-Қылғына сөйлеп, ішкі запыранын ашық ақтара салған Таласбайға Қанибек ақыра ұмтылды.

– Кет бұл жерден! Қараңды батыр! Саған сатар малым жоқ! Ауыл ішінің бос әңгімесін мақтан көретініңді білмеп едім. Кет!-Балуан денелі, ұзын бойлы Қанибектің аюдай ақырған даусынан жасқанды ма, әлде қаһарлы жүзінен қаймықты ма, Таласбай жылыстай жөнелд.

– Көке, жиналыстан кешігесіз ғой,-деген қызының күміс қоңыраудай сыңғырлаған нәзік балаң үні отағасыны сабыр ауылына алып келді. Лезде салиқалы әке бейнесіне көшкен Қанибек қызын ерте, үйіне кірді. Қос ұлы мектептен енді келіпті. Апаларының дәмді-тәттісін қомағайлана асап жатыр.

– Екеуің неге сонша ұзақ жүрдіңдер? Сабақтан соң басқа бір жаққа кетіп қалғанды қойыңдар деп ескерткенім кеше ғана ғой.-Әке сөзіне ұлдары бірдей жауап берді.

– Көке, әкім келеді деп мектептің бүкіл ауласын сыпырдық. Тоғайдың жапырақтарын жинап, аулаққа апарып төктік.

– Әкім келеді деп, балаларды жұмысқа салыпты.-Сәбила отағасына шағымдана бастап еді, ол бірден тыйып тастадыг.

– Жұмыс істесе, одан кем болып қалмайды.Тек соны әкімге деп емес, күнделікті таза ұстауды неге ойламайды екен бұл мектеп? Киімдерімді берші, жиналысына барып келейін.

Жиналыста Таласбай жаңа әкімді қоршай отырған үркердей «ақсүйек» топтың жанынан табылды. Мәселе айтпақ болған біреулердің сөзін қағып, берекесін кетіріп отырды. Бірақ сұрақ қоймақ болып, орнынан Қанибек көтерілгенде, Таласбай үн қатпады. Құрдасының күндізгі айғайынан жүрегі шайлығып қалған сияқты.

– Ауылнай бауыр,-деп сөз бастады Қанибек.

– Бауыры несі? Мырза деңіз, Қуат Усенович деңіз,-деп «ақсүйек» топ шу ете қалды.

– Вич демей-ақ қояйын. Үсеннің ұлы Қуат дейін,-Қанибектің жауабы күлкі шақырды.

– Халықпен танысам, білісем деп келген екенсің. Оның жарапты. Десе де нақты халықты сөйлетпей, мына бір «тоқ қауымның» қаумалауынан шыға алмағаның жарамады. Бұл ауылда қанша жылдан бері шешілмей жатқан мәселе көп. Тоғыз жылдық мектепті бітірген балаларымыз сегіз шақырымды жаяу жүріп, көрші Қалжыр ауылынан оқиды. Қыс ішінде ит-құс тие ме деп бәріміз балаларымызға алаңдаулымыз. Ауыл ішіндегі арықтардың көзі бітелгелі қай заман? Арықтың тек нышаны ғана қалған...-Қол шапалақтап, қошемет білдірген ауыл халқы Қанибектің сөзін аяқтатпады. Осы сәтті пайдаланған Қуат әкім өзі сөз алды.

– Бәрі болашақтың ісі!-Ұзын арқан, кең тұсау жауап екенін сезген ауыл тұрғындары бұл жаңа басшының да жаңалық әкелмейтінін, жоғарылап кеткен ескі әкімнің сарқыншағы ғана екенін іштей болса да бағамдап үлгерді.

...

Ауылнай Қуаттың қолтығына су бүркуге жарап қалған Таласбайдың дерті күн санап өрши берді. Бітеу жарадай сыздаған ауруының атын өзі анық білмейтін. Әйелімен сөйлесті. Мол денелі Әйнектің айтқаны бұның сырқатын қоздыра түсті.

– Сен сат деп барғанда, қотыр құнанын қимайтындай, Қанибек кім екен? Бізден артықпын деп отыр ма? Қалада оқитын ұлын айтып, ана Өтештің асында Сәбиланың мақтанбасы бар ма? Алла оларды бір күн асқақтатса, бір күні жерге қаратар!

Бұл сөздерден соң Таласбай өзі жоспарлап ойға алған, алайда жүзеге асыруға жүрексінген ісін орындауға белін бекем буды. Содан соң Қанибек құнанын бұған өзі ұстатып жібермесе Таласбай аты құрысын! Ұлының қалада оқитыны мақтан болып па? Бұның ұлы да оқи алады. Таласбайдың ойына ақылы оқудың бір жылын толық төлесе де, үлгерімі нашар болған баласының оқудан шығып қалғаны оралды. Таласбай іштей өзін Қанибектен кем-қор сезініп кетті. Осыдан соң ібіліс ісін орындамасқа амалы қалмады. Жан-дүниесін жайлаған жын оның адамдық кейпін қашырып, арамза сұрқын асырды.

Бұл сәтте Қанибектің үй-іші еш алаңсыз отыр еді. Гүлім әкесіне «Қамбар батыр» жырын осымен үшінші рет дауыстап оқып беріп отыр. Әкесіне қызының әдемі даусы ұнай ма, әлде жыр кейіпкері сұлу Назым ұнай ма, әйтеуір қайталатып оқытуға құмар.

– Басқа кітап оқысаңдаршы. Қайталап қоса беретін күйтабақ құсап қалдыңдар ғой,-Сәбила қағытып қойып, тоқымасын жалғастыра берді.

– Қамбар батырдың тұлпары мен тазысын айтсаңшы. Сол екеуін суреттеген тұстары керемет,-деп әкесі сүйсінген сайын, Гүлім сол суреттеулерді қайталап оқиды.

– Мына екеуінің қорлығын-ай, ә! Ит пен аттан басқаны білмедіңдер ғой,-Бұл жолы Сәбила әкелі-балалы екеуін ашық жақсы көре тіл қатты.

Тете ағайынды Асқар мен Асхаттың өз қызықтары өздерінде. Ортақ тақырыптары жоғарғы екі сыныптағы ең сұлу қыз туралы.

– Айша өте әдемі. Меніңше, солай,-деп бастады Асқар.

– Қойшы, несі әдемі, мұрны қаздың тұмсығындай. Одан да біздің сыныптағы Айгүл көрікті.

– Сенің қап-қара Айгүлің сен үшін ғана көрікті шығар. Ол өзін аққу сезініп, паңсынып жүреді. Айша есептеріп көшіруге береді, жөн айтуға да шебер өзі.

– Кешегі алгебрадан алған төртің Айшаның еңбегі екен ғой.-Асхат ағасын ұрымтал тұста ұстап алғанына мәз болып, шиқылдай күлді.

– Балалар, кеш болып кетті. Ертең ерте тұрасыңдар. Қане, ұйықтаңдар,-деп дауыстады әкелері. Әке сөзін екі етпей үйренген ұлдар бірден жастыққа бас қойса да, өзара қағытпаларын тыймады. Гүлім батырлар жыры кітабын басына жастанып, тәтті ұйқыға кетті.

Қанибек көпке дейін көз іліндіре алмады. Неге ұйқысы қашты, өзі де түсіне алар емес. Салмақтап көрсе, бәрі өз ойындағыдай орны-орнымен тұр. Мал-жаны аман. Оқудағы Тұрысбегі көрші Амантайдың үйіне қоңырау шалып, амандығын білдірді. Бірақ неге көңіл құсы шырылдап, бір маза табар емес?

Түн ортасы ауған шақ. Үй іші тегіс ұйқыда. Кірпігі әзер айқасқан Қанибек бір түстің ішінде малтығып жатыр. Апырау, бұл түсі ме, жоқ өңі ме? Езуі кере қарыс бір құбыжық алдымен үйіне кірді. Бұл қаһарланып айғайлап, атой салған соң, шыға берді. Бірақ біржолата кетіп қалмай, қора-жайға қарай сырғақтады. Қанибек орнынан тұрмақ болып еді, өне-бойын басқан бір зіл батпан салмақтан тіпті сөйлей де алмады. Ал ана албасты қораға жетіп те қалды. Не ойы бар бұл дүлейдің? Малынан ала алмаған не өші бар? Алдымен кер құнанның шошына кісінеген дыбысы құлағына келді. Соңы аласапыран болып кетті. Әне, көк бие омыраулап келіп, құбыжықты тапап өтпек болды. Оған дес берер қара жын көрінбеді. Көк биені қолындағы ұзын шырпысымен жасқап ары қарай өтті. Иә, қолында сіріңкенің шырпысы, тым ұзын, ебедейсіз ұзын шырпыны мұның алғаш көруі. Тынысы тарылып, тұла бойы қысылды. Терге малшынып, қимылға келе алмады. Құбыжық кердең басып, қораға кіріп кетті. Қанибектің қасиет көріп жүрген жылқыларына жетіп барды да, әлгі ұзын шырпысын тұтатып лақтырды. Өрт басталды. Міне, анық көрді, өрт ішінде кер құнаны қалып қойды. Қасқа құлын енесіне қарай жұлқына ұмтылды. Көк бие көз алдында өртке оранған кер құнанға қарай шыңғыра кісінеп тұра ұмтылды. Құбыжық қарқ-қарқ күлді. Оның зор өңеші күлген сайын бүлкілдеп, тым қорқынышты көрінді. Көк бие жанталаса кісінеп, өртке қойып кетті...

Қанибек көк биенің құлағына анық жеткен кісінеуінен оянып кетті. Бүкіл денесі әлгі бір зілмен әлі де құрсауланып қалғандай. Бірден атып тұра алмай, өз денесін өзі билей алмай біраз жатты. Құлағында сол ащы үн. Алапат өрт. Құбыжық күлкі. Қанибек орнынан атып тұрды. Манағы салмақты сілкіп тастап, терезеден сыртқа үңілді. Қорасы шынында да өртеніп жатыр. Бұл не? Алланың аяны ма? Әлде жай ғана сәйкестік пе? Түсі мен өңін ажырата алмай қалған отағасы асығыс-үсігіс киініп, шығуға беттеді. Сақ ұйықтайтын Сәбиланың сұрағына жауап беруге үлгермеді. Атып шыққан бойда қорасына қарай жүгірді. Екі аяғына тас байлап қойғандай жүгіре алсашы. Әупірімдеп жүріп, қораға келді. Шөп жиылған шарбақ өртене бастапты. Көк бие тура түсіндегідей азан-қазан дыбыстардың арасынан ерекше күңіреу кісінеді. Бұл ащы дыбыс баласынан айрылған бейбақ ананың зарындай естілді. Не қайран қыларын білмей сілейіп қалған отағасына Сәбила көмекке келді. Балалары да келіп қалыпты.

– Бұл жерден кетіңдер! Асқар, бар көршілерді оят!

– Көке! Көке! Бұл көк биенің даусы ғой!

– Сәбила, ішке кірмеңдер! Мен көршілер келгенше амалдай тұрайын!-Әкелері қас пен көздің арасында қызыл тілі жалмаңдаған жалынға ене берді. Асхаттың қолынан қораны айналып жүгіргеннен басқа ештеңе келмеді. Сәбила сылқ етіп күзгі сызды жерге отыра кетіп, зарлай жылады. Бала-шағасының ризығы үшін жылдар бойы жиған ырыс-құты-бар малы өртеніп кете ме?Бетіне жел болып тиіп көрмеген қосағы сол өрттің ішінде! Бір сәт еңірей жылаған әйелдің зары мен қараңғы қораның бір бұрышында ажалмен дара айқаста қайран қыла алмаған көк биенің төбе-құйқаны шымырлата кісінеген үні астасып кетті. Екеуі де ана зары еді. Қос үнде де ажал өртін айқасқа шақырған қайрат бар-тын. Сәбила жылап отырып, оң жағына қараса, қызы жоқ. Құдай-ау, малсақ қызы өртке кіріп кеткен бе?

– Ойбай, Гүлім, қайдасың?!

– Апа, апа, қорықпа! Мен үйге барып, қораға келіп тұрған электр тоғын сөндіріп келдім.

– Асхат, Асқар, көкесі, қайдасыңдар?!

– Көке, кіші аға, дыбыстаңдаршы!-Ана мен қызы күздің қара суығынан ба, әлде қою қараңғылықта кісі қолымен жасалған қиянаттан ба, жапырақтай дірілдеді.

– Апа, біреу жанармай шашыпты. Өрттің күш алып кеткені содан екен. Енді не істейміз?!

– Көкем! Көкем!

Қара түнде құлындағы даусы құраққа шыққан ана мен балалардың дауыстары қалың ұйқыдағы ауылды тегіс аяқтарынан тік тұрғызды. Бір кісідей дереу жеткен ауылдастар өртке қарсы тұрды. Бұл кезде Қанибек қорасынан жылқыларын шығарып үлгерген болатын. Көк бие қауіпсіз жерге өзі атылмай, алдымен төлдерін тұмсығымен жылдам итеріп шығарып, елді таң қалдырды. Жануар екеш жануардың аналық махаббаты көргендердің көзіне жас үйірді. Бірақ бөлек қораға қамалған ұсақ малдары жалыннан жасқанып, қораның түкпіріне қарай қашып, үлкендерді көп әуреге салды. Ақыры Қанибек аман алып қалған малына шүкірлік етіп, ешбір жанды тәуекелге тікпеді.

Ұйқыларын қаза етіп, тыныштықтарын беймаза еткен бұл күзгі таң ауылды үрейлендірді. Осы күнге дейін қасақана өрт жағдайы болып көрмеп еді. Жаздың ыстық күні болса бір сәрі. Жаңбырдан соң дымқыл тартқан шөп өз-өзінен тұтанбасы хақ. Суық қолдың араласқаны бесенеден белгілі болып тұр. Тәртіп сақшыларына шағымданған Қанибек болмады. Бар айтқаны «Алладан тап жазаңды» деген бір ауыз сөз болды.

Таласбай өз жоспарының шешуші тұсында бар ұпайын түгендеп алғысы келді. Құрдасының шаңырағына хал-жағдай сұрасқан болып барып, оны тағы да саудаласуға мәжбүр етті.

– Ең бастысы өздерің амансыңдар, Қани! Көп күйінбе! Түгел өртеніп кеткен шөпті тездетіп сатып алуың керек. Ол үшін қыруар ақша қажет. Ана кер дөненіңді маған сат. Өткенде сен ұрысқан соң, ақылға келдім. Жорға ғой өзі. Соймаймын. Өсіріп, қызығын көрсем деймін. Күтімін білмей бара жатсам, өзіңнен келіп сұрап отырамын ғой.

Қанибек ойға кетіп отырғанда, жиылмаған дастархан шетіне жантайған Әйнек Сәбилаға тура осы әңгімені айтып жатты. Ақыры екі жақ келісімге келіп, кер құнан Таласбайға сатылып кете барды.

Әзәзіл тұтатқан өрттің енді ғана нағыз күшіне енген шағы осы болды. Таласбай кер құнанға арқан салып, тақымына басып, жетегіне алып шыға бергенде, көк бие соңынан тұра қуды. Құнанды ажалға апара жатқандай, соншалықты ышқына дыбыс берген биесін көріп, Қанибек өз ісінің дұрыс-бұрыстығын бажайлай алмай қалды. Мына көрініс көңілін үркітті. Кер дөнен арқаннан босап кетуге қанша тырысса да, тақымы мықты Таласбайдан ақыры құтыла алмай, жетекке еріп кете берді. Қанибек көрші Қалжыр ауылына шөп сатып алу мәселесін шешпек болып, Ақтанауына мініп, жолға шықты.

Таласбай сүйрегендей етіп әкелген құнанды бір сағат та кідіртпей, пышаққа түсірді. Өзін күтіп отырған туған-туыс, дос-жарандарын жинап, құнанды шырқырата жықты. Көк бие шарбақтың сыртында алас ұрды. Ана жүрегі шыдай алмай, биік шарбақтан секіріп, ішке кірмекке әрекеттенді. Онысы өзіне қауіп әкелді. Төлін құтқара алмай, өзі сидаға түсті. Мұны көрген Таласбай айызы қана, көкке қарап қарқ-қарқ күлді. Осы кезде биенің соңын ала келген Гүлім мен Асхат шарбақ сыртынан айғайлады.

– Талас аға, сіз кер құнанды соймаймын деп көкеме уәде беріп едіңіз ғой.

– Уәде құдай аты емес пе?-Гүлім ақ сары жүзін жас жуып, егіліп жылап, булығып сөйлей алмады.

– Кетіңдер бұл жерден! Сатып алған соң, не істесем де өз еркім! Тайып тұрыңдар! Әйтпесе ит қосып қуамын!

– Көк бие жаралы! Асхат, қара, қарны не болған?

– Гүлім-ау, көк бие сидаға түскен бе? Енді не істейміз?-Екеуі шарбақ түбінде үрпиіп тұрды да қалды. Көк бие азуын ақситып, бауыздалуға тақалған құнанның үстіне түсті. Қолында селебе пышағы бар төртбақ қара оны аямай басына теуіп қалды.

– Малды басқа тебуге болмайды ғой, Асхат,-деп Гүлім екі иығы дірілдей, ағасына тығылды.

– Малдың киесі ұрады дейді. Тепкен адам оңбайды деседі.-Асхат көкесінің аузынан естігендерін айтып, өзін-өзі қайраттандырғандай. Сұмдық көрініске дәті шыдамаған бірді-екілі адам шарбақтан шығып кетті. Ал Таласбай төртбақ қарамен бірге соғым сою ісін рахаттана жалғастырды.

Ағалы-қарындас екеуі үйлеріне қарай құстай ұшты. Көкелеріне айтулары керек. Ол көк биені қалай құтқаруды, әлбетте, біледі. Ентігіп үйлеріне жетсе, көкелері үйде жоқ. Екеуі де жер бауырлап отыра кетті. Бұл жолы үміттері үзіле, зар шеге жылады. Сәбила шошып кетіп, балаларын ұшықтай бастады. Не болғанын сұрап еді, екеуі жуық арада тілге келмеді.

– Асқар, бұларға не болды? Қайдан келді өздері?

– Немене, менің құнанымды сойып тастады ма? Әлде көк биені қамап алды ма? Айтсаңдаршы!-Асқар жанары жасаурай, қос бауырына төніп келді. Гүлім «алдады» деп айтуға ғана мұршасы келді. Мұны естіген Асқар тысқа жүгірді. Оқыстан пері көргендей қайта кірді.

– Апа!-деп жыламсырай дауыстады. Бәрі далаға шықты. Көк бие есіктің алдында тұр. Гүлім барып, басын құшақтай бергенде, бие бар салмағымен құлап түсті.

– Ойбай, мынау сидаланып қалыпты ғой. Енді қайттім? Кімді шақырамын?- Сәбила көршілеріне қарай жүгіре жөнелді.

– Көк бием, мынадай жараңмен қалай жеттің? Ішің жарылып барады ғой.-Гүлім биенің басын құшып, селкілдеп жылап отыр.

– Гүлім, жыламашы, сенің көз жасың көк биеміздің жанарына құйылып жатыр, - деп Асқар қарындасын жұбатпақ болды.

– Жоқ! Биенің өз жасы ол! Көк бие де жылап жатыр!-Даусы тарғылдана шыққан Асхат Таласбайдың үйі жағына жұдырығын түйе қарады. Ойламаған жерде қимылсыз жатып қалған көк бие төрт аяғын көкке салып, ақтарылуға жақын қалған ішек-қарнын шайқап, аман қалудың соңғы амалын жасады. Сезімтал жылқы жаны ажалының таяп келгенін мойындағандай, сұлқ қалды. Басын ұстап отырған Гүлімге жанарының бар мөлдірлігімен қарады. Оның жас аққан жанары Гүлімге түкке тұрғысыз әлдене үшін арпалысқан мына қоғамның айнасындай көрінді. Жібек жалынан сипап, биенің жасын сүрткен қыз оны ыстық құшағынан босатар емес. Алғаш ат мініп үйренген соің, көкесі осы көк биені бұған атаған болатын. Жүрісі керемет еді өзінің. Ауылдастары «Қанидың машинесі» деп атайтын. Көк биеге мінсе болғаны, Гүлім заңғар шыңға шыққандай, айрықша арқаланып кететін. Енді соншама сыралғы досы өлім құшуға таяу.

– Қане, балалар, былай тұрыңдар! Шипасы жоқ бұның! Бауыздау керек тездетіп. Әйтпесе арам қатады.-Көрші Ұлан ағайының бұл сөздері Гүлімге тым жиіркенішті естілді.

– Жоқ!-деді қыз жан ұшырып.-Соймайсыңдар менің биемді! Бір шешім болу керек қой. Болу керек!

– Қызым-ау, жануардың қарны жарылып бітіпті ғой. Бұдан ары қинамайық. Соңғы жақсылығымыз осы болсын!-Ұлан ағайының мұндай қатал екенін бұрын неге білмеген? Күліп амандасып, мейірлене қарайтыны жалған екен ғой. Гүлім биесінің басын жібермеген күйі, жас толы көзімен оған тағы қарады. Көк биесі мұның құшағында жатып, тұңғиық көзін жұмды. Ол көздер енді қайтып ашылмайтын еді.

– Мен мал дәрігері боламын!!! - Бұл Гүлімнің көк биесіне берген серті болатын.

Әзәзіл салған өрт Қанибектің үйінен ойысып, Таласбайдың шаңырағына беттеді...

***

Сол күнгі оқиғадан соң, балалар тез есейіп кеткендей көрінді. Әсіресе, Гүлім оңаша отырып, ойға бататын. Көк биенің көз жасы оған көп жайтты жан түкпіріне ұялатты. Биені қоршай жылап отырған бұларды көрген көкесінің аһ ұрғаны да есінен кетер емес. «Киесінен неге қорықпады екен? Таласбайды мен қарғамаймын, жазықсыз жануарлардың киесі жібермейді ғой,»-деп күңіренген еді жан көкесі.

Бұл жайдан құлағдар болған ауылдастары жылу жинап, Қанибектің жоғының орнын бір-ақ күнде толтырды.

– Өрттен кейін ес жиып алсын деп саған айтпап едік. Өзіміз кеңесіп, әркім шама-шарқынша жәрдемдесуге ұйғарғанбыз. Мал сатпай тұра тұрсаң игі болар еді-ау.-Кәрмен қария Қанибекке арнайы келіп, ауылдастарының жұмылған жұдырықтай жәрдем беруге даяр отырғандарын айтқанда, Сәбила көз жасына ерік берді.Онысы бір жағы құдай қосқан қосағының ел алдында сыйлы екендігін мақтан көруі, екінші жағы кеше ғана өткендей болған өрт сойқанын ұмыта алмағаны.

– Келін шырағым, сен ақылдысың ғой. Жылап, жаман ырым бастама. Бала-шағаң аман-есен. Соған шүкірлік ет.

– Ағасы, мен малым өлді деп жыламаймын. Бірлігі мықты ауылым бар деп қуанып...-Мұрны бітіп қалған Сәбиланың сөзін отағасы жалғады.

– Қиын күнде қол ұшын бергелі отырсыңдар. Соған көңілі босағаны ғой келініңнің. Менің қорқатыным-Таласбайды қос жылқының киесі ұрмаса болғаны!-Қанибек соңғы кезде әбден мазасын қашырған Таласбай жайлы қалай айтып салғанын өзі де аңғармай қалды.

– Оу, не дедің? Таласбайдың ісі ме бұл?

– Дәлелім жоқ, ағасы! Бірақ сол екені сөзсіз.-Кәрмен қарт әлденеден секемденген раймен отырып қалды. Сәлден соң:

– Обал-сауапты білмей, пендешілік жасаған екен. Киесінен де қорықпапты жануардың! Бір Аллам сақтасын өзін!

«Малдың киесі ұрады деген не, тәйірі!» Таласбай осылай деп талтаң қағып, көңілін көктем күй жайлап, жүріп жатты. Осы елдің шығармайтыны жоқ. Адым аттаса, ырымға сенеді. Қолы қимылдаса, кие, қасиет деп қалтырайды. Көзге көрінбейтін бір наным-сенімдермен өмір сүретін Таласбай ма бұл?! Жо-о-оқ! Бұл-жалғанды жалпағынан басатын Таласбай.

Ауыл өмірі еш өзгеріссіз өтумен қаңтар орталанды. Жаңа әкім ауыл ішіндегі қалың қарды аршытуға да қауқарсыз болып шықты. Ескі шатырдан екпіндей кірген қар мектеп ғимаратының еңсесін басып жіберді. Ескі, әрі жұқа төбе ақыры шыдас бермей, тура сабақ өтіп жатқан сәтте опырыла құлады. Оқушылар сынып бөлмесінен коридорға ұмтылды. Ал бұрынғы аспаз, қазіргі ұстаз Ақлима өз қызына жүгірді. Бұл жайт ауыл тұрғындарын ашындырып жіберді. Олар Қуат басшыны ертіп алып, мектепке келді.

– Қуат балам, өз көзіңмен көрші. Мектептің жайы осы, міне!-Кәрмен мектепке сөйлей кірді. Ал әкім біссімілласын айтып, есік көзінде қалды. Онысы кіруге қорыққаны.

– Әкім бала, сен бұл мектепке кіруге қорқып тұрсың. Ал біздің балаларымыз осы апатты мектепте оқып жүр. Қане, сен де кір тәуекел деп!-Тұрғындар шулап қоя берді. Әкім көмекшісімен бірге жауаптарын жұптады.

– Мектепке кірмесем де, сыртынан-ақ ахуалын аңғарып тұрмыз.

– Материалын береміз. Ата-аналар өздері жөндеу ісімен айналыссын!

– Иә, Қуат Усенович, дұрыс айтасыз. Тездетіп кетейік. Аудан орталығындағы жиналысқа үлгеруіміз керек.-Көмекшісі есіне түсірген жиналысқа асыққан әкім көлігіне отырып, тайып тұрды.

– Ауданға барып, Жиделіде жұмақ орнаттым деуден де тайыннбайтын шығар бұлар!

– Оған күмәнім жоқ.

– Даурыға бермеңдер! Одан да керекті материалды әкімнен тездетіп алып, мектептің төбесін жөндеу жайын ақылдасайық!-Кәрмен қарияның сөзі жиылған жұрттың аптығын басты.

Бұл сар шұнақ аяздың айласын асырған қаңтардағы жалғыз жаңалық болатын. Тып-тыныш ауыл өмірін Таласбай бұзды.

Қос ұлын жұмысқа аямай салды сол күні. Үлкені Қанатты әбден дігерледі. Оқы деп қалаға жібергенде, ел қатарлы оқи алмады. Енді ауылдың ауыр жұмысының қандай болатынын көрсін! Мүмкін, сонда оқуға зейіні ашылар.

Осылай өзінше ұлын жазалағансып, оған бүкіл шаруаны шаш-етектен үйіп-төгіп тапсырды. Өзі жанында қарауылдай қақайып, кетпей жүріп алды.

– Жылқыларға шөпті көп бере берме. Қыс аяғы қалай болады? Одан да біраз тебіндеп жайылсын. Бар, бәрін ауылдың жоғары жағына қарай айда. Артынан ұсақ малды да шығар!-Қанатқа бұйрық берген Таласбай өзі де ат үстінде. Қанат құлықсыз қимылдап, қора жаққа беттеді.

– Әй, оңбай кеткір, тездет!

– Ана күрең ат қыршаңқы болып алыпты.-Ұлы мұрын астынан сөйлеп, әлденені түсіндірмек болып еді. Таласбай айғайға басты.

– Қалада екі ай жүріп, атқа мінуді ұмытып қалғансың ба? Мін күреңге!-Ұлы ашуланып барып, күреңді басқа бір ұрды. Оны ұрып-соғып қыршаңқы еткен өзі болатын. Тұщы етіне ащы таяқ тие берген соң, күрең ат шайпау болмай қайтсін! Бұл жолы ол тісін ақситып қоя салмады. Бір орнында шырқ үйіріліп, көзге көрінбес шеңбердің ішінде тұрғандай шыр айналды. Айнала беріп, жасқанып тұрып қалған Қанатты аямай теуіп жіберді. Мұрттай ұшқан ұлын көріп, атынан аунап түскен Таласбай жан дәрмен жүгіріп жетті. Дегенмен қандай да бір көмек жасауға тым кеш еді. Жас жігіттің бет-аузы соққыдан қисайып, құбыжық түрге еніп, келмеске аттанып кетіпті.

– Ойбай! Ойбай!-Бұл- терезеден ұлының құлағанын көре сала, семіз қаздай шоқырақтай жеткен Әйнектің даусы. Әйелінің баласының үстіне төне құлаған сәті Таласбайдың көз алдына кер құнанды қорғамақ болып, оны денесімен көлегейлеп жанталасқан көк биені елестетті. Бәлкім, сол сәтте тілсіз жануар дәл осы Әйнек секілді зарланған шығар. Бірақ оны естіген Таласбай болды ма? Жо-жоқ! Күллі жұрт кие туралы айта берген соң, өзі де сол жоқ ұғымға сене бастаған ба? Өз санасында қатар көлбеңдеген қос көріністің астарын мойындағысы келмей, ұлын құша құлады.

– Балам, Қанат, тұра ғой! Қәне, енді ашуланбаймын! Тұра ғой!-Ұлының қан жауып кеткен бет-жүзінен оны тану мүмкін емес-тін.

Бұл айғай-шуды естіген көршілері де жетті. Қанды көріністен қатып тұрды да қалды. Ауыл тарихында мұндай сұмдық кісі өлімі болып көрмеген. Қарауға дәттері бармай, жер шұқып қалған көршілерінің ішінен Жәмила әжей сүйретіле алға шықты.

– Әйнек қарғам, бекем бол енді!-Әжейді тыңдаған әйел болмады. Зарлай жылап, ұлының өлі денесінен айрылар емес.

Жаманат хабар ауылға тез тарады. Қаралы рәсімдерге шақыртпай-ақ келетін ауыл қазақтары жылдам жиналды. Күні аза тұтудан басталған Таласбайдың үй-ішін аямаған жан қалмады. Елдің алды болып келген Қанибекті көрген Таласбай еңкілдеп жылап, орынан атып тұрды.

– Қани-ау, айдың, күннің аманында тепсе темір үзетін ұлымнан айрылып қалдым!-Қайғыдан өртеніп тұрған құрдасын Қанибек құшақтай алды. Жұбатарға сөз таппады. Бар болғаны қатты қысып құшақтады. Оқыстан Таласбай мұны жұлқып жіберіп, айғайға басты.

– Сен көк биең өлгенде, мені қарғадың ба? Қарғап па едің? Қарғысың балама тиді ме?-Қанибек жағасына жармасқан Таласбайға қарсыласпады. Жаны азаға толы Таласбай шерін шығарып алсын деді ме, тек тыңдап тұра берді.

– Ұлымды сен өлтірдің! Кие деп, обал-сауап деп миымды шұқып едің. Өз сөзіңе күллі ауылды да сендіріп, елдің бәрін маған қарсы қойдың! Ұлым сол қарғысқа ұшырап, көз алдымда өлді! - Қанибек қарулы қолдарымен Таласбайдың уысынан босап шықты да:

– Тірі жанды қарғап көрген емеспін. Талас, күйігіңді бас! Мықты бол!-деп қайта құшақтады. Алып тұлғалы құрдасының құшағында Таласбай еңіреп жылап, бүкіл жұртты өзімен бірге зар илетті.

Таласбай күйігін оңайлықпен баса алмады. Себебі, әйелі сол күннен соң ақылынан адасып, ессіз күйге түсті. Айтатыны-«кие ұрды ұлымды, жылқының киесі атты құлынымды!» Күні-түні осылай ыңылдап, аруақтай үй ішін кезіп жүретінді шығарды. Таяқтап та көрді. Қамшымен де ұрды. Ондағысы ес жия ма деген үміті болатын. Жоқ, ес жимады. Ұрса, жаны рахат тапқандай, сылқ-сылқ күледі. Қызы алдына тамақ апарса,«кер құнанның еті емес пе?» деп шошына шыңғырады. Ұл-қыздары да әбден қасірет шекті. Ұзын бойлы Таласбай ұлының қырқына жетпей-ақ, шөгіп кетті. Еңкіш тартып, қайғыға мойынсұнғандай қалпы бар.

Қанаттың қырқына ауылдың тайлы-таяғы қалмай жиналды. Әйнектің есі кіресілі-шығасылы түрін көріп, ел тегіс шошынды.

– Біз аяғанда не табады бұл бейшара? Құдай аясын міскінді!

– Таласбай соңғы жылдары кеуделеніп, тәкаппарланып кетіп еді. Кеудесін құдай басқан екен!

– Қой, мұндай қайғыны дұшпаныңа да тілемейсің ғой.

– Кие ұрған шаңырақ бір тұраласа, қайтадан бой көтере алмайды екен.

– Тіл-көз тигенді дұға жасап қайтарып жатады ғой. Мұның да бір емі бар шығар.

Әйелдер арасындағы бұл сыпсыңды Жәмила әже тоқтатты. Баяу дауыспен сөйлейтін салиқалы әжей өсек сөзге тұсау салды:

– Жә, қаралы үйді сонша сынағандарың не? Бұларың-ессіздік! Әне, ұл-қыздары бізден бір жылу күтіп, үміттеніп қарайды. Доғарыңдар енді!

Ағайыншылықтарың осы ма?!

Өсек сөз өрекпіп барып басылды. Бірақ тура осы сәтте ешкім күтпеген жан шошырлық көрініс орын алды. Ортаға Әйнек жүгіріп шықты. Екі қолтығынан демеп ұстаған абысын-ажындарын итеріп тастап, көзінен жас аққанша күлді. Оның неше түрлі дауыспен құбылған күлкісі жұрттың жағасын ұстатты. Мұнымен де тынбаған қаралы ана жерге отыра қалып, еденді тырналап, қарқылдай берді. Оның ендігі даусы күлкіден гөрі қарға-құзғынның даусына көбірек ұқсайтын еді. Не істерін білмеген екі қызы аналарына жетіп барды. Тек қос мұңлықты аналары көрген де, естіген де жоқ. Ол қарқылдай берді, қарқылдай берді.

– Апа, үйге жүр,-деп жеткіншек қызы етегінен тартты.

– Апа, апа!-деп шырылдады кенже қызы. Перзенттерінің шырылы әйелді есінен тандырған қайғы тұңғиығынан арашалай алмады. Таласбай оқ жыландай атып тұрып, әйеліне жетіп келді. Оны бір қолымен отырған орнынан оп-оңай жұлып алды.

– Әй, есуас, жетер енді! Қырық күн шыдадым саған! Енді шыдамаймын! Бұл-менің де қайғым! Мен де азалымын! Мен де ұлымнан айрылдым! Неге сен ғана есіңнен адастың?! Мені жазалаған түрің бе? Тоқтат енді!-Қайғы, ашу, өзі де түсініп үлгермеген ию-қию, қым-қиғаш сезімдер айқасында Таласбай әйелін жұлқи берді, сілки берді. Әйелінде сол баяғы жұртты қорқытқан үрейлі күлкі. Не тынысы бітіп күле алмай қалмайды, не демігіп басылып тынбайды. Кезекті рет Әйнекті жұлқи беріп еді, бір әлуетті қол мұны қатты қысып тоқтатты. Адам танудан қалып бара жатқан Таласбай құрдасын шырамытты. Осы қасіреттен тек сол ғана құтқара алатындай Қанибектің аяғын құшып қайғы заһарын төкті:

– Қаниым-ау, аяшы мені! Кешір мені! Шайтан азғырып, әзәзілдің тіліне ердім! Күшігіңді улап өлтірдім. Оны өзің де сезген шығарсың. Содан да қарғыс жіберген сенсің ғой! Қораңа әдейі өрт қойған да менмін! Кешіре гөрші мені! Кер құнанға обал жасадым. Енді ешқашан жылқы етін жемеймін! Кешірші мен сорлыны, Қани-ау! Көк биеге тіккен көзім ағып түссін! Мені кешір де, мына қасіреттен құтқаршы! Сен кешірсең, Әйнек те дертінен айығар! Жалынам, кешірім ет маған!-Тізерлеп аяғын құшқан құрдасын Қанибек қолынан тартып тұрғызып алды. Ол сонда да қайта иілмек болып тырмысып бақты. Жылқышының қарулы қолдары оны еркіне жібермеді.

– Талас, екеуміз де пендеміз. Пенденің өмірін пенде шешпейді. Кешірімді Алладан сұра! Мен саған тіпті өкпелі де емеспін! Еңсеңді тіктеші! Бұрынғы адуынды Таласбай болшы!

– Жоқ, бұрынғы Таласбай жоқ! Ол жоқ! Ол ұлымен бірге өлген! Мен өлдім!-Бүкіл денесі дірілдей жылаған құрдасын Қанибек жас балаша баурына басып, ұзақ тұрды. Жиналғандардан жыламаған жан қалмады. Ата-анасы тірі өлікке айналған үш бірдей жетімек өздерінің алдынан тағдыр нендей тұзақ құрғанынан бейхабар күйде запыран жас төге берді.

...Көк бие кер құнанымен қатарласа шауып келіп, ауыл сыртына аял қылды. Ол аулына мейірлене қарап сәл тұрды. Ойламаған жерден көк биенің құйрық-жалы айдаһардың қанатына ұқсап, сусылдап, от шашып, Таласбайдың үйіне қарай ағызып келе жатты...

Айзат Рақыш