ЗИЯШ ТЕЛЕУОВА: «Детективтің оқиғасы – қоғамда болып жатқан көріністер»

Оқырмандары детектив жазушысы Зияш Телеуованы «Банкирдің өлімі», «Махаббаттың ажалы», балалар мен жасөспірімдерге арналған «»АБКА-тобы ашқан қылмыс», «Құлаған үйдің құпиясы»,  сондай ақ, «Тірі өлік», «Бет перде» атты детектив шығармалары арқылы жақсы таниды. Жазылған, бірақ жарық көре қоймаған «Көрінбейтін көлеңке», «Мэри және басқалар» атты детектив шығармалары да бар екен. Детективтің тіні – құпия десек,  автор құпия жасыра отырып, оқырманды жетелеудің шебері, мысалы,  «Банкирдің өліміндегі» менеджердің «о дүниеден» оралуы, «Тірі өліктегі» банкирдің өзін өлдіге жорытып яғни өлген болып, өзі шет елге сүйгенін іздеп кетуі, «Бет пердедегі» ұрланған келіншектің Ираннан бір шығуы, «Құлаған үйдің құпиясындағы» жасөспірімдердің жертөледегі сектаның жасырын ұйымын ашуындағы  штрихтар жазушы қиялының ұшқырлығын, оқырманды жалықтырмаудағы ізденісінің нәтижесі десе болғандай... Сонымен қатар, бұл біздегі заманауи әдеби туындыларға қатысты жылт еткен жаңалық деп айтуға тұрарлық. Жалпы детектив жазатын қазақ қаламгерлері саусақпен санарлық болғандықтан, детектив жазушысы Зияш Телеуованың  шығармашылық лабораториясы туралы білгіміз келді.

Сіз детектив жанрына қалай, қандай дайындықпен келдіңіз? Неліктен детектив жанрын қаладыңыз?

– Қырық жыл уақытым журналистикаға арналып, жазу кәсібім болған соң, әдебиет әлемінен толық хабардар болып, оқып жүрдім. Жиырмасыншы ғасыр әдебиетінің, әлем әдебиетінің оқырманы болдым. Өзім әдебиетке қоғам бір формациядан екінші формацияға өткен шақта, дүкендерден  кітап жоғалған өтпелі кезеңде келдім. Бір күні кітап дүкеніне кірсем, бір топ қазақ баласы кітап сөресінің алдында тұр екен. Мұқабасы көз тартатын Ресейдің детектив кітаптарынан көз алмайды. «Біздің жазушылар осындай кітаптарды неге жазбайды екен?» – деді бір пысықай бала. «Ой, олар жаза алмайды ғой!», – деді екіншісі. Дүкеннен бір түрлі намыстанып шықтым. «Неге біз жаза алмаймыз? Біздің олардан қай жеріміз кем?» деп ойладым. Сол бойы дүкенге қайта кіріп, Ресей жазушыларының балаларға арналған  бірнеше детектив  кітаптарын сатып алдым. Ойым – аударма жасап, балаларға ұсыну. Аудардым да, бірақ оны шығарудың машақаты  көп екен. Менің жолдасым органда істейтін, сол кісі: "Осыншама еңбектеніп аударма жасағаннан, өзің неге жазбайсың?» деген идея тастады. Көрейін дедім. Балаларға арнап «АБКА-тобы  ашқан қылмыс» деген кішкене кітапшаны жазып шықтым. Оның желісі  жергілікті  сары жолақ газеттердің бетінде жарияланған криминалистік оқиғалардың бірінен алынды. Онда жалғыз басты қарияны пәтерін тартып алу үшін бір топ алаяқ алдап түсіріп,  жүйкесі тозғандардың ауруханасына  жатқызады да, сол жақтан  қарттар үйіне жіберудің жоспарын жасайды. Осы оқиғаға мен  жетінші, сегізінші  сынып оқушыларын араластырып, шытырман оқиға желісін құрып, балаларды алаяқтардың қылмысын ашудағы басты кейіпкерге айналдырдым. Былай керемет болып шыққан тәрізді. Енді өзім оқып, өзім баға берем ғой, іштей «несі бар,  шет елдің авторлары да  осылай жазатын шығар» деп қоямын. Сол кітапқа демеуші табуға  коммерциялық  «Эврика» газетінің тілшісі Ақмарал Майкөзованың «Время» газетіне жазған мақаласы себеп болды. Сол мақала бойынша «Жеті Жарғы» баспасының директоры хабарласып, демеушілік жасайтынын айтты. Сөйтіп бұл кітап екі мың данамен шықты. Оны балаларға арналған ең алғашқы детектив десек болады екен. Балалар өте жақсы қабылдады. Кітапханаларға бір-бір данадан түскен шығар, кітапханашылардың айтуы бойынша, балалар кезекке тұрып оқыпты. Өкінішке қарай, бізде шыққан кітаптардың таралымы, оқырмандардың оқу деңгейі зерттелмейді ғой, оны тек кітапханашылардың деректерінен біліп отырамыз. Әрине, балаларға арнап кітап жазу ­– өте қиын. Дегенмен, «әрбір дана жазушының ішінде бала жазушы отырады» десек,  жазуға болады, жазу керек.

Кітап дүкенінен детектив іздесең кілең орысша, бізде детектив жазушы  санаулы ғана. Мысалы, білуімізше, сіз жазған «Банкирдің өлімі» оқырмандар арасында сұранысқа ие болған, әсіресе, «Махаббаттың ажалын» жастар жағы, «Құлаған үйдің құпиясын» жасөспірімдер қызыға оқып, «Тірі өлік» жыл қорытындысында жақсы аталыпты, ал енді осынша дүниенің оқырманға, жалпы  жұртқа жету жағы қалай? 

– 2013 жылы «Жазушы» баспасынан «Банкирдің өлімі», «Махаббаттың ажалы» атты екі детектив романым жарық көрді. Бұл, шынында  да, көзсіз ерлік болатын. Мен қазірге дейін қалай тәуекел еткеніме таң қаламын. «Тәуекел ет те, тас жұт» деген осы шығар. Шынымды айтайын, бүкіл жазушы біткен маған тап беріп, талайтындай көңіл-күйде болдым. Жоқ, үн жоқ. Мүмкін, ол уақыт сондай қысылтаяң, «байтал түгіл, бас қайғы» уақыт болған шығар. Кітап интернетте қымбат бағаға сатылды. Телефоным үздіксіз соғылып, кітап сұраушылар көбейді. Сонау Талдықорғаннан келіп, кітап алып кеткен оқырман есімде. Жастар сұрап қоймаған соң, үлкен баламның компаниясы  500 дана қосымша басып шығарып берді. Ол да «жұмырға жұқ» болмады... «Махаббатың ажалы» сол кездің хит кітабы болды десем, артық айтқандық емес. Бірақ, әдебиетшілер тарапынан оны зерттеп, зерделеп жатқан ешкім болмады. Мен оқырмандардың ықыласына риза болып, жаза беруді мақсат қылдым. Сол кезде Ақтөбеден «Қазақия»деген республикалық газет шығып тұрды. Редакторы желтоқсан оқиғасына қатысқан өткір қызымыз Бақыт Жаншаева болатын. Сол газетте  Семейден, жаңылыспасам, С.Төлеуов деген жазушы болу керек, «Қазақ детективін байытқан қос роман»деген тақырыппен   осы туындыны бағалаған рецензиясы жарық көрді. Бұл мен үшін үлкен  қуаныш еді. Сол жанашырыма, қолдаушыма үлкен алғысым бар. 

 Жалпы адамның іс-әрекеті арқылы оның ішкі дүниесін беруді қайдан үйрендіңіз?

– Өте көп оқыдым, іздендім. Джеймс Хедли Чейздің «Мертвые не кусаются», «Туз в руке» атты романдарын бірнеше қайтара оқыдым. Б.Акуниннің тарихи оқиғаларға құрылған детективтерді соншама шеберлікпен жазатынына таң қалдым, қызықтым. Қолға түскен бар шығармасын оқыдым. Агата Кристи туралы «идеясын өзі ойлап шығарып, шеберлікпен шығатын» жазушы деген пікір бар. Соған еліктедім, романдарын аудардым. Оқиға құруын, стилін үйренгім келді. Шыңғыс Абдуллаев «хоббиім» болды, әзірбайжан жазушысы негізінен баяндаумен жазады, бірақ, жалықтырмайды. Жапондық жазушылар туралы әңгіме басқа. Рюноске Акутагаваның, Кафканың, Муракамидың да шығармаларын оқыдым. Әрине, олар  сол деңгейде жазуға тиіс, себебі оқырманының интеллектуалды деңгейі соны талап етеді деген ой келеді. Сонымен қатар, сондай керемет дүниелер жазған жазушылардың көбісінің суицидті таңдауы толғандырмай қоймайды, жапондықтардың осы көрсеткіштен саны әлем бойынша ең жоғары. Сонда амалсыздан «олардың осындай күйге ұшырауы мистикаға толы әдебиетінің  әсері емес пе?» деген ой келеді. Бір айта кететін жәй, осындай шет елдік әдебиеттерге еліктеушілік біздің жас жазушылар арасында жиі кездеседі. 

Кейде бұрынғы шығармаларды ғана біліп, жаңа дүниелер туралы айтыла бермейтін сияқты көрінеді, сіз осы детектив жанрын «жеңіл», интеллектуалдық жағынан пайдасыз деп  санайтындардың пікірін өзгертуге болады деп ойлайсыз ба?

– Детектив біздің ауыз әдебиетімізде бар ғой. Анау Қозы Көрпеш пен Баян сұлу, Қыз Жібек пен Төлеген, Еңлік-Кебектер ауыз әдебиетіндегі жазылмаған детектив. Оның бер жағындағы Сәкен Сейфуллиннің «Бандыны қуған Хамит»» нағыз детектив  қой. Мен Әбіш Кекілбаев көкеміздің «Аңыздың ақыры» романын философиялық терең детектив деп айтуға  бармын. Керемет. Онда қанды шайқас, оқиға, махаббат – бәрі бар. 

«Әдебиет өнердің ерекше формасы, ол көркем қиял мен танымның жазбаша көрінісі» деген пікірге қосыламын, сонымен бірге Амангелді Кеңшілікұлы өзінің зерттеу кітабында: «Оқырман үшін шығарманың қандай стилімен жазылғаны емес, жазушы туындысының көтерген жүгі мен айтқысы келген ойы қымбат. Ақиқат осы» деген тұжырымы ұнайды. Философ Хайдеггердің айтуынша, «ақиқат ­ –  ашық әлем мен жабық дүниенің аралығындағы  құпиялық». Ол құпияны  қалай жеткізу жазушының шеберлігіне, қиялына байланысты.

Оқырмандармен кездесулерге барғанда, олардың арасында оқиғаның аяқталуымен келіспей, оған қатысты басқаша пікір білдіргендер болды ма?

– «Махаббаттың ажалы» атты детектив қыз бен жігіт арасындағы әдемі сезімге құрылған. Бірақ, екеуінің әке-шешесі  яғни қыздың әкесі Бекбол мен жігіттің шешесі Ғалияның бір кездегі «қызметтік романдарынан»  ортақ балалары болады. Қыз бен жігіт бұл оқиғаны кейін біледі. Ақырында, сол себепті айрылысып, қыз олигархтың баласына тез арада тұрмысқа шығып, шет елге кетеді. Кейін қыздың өзін сүймейтіндігін, әлі де Нұртасты сүйетінін білген олигархтың баласы киллер жалдап, жігітті өлтіргісі келгенде, қыз қалқалап, сол оқтан өзі ажал құшады. Міне, осы Таңгүлінің тағдыры оқырмандардың қатты аянышын туғызды. Жазушының бір көздеген мақсаты – шығармасының оқырмандар сезімін оятып, жүрегін қозғау  ғой.  Бір жағынан Эмиль Золя «Кімде кім оңбаған деген атты  естігісі келмесе, ондай адам жазушы  бола алмайды» дегенін кез келген жазушы болам деген қаламгер есте ұстауы керек. Ондай «жексұрын» жазушы – шын жазушы. 

Оқиғаны қайдан аласыз, кейіпкерлеріңіздің прототиптері бар ма? Шығармадан адамдар өзін танып қоятын жағдайлар кездесе ме?

– Жоқ, ондай кездескен жоқ. Оқиға болған жерлерді шамалайды. Ал прототипі – өзімнің жолдасым. Ол тергеуші болды, запастағы подполковник. Өткен жылы қайтыс болды. Жалпы балаларымның бәрі заңгер. Бәрі детектив оқиды, солар ғой мені детективке әкелген.

Қылмыс туралы жазғанда жазу тәсілдерін біліп, динамиканы ұстап отыру өз алдына, сол қылмыстың жасалуы, ашылуына қатысты ұңғыл-шұңғылын білу керек қой, жас кезіңізде тергеу, сот саласын армандап па едіңіз?

– Соңғы жылдары прокуратурада аудармашы болып қызмет жасадым. Солардың құжаттарынан көп нәрсе үйрендім.

Шығармаңызды қанша уақытта аяқтайсыз?

– Бір-екі жыл жазамын. Бір-екі жыл қараймын, қайта қарау – жазудан  қиын. 

Романдарыңыз бойынша фильм түсіру туралы ұсыныс болған жоқ па? 

– Филім түсірілсе жақсы ғой. Дайын желі. Бірақ, ондай ұсыныс түсу үшін жоғарыда бір жанашырың болу керек сияқты ғой...  

Кейде «адамдарға кісі өлімі, зорлық-зомбылық туралы оқыған не үшін қызық?» – деп ойлайсың.  Оқиға керемет басталып, шебер баяндалып, ширығып, қылмыс нешетүрлі әдіспен ашылып жатса да,  «адам неге бұлай болды, неге бір-біріне жыртқыш сияқты тап береді?» деп ондағы қастандыққа ұшырап, қайтыс болған адамдар туралы ойлап кете беретініміз бар. Осының бәрін шығарма етіп жазу арқылы қылмыс жасауға бейім адамдардың қиялын дамытып, жалпы адамдардың табиғатын қатайтып жібермейміз бе, қалай ойлайсыз?

– Біз капиталистік қоғамда өмір сүріп отырмыз. Біз айтсақ та, айтпасақ та басты құндылыққа байлық, ақша шықты. Сол ақшаның жолында неше түрлі қылмыс жасалып жатыр. Оны жасыруға бола ма? «Ауруын жасырған өледі». Барлық қылмыстың түпкі себебі – ақшаға деген ашкөздіктен. Шетелдік детективтер осыны ашық жазады. Біз тіпті олардай етіп ашық жаза алмаймыз. Оған, біріншіден, әлі де болса қоғам, екіншіден оқырман дайын емес. Бірақ түптің түбінде соған келеміз. Менің «Тірі өлік» деген кітабымды оқып шықсаңыз, сонда бірталай түсінік бар. Жалпы шет елдің детективтерін оқысаңыз, оқиғаның түп-төркіні ашып айтылмайды ғой, бірақ сол оқиғадан не жаман, не жақсы, оқырман өз түйсігімен түсінеді.

Әдеби тіл, қоғамдық тіл дегенге не айтасыз, қандай айырмашылығын  көресіз? Кейде жазушы  қанша еңбектенсе де «ой, ол жазушы емес, журналист қой» деп жатады, жалпы журналистердің шығарма жазғанынан әдебиет зиян тартуы мүмкін бе?

– Ия, мен кейбір баспасөз беттерінен «қазір журналистің бәрі жазушы болып кетті» дегендей ойларды оқып қаламын. «Сол себепті шығармалар  әдеби көркем дүниеге ұқсамай кетті» дегендей  де пікірлер бар екен. Бұл өте қате пікір. Егер әдебиет тарихына үңілсек, бүкіл мықты жазушыларымыз, ғұламаларымыз еңбегін журналистикадан, редакциядан бастаған екен. Ол – заңды құбылыс. Қолынан жазу келетін қаламгер еңбегін газеттен бастамай қайдан бастайды? Басылымдардың өздері де қолынан жазу келетіндерге мұқтаж болғандықтан, мүкіндіктер жасап , өздері шақырып отырады. Мысалы, мен облыстық газетке ақын ағамыз Мұқтар Құрманалиннің шақыруымен келдім. Табиғат берген талантымның арқасында қаламы желді журналист атандым. Меніңше, жазуға қолынан жазу келетіндер ғана келеді. Ең сорақысы, жазу келмейтіндер келсе ғана бәрін бүлдіруі мүмкін.

Оған қоса айта кетейін, «тек қана әдеби тілмен алысқа барамыз ба?» деген пікір ойландырады.  Тіл – қоғамнан туады. Қазір осы біз бен сіз өмір сүріп отырған қоғамда өткен ғасырдағылардай нағыз әдеби тілмен сөйлейтіндер бар ма? Мәселе сонда. Егер қоғамда әдеби тілмен сөйлейтін,    оқитын оқырмандар табылмаса, жазушы кім үшін жазады?!  Сол себепті қазіргі жазушылар қоғам қай тілде сөйлесе, сол тілде жазуға ыңғайлануы керек деп ойлаймын. Ал, менің жазу тілім туралы бір жазушы «сіздің тіліңіз еуропалық екен» деп сын айтқан. Мүмкін, еуропа әдебиетін көп оқыған соң, еліктеушілік бар шығар, еріп кетушілік болмаса болар. Жалпы білесіз бе, француздың ұлы жазушысы Мопассанның үш ұлы ерекшелігі бар екен. «Ол –қарапайымдылық, қарапайымдылық және қарапайымдылық» деп айтылғандай, көркем прозаның құдіреті – қарапайымдылықта. Біз осыған жете алмай жүрген сияқтымыз. Қарапайымдылық қарабайырлық емес, қарапайым халықтың тілі. Ал әдеби тіл халықтың тілі ме? Бұл сауал да бізді ойландыруы керек сияқты. Менің ойымша,  детективтің тілі – әдеби тіл емес, қоғамның тілі. Оқиғасы – қоғамда болып жатқан көріністің көшірмесі. Стилі – осы жанрдың  өзіне ғана тән стиль.

Әдебиетті қолдау дегенді қалай түсінесіз? Жазушы ретінде қолдау сезінесіз бе?

– Мен жазушы ретінде қолдауды кітапханашылардан, оқырмандарымнан сезінемін. Шенеуніктер кітап оқымайтындықтан, олар жақтан қолдау күтпеймін. Олар бұрынан белгілі ақын-жазушыларды мерейтойларында қолпаштап, алғыс хат беріп, шапан кигізіп жатады. Бұл көрініс мені онша қызықтырмайды. Мен одан гөрі интернеттегі достарыммен, ақын қыз-келіншектермен бірауық байланысқа шыққанды ұнатамын. Шығармаларын оқып, рухани азық аламын.

Әңгімеңізге рахмет.