Атырау өңіріндегі жыршылық дәстүр 14+

Мәселенің қойылуы, перспективасы

   Алтай кижилердің жыршылық дәстүрімен танысып отырғанымда, олардағы жырдың иесі, жырдың киесі деген ұғымдар таңқалдырды.

   Олардың пайымдауында эпостық ғаламды зерттеу – ондағы онғын құттар мен жырдың рухына (киесіне) енудің қиын жолы екен. Кижилерде кайдың сөзін, уақиғаларын дұрыс жеткізе алмай бұра тартсаң өзіңе ойдай қатер. Зақым келеді. Сондықтан алтайлықтардың зор эпос мұрасы «Жәңгірді» жасы жетпістен асқан қақсал кайшылар жырлайды және де тыңдаушылар саны 25 адамнан көп болмауы керек. 

   Кайды кайшылар он-онтөрт күн ұдайы кешке яки түнде айтады. Ортасынан үзіп тастауға, не бастап тастап кетуге болмайды, сүйткен жыршылардың талайы өліп кеткен, өлмесе түнде ұйықтап жатқандарында жырдағы кейіпкерлер келіп салып кеткен жара денелеріне қаптап кетеді. Ал ұзақ уақыт кай толғамай кетсе жырдың иелері келіп азаптайды, содан кейбіреуі уақытында кайламағаны үшін өлім құшқан, өлмегені ұстамалы ауруға ұшыраған. Ээлу (үлкен, ұлығ) кайшылар жырдың бас кейіпкерлері әліптес рух-әруақтармен яки тылсым әлеммен байланысқа түсіп, кісі емдеп, көріпкелдік жасайды. Тұқымды кайшылардың нәсіл-несібі буын аралатып шығып отырған, яғни кім кайшы атанатынын, жыр айтатынын адамның өзі емес, жырдың иелері мен киелері белгілейді. Осылайша алтай кайшыларының алтын тіні үзілмей, бүгінге шекті жалғасып келеді және бұл Дәстүр Сазон Суразаков, Татуна Паштакова, Таныспай Шинжин сияқты таңдаулылар – өздері де тұқымды кайшылардың ұрпағы болып саналатын, не кай айтатын зерттеушілер тарапынан зор зерттелуде.

   Қызығы сол, кай ұғымы бағзыда қазақта да болған – ескілікті сөзде теңіз яки мұхит сияқты ұлы суларды қай, қайман деген.

   Ал енді біздегі бір кездегі бекзат та ғажайып өнер – жыршылық дәстүрдің жағдайы нешік ?

   Анығы, бізде бұрынғыдай жыр іздейтін, жыр тыңдайтын орта азайды, олардың өзі жырды құлақпен қармап жанды тыңдаудың орнына кітапқа, күйтабаққа, радиоға, магнитофонға иек сүйеп алды. Ауызекі айтатындарының өзі баяғыдай ел адақтап, төрге төбедей боп жайғасып ап жырлаудан қорынады – бұ күнде қаңғу дегенді біреу жақтырса, біреу жақтырмайды, ел жағалап өлең айтатын заман емес, жырсыз-ақ жұрттың наны жүріп, иті үріп жатыр. Қысқасы, бағзы Дәстүр «концерттік» рең алған, тыңдаушысын тырп еткізбейтін кәнігі жыршылардың кәделі орнын жаттамалы жарқашақтар алып қойған пересемантизация.

Осы қалпымен жыршылық дәстүр мүлде жоғала ма? Әлде, тамырынан ажыраңқыраған қалпымен-ақ өзгеріп барып, қайыра жал алып кете ме?

* * *

 1961-інші жылы тамыз айында Алматыда Халық ақындарының республикалық мәслихаты оздырылды. Оған республиканың түкпір-түкпірінен 33 халық ақыны, жыршы, әнші, шешен-ділмар және күйші келіп қатысты. Гурьев облысы атынан облыстың халық ақыны, жыршы-термеші Құмар Жүсіпов өкілдік етті. Аталған конференция материалдары кейінірек жеке кітап түрінде жарық көрді және онда Қ. Жүсіпов есімі бірнеше жерде арнайы атап өтілген. Мәслихаттың бірінші күні Құмар ақын ортаға шығып, «мүдірмей бипылдата, дірілдете, екпіндете лек-легімен желдірме төккен». Екінші күні, фольклоршы-ғалым Есмағамбет Ысмайыловтың жазуынша, «Сыпыра жыраудан бастап Қашаған, Мұратқа дейтін көп ақынның не айтқанын, қай кезде, қашан өмір сүргенін, біздің талай жылдар іздейтін тағы сондай құнды, қызықты нәрселерімізді кеше 10 минут ішінде айтып берген» [1;38]. Ал ғалым Бүркіт Ысқақов «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған мақаласында «Құрметті Құмар Жүсіпов, ол репертуары мол, көмейінен күй, аузынан жыр төгілген майталман жүйрік жырау да, асқақ сөзді ақындығының үстіне жыршы да, термеші де, – деп жазды. – Ол Шәлгез, Шернияз, Қашаған, Ығылманның жайын көп біледі және Мұрын жыраудың репертуарынан «Қырымның қырық батырының» басты-басты тарауларын, сондай-ақ осы уақытқа дейін жұртқа мәлім емес Құйшық тәрізді жырау-жыршының жырларын біледі». [2;151].

Құмар, үшінші күні Ғылым академиясы ғимаратының ауласында, сегіз қанат ақ киіз үйде өткізілген айтыс кезінде жазып айтатын ақындармен сайысқа түсуден бас тартып, сөзді төгіп айтатын суырыпсалма қарсылас сұраған. Жаттамалы жарқашақ дауыспен сайраған жапалақтарды менсінбей, ақыры өзі сияқты кәр қылып, суырыпсалып айтатын жетісулық ақпа-төкпе Артық Жексенбаевпен өнер сынасады.

   Сол жолы астана жұртын өзіне жалт қаратқан, мәслихаттың «басты Гомері» атанған, бүгінгі тілмен айтқанда шараның хедлайнеріне айналған Құмар Жүсіповтің өмірі мен шығармашылығы бертінде, 1987 жылы қайтыс болғанына қарамастан, әлі де толық зерттелмей келеді. Қолда бар мәліметтер оған сөз өнері әжесі Нәзирадан және әкесінің ағасы Жолайдан жад болғанын көрсетеді. Назира – Атырау алабында қара сөзге дес бермеген Қараның Есеті деген кісінің қызы екен. Есет заманында көптеген жыршы-жырауға ұстаздық еткен, соның ішінде Махамбет те осы кісінің шекпенінен шыққан деп саналады, егер «Мен, мен, мен едім…» деп келетін атақты толғаудың ілкі нұсқасы алғаш Махамбеттен көп үлкен Есет жырларында кездесетінін ескерсек. Олай болса, Құмардың бастапқы жыршылық өнеге үлгісін, нәр алған ортасын, арқа тұтқан негізін Есет Қараұлы – Қуан – Махамбет – Мұрат – Ығылман деп белгілеу жөн. Яғни, Құмар Жүсіп – бір рудың ішіндегі (беріш) тұқымды жыршылық дәстүрді түйіндеген сырқынды өнер иесі. Сол көзі зақымды болған пірлі жырау. Оның пірі – атақты Қашаған Күржіманұлы, соңыра Ығылман Шөрекұлы. Содан да Құмар Жүсіп заманында «Қамбар», «Ер Сайын», «Ер Тарғын» тәрізді бір салалы жырлардан «Қырымның қырық батыры» сықылды сан салалы, сөрелі жырларға дейінгі көлемді, тармақты дүниелерді жер тіренте соқтыратын, классикалық баулу, үйрену мектебінен өткен нағыз эпик жыршы ретінде қалыптанған дер едік. 

   Сонымен қатар Құмар романдық мазмұндағы шығыстық қисса-дастан да жырлаған, талай жиын-тойдың туын көтеріп, желегін ұстаған, яғни, дәстүрлі қоғамдағы жыршының көпсалалы (полифункционалды) қызметін бір кісідей атқарған. Айтысқа түскен, терме, желдірме, нақыл сөз айтып, толғау толғаған. Атырау облыстық тарихи-өлкетану музейінде сақтаулы «Өгіз бен кісінің айтысы» дейтін аллегориялық шығармасына қарағанда, жыршы жанынан мысал өлең (басня) шығарған. Батырлық жырдан кейінірек бөлініп шыққан оның қосарлары, орбиталық және сыңар (дубль) жанрлары мен жанрлық түзілімдері әдетте жыршыны эпос өнерінен алыс әкетпейді, дейтұрғанмен, бұлар Құмардың өзі айтқандай, оның бірте-бірте жыршылық ауылынан шығып, «ақындыққа төселуінің» нышан тастауы еді. Себебі, кейінде халық Құмар Жүсіпті «жырау» деу тұрмақ, «жыршы» да демеген, ал өкімет оны ақын ретінде бағалап, «Гурьев облысының ақыны» деген атақ берген. Осы тегін бе?!

   Әрине, жайдан-жай емес. Бұл – бұрынғы жыраулық-жыршылық ауызша дәстүрдің жазба әдебиетке біржола тізгін бере бастауының басы еді. Бұл –жыршылардың эпикалық білімді игеру қуаты (трансмиссиясы) кеңестік идеологиялық штамп станогының астында жаншылып, мөрі өшіп, малталануға бет алуының белгісі-тін. «Күншуақты коммунизм құрып жатқан совет халқының ұлы ерлігін эпик жыр деңгейіне жеткізе жырлау үлгісі» Құмардың үлкен көлемді қуатты жыршы, ақпа-төкпе ақындығының көгенкөз белгілерін ғана қалдырып, өңгесін су аяғы құрдымға кетірген, сөйтіп талай жүйріктің жыршы ретіндегі дәрпін ұмыттырудың дабыл-белгісі еді.

   Біздіңше, Құмар кеңестік триумфаторлардың баршасының басында болған осы трагедиялық халді басынан кешкен және өзі содан іштей азап та шеккен болуы керек. Осыдан кеп інісі Дияр да «Ағаммен жағаласпайын» деген желеумен айтысқа түсуді қойып кеткен, одан туған Кәдірбай да бойындағы ақындық қабілетті одан әрі дамытпайды. Бұл – дәстүрдің тоқырауы. Бірақ біржола үзілуі ме?

***

      Бір кездегі ғажайып та бекзат өнер – жыршылықтың «дәурені» өткеніне бірнеше тарихи-әлеуметтік жағдай себептік рөл атқарған: ең бастысы – бұрынғыдай жыр іздейтін, жыр тыңдайтын ортаның, аудиторияның азаюы, олардың өзі кітаптағы, грампластинкадағы, магнитофондағы, радиодағы оқылатын, айтылатын жыр нұсқаларына иек сүйеп алуы. Ауызекі айтатын жыршылар да баяғыдай ел адақтап, төбедей болып төрге жайғасып алып жыр айтудан қорынады – бұл күнде қаңғу дегенді біреу жақтырса, біреу жақтырмайды, ел жағалап өлең айтатын заман емес, жұрт жырсыз-ақ наны жүріп, иті үріп жатқан жайы бар. Яғни бағзы жыршылық дәстүр «концерттік» реңк алған, тыңдаушысын тырп еткізбейтін кәнігі жыршылардың кәделі орнын эпик емес, жай жаттап айтушылар басқан пересемантизация [3; 458]. Осы қалпымен жыршылық дәстүр мүлдем жоғалуы мүмкін. Болмаса, тамырынан ажыраңқыраған осы қалпында өзгеріп барып, қайтадан жал алып кете алады. Екі жағдай да өзімізге байланысты. Соның ішінде, эпостық дәстүрді, белгілі бір аймақта, айталық, Атырау аймағында кезінде күшті машық салған жыршылық өнер, қамал бұзған қаһармандық эпос айту дәстүрін, эпик жыршылық мектептерін комплексті зерттеп, онымен шендестіре ел ішінде әлі де бар өнерлерді – терме төгіп, жыр айтып, жанынан өлең-толғау шығаратын, жөппелдемеде айтысқа да түсіп кететін өнерлі адамдарды іздеп тауып, өмірбаяндарын жазып, репертуарларын хатқа, бейне-дыбыстаспаға түсіріп, талдау жүргізіп талпыну керек. Одан әрі, техногендік заманда біртүрлі болып көрінетініне қарамастан, ел ішінде бойын жасырып жүрген бәйге атындай талаптыларды жаратып әкеп, өнер жарысына – жыр жарысына түсіріп, сыннан өткізу. 

Жоғары технологиялар заманында, жаһандану дәуірінде ауыз әдебиетін, ауыз өнерін сақтап қалған екі халық болса, қазақ соның бірі, бір халық болса, соның өзі. Жазба әдебиет, кітап басу есте сақтау қабілеті нашар халықтардан шыққан. Содан да ақылдың, білімнің кені еуроамерикан цивилизациясы бір шумақ өлеңді әрең жаттайды. Ал заманында миллион жолды (!) есінде тұтқан цифрлық жад иелері – қазақ, оның осынау зор қабілеті, эпик ойлау машығы әлі де болса жадымызда, қанымызда. Ғылымның есептеуінше, адамның миы шамамен 10 млрд бит ақпарат сақтай алады екен – бұл 500 том «Британ энциклопедиясына» тең. Олай болса, бүгінгі әр қазақтың ми қатпарларында осыншама инсталляциялық босалқы орын пайдаланылмай, текке жатыр екен. Кешегі quasi американшылдықтың, бүгінгі клиптік сананың салдары. Десе де, қарап отырсақ, кейінгі кезде әлемдік мәдениет пен әдебиет көлемді эпик туындыларға қайта орала бастағанын байқаймыз. Соңғы жылдары бізде республикалық деңгейде өткізіліп жүрген мектеп оқушыларының «Тұлпар мініп, ту алған!» сияқты жыр айту жарыстары, бұрынырақта Илья Жақанов Атырау телевидениесінде жүргізген «Жыр сандық» хабарлар циклы, Махамбеттің 200 жылдығына орай өткізілген жыршы-жыраулар конкурсы түп-тереңінде өскелең ұрпақты жат әсерлерден, жад жаңылшақтығынан қорғау, сабақтастықты, институционалдық есті сақтаумен қатар, жоғарыда келтіргеніміздей планетарлық ауқымдағы рефлексиялар болуы да мүмкін. 

Рас, эпик өнер тарихи тамырынан ажыраңқырап қалды. Бірақ тіліміз де дәл солай өзгеріске түсіп жатқан жоқ па, дәл сонысы үшін тілді тәрк етпейміз ғой. Жыршылық та сол тіл сияқты тарихи категория, өзгеріп-түрленіп отыратын жанды құбылыс. Демек, ол да жаңа заманға бейімделсе, жаңа ортаға икемделсе, еш сөкеттігі жоқ. Осы іс жыршылық аяқси бастаған 1980-жылдары қолға алынған еді. Нақты жұмыс жүргізілген. Эпостық мұраның қазіргі мәдениетіміздегі орны белгіленіп, кең көлемде қоғамдық сахнаға шығару басталған, эпостық мұраны жинау ісі жалғасын тауып, қорларда жатып қалған нұсқаларды жариялау, оларды заманауи әдіс-тәсілдермен зерттеу; облыстарға, аудандарға комплексті ғылыми экспедициялар жіберу, жыршыларды тізімдеу, әр облыстың фольклорлық картасын жасау; мұра жинауға жергілікті тілші-корреспонденттерді, мектеп оқушыларын тарту, т.б. мәселелер шешімін тапқан-ды. Ондай экспедициялардың ізін байырқалап қарайтын болсақ, негізінен Қызылорда, Маңғыстау, Қарақалпақстанды шиырлағандары байқалады. Әлгі экспедициялар жыр қонған бірқатар аймақты, соның ішінде Атырау алабын айналып өтіп отырған. Бұған қарағанда эпостанушы мамандардың арасында «Атырау – күй өлкесі, онда жыршылық дәстүр онша дамымаған» деген түсінік орын алған сияқты. Бұл түбірімен жаңсақ ұғым. Батыс Қазақстан аймақтық дәстүрі ішіндегі локальдық субмәдениет – Атырау эпикалық дәстүрі жалғыз Мұрат, Нұрым, Ығылмандармен шектеліп қалмайды, «Қой да ақсағымен мың болады» демекші, онда ұлыларды ұлы етіп тұратын түрлі деңгейдегі жыршылар, бәлки бүгінде ұмыт өрен жүйріктер болған.

Мысалы, ілгеріде Құмар Жүсіп айтқан Құйшық жырау кім? Мәліметтерде аты-жөндері ошаң етіп бой көрсетіп қалатын тайсойғандық өнер иелері – Әбуғалидың Құмары, Сағымқожа, Сартай, Жарылқаған, Нұрмахан дейтін жыршы-өнерпаздар кімдер? 1950-жылдары Гурьевте жасаған Нұрбаулы Битілеуов, 1967 жылы дүниеден өткен Сапар Смағұлов, сол шамадағы тағдырлы өнер иесі Сұлтанқұби Жұрынбаев деген жыршылар жайында не білеміз? Бұлардан жыр жазып алынған ба, өздері тапсырған қолжазбалар болған ба? Болса, қорлардағы бүгінгі хал-күйлері қандай? Кезінде Құмардың айтуынан жазып алынған және ол қағазға түсіріп тапсырған Абылдың, Шынияздың, Насихаттың шығармаларының, Қашағанның Ізбаспен айтысының, Балтабай Адамбаевқа тапсырылған Қашаған жырларының, оның «Топан» жырының төртінші нұсқасының, тағы да басқа жәдігерлер не күйде? Алматы консерваториясының фоно-фото бөлімінде сақтаулы, «Мелодия» фирмасының Алматы дыбысжазу филиалы шығарған «Қарасай-Қази» грампластинкасынан жыршының өз даусын тыңдап көрген адам бар ма? 1961 жылғы мәслихат кезінде Ғабит Мүсірепов айтқан «екі қара сандыққа» – стационар магнитофондарға жазып алған шығармаларының, айтқан деректік әңгімелерінің ӘӨИ қорындағы жағдайы не күйде? Магнитофонның ферромагнитті таспалары сақталған ба, күлдіреп түсіп қалған жоқ па?

   Осы және басқа да толып жатқан сұрақтар өз жауабын табуы тиіс. Мұндайда энтузиазм, жекелеген адамдардың бастамашылығы жеткіліксіз. Эпостанудағы қағида бойынша, жыршылық өнер арнайы мекеме тарапынан зерттелуі керек. «Атырау аймағының локальдық жыршылық дәстүрін зерттеу» ғылыми жобасы аясында бағдарлы, далалық жұмыс жүргізуге маманданған ғылыми мекеменің, кәсіби фольклортанушы мамандардың қолына берілуі тиіс. Әйтпесе кеш болады – қағаздың да, таспаның да, адамның да ғұмыры өлшеулі. 

Резюме: В статье на примере жизни и творчества сказителя Кумара Жусупова рассматривается проблемы возрождения сказительского искусства, в том числе её локальной субкультуры «Атырауская сказительская традиция».

Пайдаланылған әдебиет

1. Ақындар жыры: I халық ақындарының республикалық конференциясы. – Алматы: «Ғылым» 1962. 38 б.
2. ТӘЖ-МҰРАТ М. Жыршы – Біздің елдің ұлтаны мен сұлтаны: identitv эсселер – Алматы. ARNA-B, 2024. 151 б.
3. Жүсіпов Б. Эпикалық жыршылық: жанды орындау және импровизация – Монография. – Алматы: Arna-b, 2022; 458 б.