Мадина Омарова: Жазушының мінезі де, психологиялық портреті де – стилі

Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің қауымдастырылған профессоры, филология ғылымдарының кандидаты Рита Сұлтанғалиеваның ғылыми жетекшілігімен «Тәуелсіздік кезеңіндегі жас қаламгерлер прозасы және әлемдік әдеби дәстүр ықпалдастығы: готикалық, мистикалық, магиялық мотивтер (әдеби көркемдік поэтикалық және психологиялық аспектілер)» тақырыбындағы ғылыми жобада зерттеу тобының мүшесі едім. Әрі магистрлік жұмысым – жазушы-драматург Мадина Омарованың шығармашылығына арналған-ды. Сөйтіп қаламгермен төл шығармашылығы жайлы және баста айтылған тақырыптар төңірегінде сұхбаттасудың сәті түскен. Соны енді, міне, назарларыңызға ұсынып отырмыз.

- «Готика», «готикалық» деген сөздер Рим империясына ойсырата соққы берген жауынгер тайпа – готтардың атынан шыққан. Қайта өрлеу дәуірінің алғашқы жылдарында орта ғасыр тұсындағы өнер туындылары соншалықты дөрекі, соншалықты ұсқынсыз көрінді. Сондықтан да жұрт ол стилді басқыншы тайпаның атымен «готика» деп атаған. Готикалық әдебиет біздің қорқынышымыз бен қызығушылығымызға сүйеніп құрастырылған, ол тұңғиық әлемге терең батуға, ол басқа дүниеге жиіркенішпен қарауға, қайғылы әлемге бой алдыруға мәжбүрлейді» деген түсінікпен таныспыз. Ал сіз қаламгер ретінде қазіргі қазақ прозасындағы готикалық, магиялық, мистикалық ұғымдарға қандай анықтама бересіз?

- Қазақта жазба әдебиет ұғымы ХХ ғасырдың басында ғана қалыптаса бастағаны белгілі. Оған дейін ауыз әдебиеті болды. ХХ ғасырдың басында Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Сұлтанмахмұт Торайғыровтар негізін қалап, ұлттық сипат, мықты дің дарыта бастаған қазақтың жазба, қарасөз әдебиетінің дамуына кеңестік жүйе өз идеологиясымен килікті де, мүлде басқа, жасанды, ұлтқа тән емес бағытқа бұрып жіберді. Сонымен тәуелсіздік алғанға дейін социалистік реализм мен реализм ғана дәурен құрды. Себебі Кеңес одағында мистика мен тылсым дүниеге (дінге) орын жоқ еді. Фантастиканың өзі ғылыми болуға міндеттелді. Қазақ әдебиеті қазір ғана бойын жазып, құлашын жайып келеді. Оған жауыннан кейінгі саңырауқұлақтардай қаптаған жас әдебиетшілер қарасы дәлел. Бізге, соның ішінде маған тыйым болған жоқ. Сондықтан жүрегім қалаған жанрда жазып келемін.

ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ: Мадина Омарова: Қызыл мия

Мистика – негізі тіршіліктің өзіндей кексе жанр. Ол жоғарыдағыдай себептерге байланысты біздің оқырман қауым үшін таңсық болуы мүмкін. Кез-келген батырлар жырын алыңыз, ертегі-аңыздарды алыңыз, тіпті Қасиетті кітаптардың кез келгенін ашып қараңыз, барлығы мистика. Ол үрейлі болуы мүмкін, қызықты болуы мүмкін. Неге әлем халқы детектив жанрын жақсы көреді? Себебі жұмбақ нәрсе адам санасы үшін ермек, тартымды. Мистика да сондай.

- «Қадір түні» жинағыңызға енген «Жол үстінде», «Жұмбақ» атты шағын әңгімелерде готика жанрының элементтері кездесетінін байқаймыз. Таласбек Әсемқұлов: «Мадина Омарова шығармаларын қазақ әдебиетіндегі готикалық прозаның басы десем қателеспеймін», – деп пікір айтқан еді. Готикалық проза жазуға мақсатты түрде бардыңыз ба?

- Мен әдебиетке тоқсаныншы жылдардың басында келдім ғой. Темір перде ашылып, елге жаһан мәдениеті мен әдебиеті су тасқанындай жойқын күшпен жеткен нағыз аласапыран уақыт. Олар еш цензурасыз, мағынасыз хаоспен төгілді. Солардың ішінен эзотерикалық әдебиет мен үшін тартымды болды. Мистика жанрында өзімнің де жаза бастауыма әсер етті. Эдгар По, Лафкрат, Блаватская, Петрушевская... Әлі күнге дейін ертегі оқимын, жасөспірімдер театрындағы қойылымдарды, анимэ мультфильмдерді ұнатамын. Мистикалық шығармаларды мақсатты түрде жазбаймын, ол өзімнің табиғатымнан, тылсым әлем құпияларының мен үшін тартымдылығынан деп ойлаймын.

- Әдебиеттанудың терминдер сөздігінде «Мистика – грек тілінен аударғанда бағыттан тыс, тылсым күшке сенушілік, мистицизм» деген анықтама берген. Мистикалық туындылар жазуға тағы қандай себеп түрткі болды?

- Жоғарыда айттым, есімді білгелі қазақтың жыр-дастандарын тыңдадым. Бұрын, сексенінші жылдардың басында неше түрлі күйтабақтар болатын. Соны әжем екеуміз күні-түні бірінен соң бірін қойып тыңдай беретінбіз. Анам – филолог, әдебиетші. Ертегілерді сұмдық айтатын (қазір де айтады ғой, бірақ маған емес, немерелеріне). Осы екі кісінің ықпалы болды, әрине, осындай болып қалыптасуыма. Қаріп үйрене салып, 1 сыныптан өлең жаздым. Ең алғашқы прозалық шығармам – «Бәйшешек пен ошаған» деген ертегі болатын. Бір демде жазып, «Қазақстан пионері» газетіне жолдап едім, бір сөзі өзгермей басылыпты. 11жаста едім. Өлең жазғанды содан біржола қойдым. Ал мистикалық әңгімелер жаза бастағаным – 21-22 жасымнан болар. Реалистік туындыларды да жазамын. Екеуінің үлесі 50/50 деуге болады.

- «Жол үстінде» атты әңгімеңіздің соңы шешуін таппаған сауалдармен аяқталады. «Ертеңіне ұлыған иттердің дауысы астында қалған ауыл Алмабек қарттың қайтыс болғанын естіді» деп бітетін әңгімеде негізгі күре тамыр Алмабектің өлуіне байланысты емес. Негізгі ой-өзегі – адамның тіршіліктегі бар бақытының қайда бара жатқанын бағамдауда секілді. Осы оймен келісесіз бе?

- «Жол үстінде» ертеде жазылған әңгімелерімнің бірі. Студент кезімде ауылға бір демалысқа барған кезімде жазғанмын. Атмосферасы – біздің ауыл, кейіпкері – сол кездегі маған келеді. Күтпеген финал эффектісін қызықтап, эксперимент жасап жүрген кезім. Сондықтан финалдан өзге әлдебір қосымша философиялық жүк, ой артайын деген мақсаттың болғанына күмәнданамын. Адамның жалғыздығы проблемасы бар.

- «Ақтабан», «Мысық» әңгімелеріндегі образдар таң қалдырады. Адамның өзінен табыла бермейтін мейірім, ыстық ықылас неге тілсіз жануарға ауды?

- Бұл сауалға жауап беру қиын. Мейірім деген – біреу ғана. Ол егер бар болса, бәріне жетеді. Жоқ болса, бәрі үшін де жоқ. «Ақтабан» оқиғасы шынайы. Біздің үйде сондай ит болған. Ал, «Мысық» тағы да сол «Жол үстінде» сияқты сана ойындарының жемісі. Негізгі кейіпкер – психикасы бұзылған адам ғой. Ол әңгіме жайлы тіпті зоофил туралы неге жазасың деген сияқты реніштер болған. Енді әркім өз деңгейінде пайымдайды ғой. Ол әңгіме негізі зоофил жайлы емес, жай ғана ауру адам туралы.

- «Ана ғұмыр» атты туындыңызда Гүлзираш басынан өткен шындықты өзінше бағамдайды. Оған ешкімнің ақылы керек емес. Гүлзирашты «антиқаһарман» кейпіне де, дәстүрлі түсінігіміздегідей жағымсыз кейіпкерге де жатқыза алмаймыз. Адам баласының әу баста негізінен таза екенін алға тартып, қара қыз жан дүниесінің жұтаңдану себебін қоғамдық шындықтарды баяндату барысында оқырман көз алдына әкелесіз. Осы шығарма негізінде туатын тартысты сауал: Адам Қоғамды қалыптастыра ма, жоқ, Қоғам Адамды тәрбиелей ме?

- «Ана ғұмыр» – бунтарлық шығарма. Біріншіден, мен оны (16 бет шығарманы) роман деп шығардым. Содан кейін кейіпкерінің іс-әрекеті негізінен – қоғамның отбасылық дағдыларына қарсы наразылықтардан тұрады. Ішінде мистикалық мезеттері көп. Осы шығармам жайлы жазған сыншылар дәл сол мистикалық мезеттер туралы ешнәрсе айтпайды. Оның себебі түсініксіз, бұлыңғыр жазылғанында ма деймін. Сол жағын анығырақ айшықтап, біршама өзгертіп қайта шығарғым келеді. Бұл көңілімде жүрген жоспарлардың бірі.

Бұлардың барлығы өте ерте, 25 жастың о жақ, бұ жағында жазылған шығармалар ғой. Сондықтан қазіргі Маған ол кездегі Өзімді түсіндіру өте қиын. Ақтау да, ақтамау да ауыр.

- «Қадір түні» жинағына енген микросюжетті прозалық туындыларыңыздың көпшілігінде (мысалы, «Мысық», «Ақын», «Жұмбақ», «Жол үстінде», «Қария», «Ақша іздеген бала») кейіпкер есімі айтылмайды. Бұның бір құпиясы бар ма, әлде жазу стиліңіз бе?

- Мәтін жағдайында кейіпкер есімі қажет болып, сұранып тұрмағаннан кейін, ат қоймаған болармын.

- Соңғы жылдары қазақ прозасында кейіпкерлердің «дүниеден жиренуі», айналадан тазалықты іздеуі көбірек орын алуда. «Қадір түні» жинағына енген «Күзгі бір кеште», «Жол үстінде» әңгімелеріндегі Алмабектің сақау баласы мен Жанна есімді қыздың бұ дүниедегі жекелеген адамдармен ғана кездесуі таң қалдырады. Алты жасар қыз не себепті Асхат есімді бес жасар баланы іздейді?

- Оның себебін бір-екі сөзбен түсіндіру қиын. Жалпы елес дегеніміз – белгілі бір қайталанып отыратын әрекеттерді ғана жүзеге асыруға қабілетті энергетикалық субстанциялар ғой. Олар сол программаланған іс-әрекеттерді ғана жүзеге асырады. Ал оларды кім программалайды дегенде адам қайтыс боларда егер әлденеге қатты ренжісе немесе әлденеден қатты қорықса және осы тектес тағы басқа жойқын сезімдерді бастан кешуге мәжбүр болса, санасының әлдебір бөлшегі (жаны емес) бөлініп, біздің әлемде қалып қояды-мыс. Сондықтан олардың басқа емес, неге осы адамдармен тілдесетінін, өздерін неге дәл осылай ұстайтынын біз түсіндіре алмаймыз. Олардың өздері де түсіндіре алмайды.

- Сіздің әңгімелеріңіздің кейіпкерлері жаны жүдеген, жалғыздық дертіне шалдыққан, шектен тыс эгоист әрі садист, сезімнен ада қатігез жандар. Интимдік қатынасты білетін бес жасар қыз, әпкесінің өліп қалғанын жайбарақат баяндайтын сәби, нарцистік психология, ит пен мысықты серік етіп қапаланған қарттар, қуыршақты бала қылған келіншек, әке-шешенің тәрбиесіне қанып өспеген ұрпақ сынды образдар қоршаған ортамыздың рухани дағдарысының, деградациясының картинасы деп айтсақ болады. Бірыңғай сондай кейіпкерлерден құралған кітапты оқып шыққан оқырман бүгінгі қоғам келбетінен жиіркеніп, еріксіз қорқыныш қоршауында қалады деп ойламайсыз ба?

- Әрине, ойламаймын. Дені сау адам көркем әдебиет ықпалынан психикалық күйзеліске түсе қоймас. Ал әлдебір жайсыз күйлерге бейімі бар адам – өзін құрдымға итеретін кітабын (свою роковую книгу), кітап болмаса киносын немесе ситуациясын бәрібір табады.

Қазір культтық деңгейге көтерілген Стивен Кинг әлем экрандары мен кітап сөрелерін ширек ғасырдан астам уақыт болды, басып алып отыр. «Гарри Поттер», «Сумерки» сияқты, т.б. көптеген мистикалық бестеллерлер бар. Көркем шығармадан ес ауатын болса, адамзаттың белгілі бір бөлігі ендігі бір жақты болып қалатын еді...

- Сіз «Махаббат туралы» әңгімеңіз арқылы оқырманға нені меңзедіңіз?

- Мен шын мәнінде әлдебір ойды меңзеу дегеннен ада жазушымын. Мен өзімді өмірде бар нәрсені жіпке тізіп көрсетуші рөлінде ғана көремін. «Осылай болды, содан соң ол осылай етті. Содан соң үнсіздік орнады» деген бағытта. Мораль айту, оқырманды тәрбиелеу деген нәрселер жүйкеме тиеді.

- Әңгімелеріңіздегі тылсым күшке ие, мистикалық кейіпкерлердің көпшілігі әйел. Бұл «әйел азғын» деген көне, кертартпа түсінікпен байланысты емес пе?

- Жоқ, ешқашан олай ойламаппын. Өзім әйел болған соң, әйел табиғатын сипаттау мен үшін жеңіл...

- «Сәлем», «Жұмбақ», «Жол үстінде», «Күзгі бір кеште» атты әңгімелеріңізді оқи отырып рухтың өмір сүретініне де көз жеткіздік. Жалпы өзіңіз рухқа сенесіз бе?

- Рух деген елес (призрак) деген мағынада болса, жоқ, сенбеймін. Елестердің голливудтық мағынада әлдебір адам кейпіне еніп, тірі жандардың қарекетіне араласатынына сенген емеспін. Әдебиетте көркем кейіпкер ретінде пайдаланатыным рас. Ал санадан тыс өзге тылсым күштердің бар екеніне сенемін. Олардың қасында елес – примитивті, фэнтези деңгейіндегі көркем құрал деген ойдамын.

- «Қадір түні» жинағына енген әңгімелеріңіздегі кейіпкерлердің прототипі бар ма?

- Кейбірінікі бар. Бәлкім, көпшілігінің. Себебі, бәрібір кейіпкерді су жаңа етіп ойдан шығара алмайсың ғой. Айналаңдағы адамдардың мінезін, қылықтарын, моральдық келбеттерін жапсырасың. Ал бастан-аяқ біреуді көшіріп алып кейіпкер ету жағдайы – 5-6 әңгімеде ғана болуы мүмкін. Соның бірі – «Ақтабан»...

- «Ең парасатты проза – дәл және қысқа жазылған проза», - дейді Пушкин. Сіздің шығармаларыңыз (мысалы, «Ақын», «Мысық») көбіне қысқа, жай сөйлемдер, атаулы сөйлемдер. Бұл сіздің өзіңіздің стиліңіз бе әлде, қысқалықты шеберлікті үлгісі етіп көрсеткіңіз келе ме?

- Иә, мен қысқа жазамын. Себебі созып, сипаттап отыруға шыдамаймын, ішім пысып кетеді. Мәселенің тоқ етерін бір-ақ айтқанды дұрыс көремін. Жалпы жазу стилі – жазушының мінезі ғой. Кез келген жазушының шығармаларын оқығаннан кейін оның психологиялық портретін оп-оңай жасап шығаруға болады. Шеберліктің үлгісі – қысқалық бола қоймас. Адамдардың саусақ таңбасы қалай қайталанбаса, жазушылардың жазу стилі де солай қайталанбайды. Әрқайсысынан қайталанбас сұлулық сезінесіз (егер нағыз суреткер болса). Кей қас шеберлердің бір сөйлемі бір бетке созылуы мүмкін (мысалы, Марсель Пруст). Кейбіреулердің бір сөйлемі бір сөзден ғана тұрады.

- Микросюжетті проза дегенге көзқарасыңыз қандай?

- Микросюжетті проза – әлем әдебиетінде өтімді жанрлардың бірі. Мен үшін микропрозаның қас шеберлері – Чехов пен Бунин. Адамзат біткенге солай болар. Мен өзім де микро проза жаздым ғой. Қиын деп айта алмаймын. Өлең жазғанмен бірдей. Келді, отырдың, жаздың, боссың. Бір түйдек энергия тәрізді. Қағазға көшеді де босатады. Шағын проза жазбай кеткеніме он шақты жыл болды. Қазір жаза алмай да қалған сияқтымын...

- Шығармаларыңыздың бағасын арттырып тұрған не нәрсе деп ойлайсыз?

- Маған өзімнің шығармашылығыма сараптама жасап, әлдебір байламдар айту өте қиын. Жазуға қатысты ұстанатын басты қағидам – өзімнің бойыма немесе ойыма тән емес нәрселер туралы жазбау. Сол кезде қате көзқарастарың немесе ұстанымдарың жайлы уақыт өте болашақ алдында жауап беру оңай болады деген ойдамын. Ал жалған нәрсе – өлімтік тәрізді, әсіресе шығармашылықта жол беруге болмайды. Шығармашылық – тек тірі энергия болуға тиіс, ғасырлар өтсе де өлмейтін шығармаларды тірі энергия ғана туғыза алады.

- Сұхбатыңызға рақмет! Шығармашылық табыс тілейміз.

Сұхбаттасқан: Сандуғаш Сағидуллиева,

Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан

мемлекеттік университетінің магистранты