Алаштану ақтаңгері 14+

Алаш идеясынан нәр алып, елге алғаусыз ақ адал еңбек ету – әрбір саналы азаматтың перзенттік парызы. Ояну дәуірі алыптарының тәлімін алған ғалым Бейсенбай Кенжебаев ұлтсыздану белең алған қытымыр уақытта «Өтелмеген парыз» (Қазақ тапқан ақын, жазушылар жайында) («ҚӘ». 1957.25.01) мақаласымен тоталитарлық жүйе қысымында тұмшаланған санаға қозғау салған болса, қазіргі тәуелсіздіктің рухани ұстындарын бекітуде атқарылар келелі істер асқарлы. Соның ішінде мемлекеттік тілдің саяси-әлеуметтік, қоғамдық өмірдегі сан тарапты өрісін кеңейту – көкейкесті мәселе болып қалуда.

Алаш қайраткерлері ұлт тілін білім мен ғылымның күретамырына айналдыруда тарихи қызмет атқарды. Тіл – мемлекеттің тұғырлы тірегі екенін іргелі еңбектері, жанкешті қоғамдық қызметтерімен дәлелдеп кетті. Иә, тіл – ұлттың жаны, рухы. Тіл – елдіктің айбыны мен айбары. Тіл – мемлекеттің тұғырлы тірегі. Осынау асыл қасиеттердің өміршеңдігін сақтау жолында әр ұрпақ өзіне жүктелген міндеттерін мүлтіксіз атқаруы шарт. Мәңгілігіміздің мәңгілік мәселесімен сабақтас тіл түйткілдері селқостықты көтермейді, немұқрайлықты кешірмейді. Міне, Республикалық мемлекеттік тілді жеделдетіп оқыту орталығының директоры, Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасы «Руханият» орталығының директоры, Астана қаласы Тілдерді дамыту басқармасының басшысы, «Шайсұлтан Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы» РМҚК директоры, «Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы» КеАқ» директоры қызметтерін атқарып, бүгіндері ҚР ҒЖБМ Тіл саясаты комитетінің төрағасы тізгінін ұстап отырған Ербол Ердембекұлы қазақ тілінің ғылым мен ілім, дипломатия мен саясат өзегіне айналып, руханият күретамырымен ұштасуында келелі істер атқаруда. «Бүгінгі қазақтың да, келер қазақтың да басты мақсаты, өмірлік мүддесі қазақ үшін өмір сүретін Алаш мемлекетін күшейту, нығайту» болып қала беретінін қоғамдық қызметімен дәлелдеп келеді. 

Ол бүгінгі міндет – қазақ тілді кеңістікті қалыптастыру, Алаш қайраткерлерінің өміршең өнегесінен үлгі алуды үнемі басты ұстын деп біледі. «Тіл үйретудің лексикалық минимумдарының қажеттілігі мен критерийлерін» пысықтап, «Тіл дегеніміз – сөз. Орыста «язык» деген нәрсе бар, «речь» деген ұғым бар. Біз әлі күнге дейін алдыңғы деңгейінде жүрміз. Жаттанды нәрсе тез ұмытылады. Негізі, тіл үйретуден – сөздік мағынасын үйретуге ауысу керек. Сөздің ұғымдық мағынасы туралы кезінде Ахмет Байтұрсынов айтып кеткен. Мұндай әдіспен үйретіп жатқан елдердің азаматы жат жұртта жылдап жүрсе де, өз ана тілін жадынан шығармайды» деген байыпты ой түйеді. 

Қайраткер Е.Тілешов ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туған күніне орайластырып, Қазақстан халқы тілдері күнін мемлекеттік деңгейде атап өтуге сүбелі үлесін қосқан тұлға. «Тілдер мерекесі қазақ ғылымының атасы, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туған күніне тұрақтады. Бұл өте маңызды. Тарих аренасына шыққан кез келген халық өз Тәуелсіздігі үшін күреседі. Қазақ тарихы да осындай азаттық арпалысына тұнып тұр. Ресей империясы мен қазақ халқының күші тең емес еді. Жаратқан иеміз сол алмағайып кезеңде халқымыздың көз жасына ұлы Абайды өмірге әкелді. Одан кейін халқына қалқан, жауына семсер болар Алаш азаматтарының шоғыры қазақ көгіне шықты. Солардың ішінде Ахмет Байтұрсыновты ерекше атаймыз» (Ербол Тілешов: Қазақ тарихы азаттық арпалысына тұнып тұр // 

https://baq.kz/erbol-tileshov-tarikhy_232082/?ysclid=m7czb370i0680240368).

Қазақ тілін дамытудың заманауи талабын жетілдіру, әдістемелік ұстындарын ұштауда үнемі ізденіс үстіндегі ф.ғ.к. Ербол Ердембекұлының тіл түйткілдерінен туындайтын мәселелерді оңтайлы шешуге тірек болар ұсыныс, ой-толғамдары саналы да ойлы қауымды бей-жай қалдырмайды. Санаткер ғылыми жобалардағы қазақ тілінің үлесін көтерудің маңызын айта келіп, әрбір тілдің сақталуында бірнеше негізгі алғышарт бар екені ой талқысына салады. «Біріншіден, ол тілде сөйлеушілер саны жеткілікті болуы керек. Аллаға шүкір, әлемде 18 миллионнан астам қазақ бар болса, соның басым көпшілігі өзінің ана тілін жақсы біледі және жаза алады. Яғни, бұл тілдің сақталуының ең алғашқы мықты кепілі. Екіншіден, қазақ тілі барлық стильдік тармағы сараланған, жетілген, дамыған ұғымдық, әдеби, ғылыми базасы қалыптасқан сөздік қоры мол тіл. Үшіншіден, қазақ тілінің Қазақстан Республикасы сияқты тәуелсіз Отаны бар. Төртіншіден, бұл тілде білім алып жатқан миллиондаған ұрпақ бар. Бесіншіден, қазақ тілі мемлекеттік тіл және халықаралық кеңістікте де қолданылатын тіл. Міне, осындай негізгі алғышарттар қазақ тілінің жағдайы жаман емес, мыңдаған тілден жоғары екенін паш етеді. Ал қазіргі тілге байланысты мәселелер уақыт келе шешімін табады. Әлбетте ана тіліміз, мемлекеттік тіліміз үшін тиісті жұмыстар да, қажетті күрес те жалғаса береді. Бұл тілді нығайтады»

 Қараңыз: https://zanmedia.kz/ghgylymi-zhobalardaghgy-qqazaqq-tiliningn-uilesin-koouteru-mangnyzdy/. 

Жаңашыл бастамаларға ұйытқы болып жүрген қайраткер «Тіл-Қазына» орталығын басқарған жылдарында қазақ тілін үйретудің жаңа әдістемесін әзірлеуде маңызды істерді қолға алды. Аталған орталық мамандарының атсалысуымен елімізде қазақ тілін үйретудің лексикалық және грамматикалық минимумдары дайындалды. Сөйтіп, «Қазақ сөзі» оқу құралы жарық көрді. Бес кітаптан тұратын оқу құралында сөйлеу, сұхбаттасу әрекетіне құрылған сөз, сөз тіркесі, сөйлемдер алынып, соған бейімделген мәтіндер түзілді. Бұл бағытта қазақ тілін үйретудің әдістемелік және технологиялық жаңа сұраныстарына сәйкес «Тіл-құрал» және «Абай институты» порталдары ашылды. Жалпыға арналған бес деңгейлік онлайн құралы, шетелде тұратын қандастарға арналған тіл үйрету құралының тұсауы кесілді. Ол әлемнің отыздан астам елінде тұратын қазақтарға, тілге қызығушылық танытатын шетелдіктерге қазақ тілін үйренуге мүмкіндік тудырып отыр. Орталық тарапынан қазіргі кезде офлайн түрінде Иран, Түркия, Моңғолия, Германия, Венгрия, АҚШ, Франция, Ресейде тұратын қазақтарға ана тілін үйрету мақсатында «Қазақ тілі. Әмбебап оқулықтың» А1, А2 деңгейлері әзірленіп, қолданылуға ұсынылды. Терминология бойынша маңызды жұмыстар қолға алынып, Республикалық терминологиялық комиссияның ұйымдастыру тетіктерін үйлестіруде айтарлықтай істер атқарылды. Бекітілетін терминдерге лингвистикалық сараптама жасалып, «Терминком.кз» сайтының «Алаңында» талқыланды. Ақпараттық-технологиялық қамтамасыз ету мақсатында Тіл саясаты комитетінің тапсырысымен Орталық тарапынан «Tilalemi.kz», «Termincom.kz», «Abai.institut», «Sozdikqor.kz», «Emle.kz», «Balatili.kz», «Tilmedia.kz», «Аtau.kz», «Тilqural.kz», «Qazlatyn.kz», «Qujat.kz», «Qazcorpora.kz сайттарының жұмысы қолға алынды. Бүгіндері осы сайттарды пайдаланушылардың саны 14 млн асты. Осылардың ішінде тоғыз сайт «Күнделік.кз» порталына орналастырылды. 

Баспа өнімдерін әзірлеу, шығару жұмыстары да Ербол Ердембекұлының жіті ұйымдастыруымен кең өріс тауып отырды. Орталық тарапынан «Әлихан Бөкейхан», «Ахмет Байтұрсынұлы» тұлғалық энциклопедиялары, әлемде алғашқылардың бірі болып «Әліпби» энциклопедиялық анықтамылығы жарық көргенін ерекше атауға болады. 

Мемлекеттік қызметтегі елшіл азаматтардың Алаш идеясын жалтақтаусыз айқын ұстанып, өміршең мұрат-мақсаттарын тәуелсіздік рухымен сабақтастыруы өскелең ұрпаққа аса қажетті өрнек. Осынау үрдіс қайраткер, ғалым, әдіскер Ербол Тілешовтің азаматтық болмысын, тұлғалық тұғырын асқатататады.

Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы аясында ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитеті тапсырысымен Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Тіл-қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы «Ахмет Байтұрсынұлы мен Алаш қозғалысы қайраткерлерінің бұрын жарияланбаған еңбектерін шетелдік архивтерден іздестіру» жобасын қолға алды. Соның барысында Мәскеудегі РФ мемлекеттік архиві, Санкт-Петербург орталық мемлекеттік архиві, Орынбор облысының мемлекеттік архиві, Қазандағы Татарстан Республикасының мемлекеттік архиві, Өзбекстан Республикасы Ташкент қаласындағы Ә.Науаи атындағы ұлттық кітапхананың сирек қолжазбалар қорынан алаштануға кенен олжа салған тоқсанға жуық құнды материал жинақталды (Алаш қозғалысы: дерек пен дәйек. Ахмет Байтұрсынұлы мен Алаш қозғалысы қайраткерлеріне қатысты шетелдердегі архивтерден табылған материалдар жинағы / Құрастырғандар: Е.Тілешов, Н.Аитова (жауапты редактор), Г.Төкенқызы, Д.Оспан. – Астана, 2022. – 224 б.). Бұл ретте Ахмет Байтұрсынұлының 1919 жылы совет билігімен келісімге келіп, Қазақ өлкесін басқарту жөніндегі революциялық комитет құрамына енуі және ұлттық территорияны межелеу, автономиялық республика құру жұмысына белсене араласуы, Әлімхан Ермекұлының қазақ шекарасын межелеудегі қайраткерлігін айғақтайтын тың құжаттармен қатар Ресей Мемлекеттік Думасының дептутаты болған Шаймерден Қосшығұлына қатысты Санкт-Петербург Ресей мемлекеттік архивіндегі «Қосшығұлов және басқалардың Ақмола облысына орыстардың қоныс аударуының тоқтатылуы туралы жеделхаты» атты құжаттарды баса көрсетеміз. Ташкенттегі Ә.Науаи атындағы ұлттық кітапхананың сирек қолжазбалар қорынан алынған Даниял Ысқақұлының бірқатар аудармаларының да мәні ерекше. Мағжан Жұмабайұлының 1911-1913 жылдары Уфадағы «Ғалия» медресеінде оқыған кезіндедегі ғашықтық сезімін білдіретін топтама өлеңдері алғаш рет оқырмандарға ұсынылды. Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Х.Ақайұлы, Ж.Ақпайұлы, Ы.Ақпайұлы, Ш.Қосшығұлұлы, А.Жанталин, Ж.Сейдалин, М.Тынышбайұлы, Х.Досмұхамедұлы, С.Жанайдаров, М.Сәрсембиев, И.Әлімбекұлы, Ғ.Есенғұлов, А.Кенжин, Б.Мәметұлы, Ә.Ермекұлы, М.Жұмабайұлы, Ғ.Әбдулнәбиев, Б.Райымбеков, Ы.Бәйтенов сынды тұлғалар қайраткерлігіне бойлататын соны сипаттағы архив құжаттары берілді.

Қоғамдық қызметін ғылыми зерттеулерімен қатар ұштастырып жүрген Ербол Ердембекұлының «Суреткер және көркемдік әдіс», «Алаш туы астында... Алаш қозғалысының қайраткерлері, қатысушылары және оқиғалары», «Қайнар» еңбектері, «Алаш қайраткерлері» (Қ.Нұрғалимен бірге) библиографиялық көрсеткіш, Д.Қамзабекұлымен бірге дайындалған «Алаш қозғалысы», «Алаш Орда» энциклопедиялық анықтамалықтарының әдебиет пен тарих ғылымдарының тоғысындағы маңызы орасан зор. 

1997 жылы ф.ғ.д., профессор С.Негимовтың ғылыми жетекшілігімен  «Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы романтизм» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғаған ғалымның историография, библиография, архивтік әдебиеттану, мәтінге түсініктеме, теориялық поэтика сынды, рецетивті эстетика жаңашыл зерттеу әдістеріне иек артуы өз жемісін беріп келеді. «Алаш библиографиясы» (2004), «Алаштың жолы» (2010), «Әлихан Бөкейхан қазақ ұлтшылдығының саяси көсемі» (2013), «Алаш қозғалысына қатысқандар: күрескерлерге тағзым, аяулы есімдерге құрмет» (2013), «Мағжанның ақындығы» (2015), «Алаш қозғалысы: басталуы, тұтастығы, қатысушылары» (2016), «Алаш қозғалысының кезеңдері» (2016), «Алаштың» аманаты» (2016), «Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ ұлтшылдығының рухани көсемі» (2016), «Қазақ руханиятының көсемі, қазақ тіл білімінің атасы» (2016), «Алаш зиялылары және ұлт тілі» (2017), «Алаш ұранды әдебиет – ренессанстық құбылыс» (2017), «Азаттықтың көркем моделі» (2018), «Ұлт ұстазының тағылымы» (2020), «Қазақ ұлттық ренессансы және Ахмет Байтұрсынұлы» (2022) т.б. мақала, ой-толғамдарын проблемалық және полемикалық сипаты, интеллектуалды және теориялық тереңдігі, ғылыми-методологиялық қатпары даралайды. Қазіргі алаштануды ұлттану, елтану, әлеуметтану, қоғамтану тоғысуында қарастырудың парадигмаларына айқын бағыт-бағдар береді.

«Алаштың жолы» ой-толғамы қазақ тілді укипедия желісінде ең көп оқылған өрісі кең, өресі биік өрелі мақалалардың бірі. Онда Алаш ұғымының сакральді әлемі, Алаш қозғалысының туу және өрістеу эваалюциясы, Алаш идеясының жасампаздық қуаты, Алаш ренессансының ұлттық топырақтан өсіп өнген төлтума табиғаты, мемлекеттілік ұстындарын қайта түлетуден туындаған қазақ ұлтшылдығының ерекшелігі кешенді сараланып, ұлттық руханияттың жаңару мен жаңғыруындағы Алаш ұранды әдебиеттің тарихи миссиясы жүйелі түрде зерделенді. Отаншылдық ұстыны нық, мемлекетшілдік тұғыры берік қаланған түрлі саладағы қазақ ғылымының тууындағы қалам қайраткерлерінің қажыр-қайраты екшеліп, мемлекеттіліктің саяси, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық атрибуттарын қалыптастырудағы тарихи қызметі айқындалды. Аласапыран дәуірлердің сұрапыл тезінен өткен Алаш идеясы тарихи сабақтастығының тәуелсіздік мұраттарымен жасампаз үндестігі тұжырымдалды. 

Алаш қозғалысының басталуы, тұтастығы, қатысушыларын зерделеудегі Е.Тілешов байыптаулары Алаш ұлт-азаттық қозғалысының ғылыми тұрғыдан әлі де нақтыланбаған проблемалық мәселелеріне ой сәулесін түсіруімен құнарлы. Зерттеуші қозғалыстың басталған уақыты және сол бастапқы кезеңге енетін оқиғалар барысын, «Алаш қозғалысы» деген атауға ие боларлық дербес үдеріс ретіндегі сипатын талдап, қозғалысқа қатысқандардың толық тізімін түзу мәселесін байыптайды.

Алаш қозғалысының қазақ тарихындағы саяси және рухани үдеріс ретінде 1905 жылдан басталып, 1920 жылдың көктеміне дейін жалғасқан тұтас тарихи құбылыс екендігін дәйектеп, біріншіден, қозғалыстың басында тұрған және оны өрістеткен тұлғалардың бірлігі мен тұрақтылығын, екіншіден, қозғалыстың басталған уақыты және аяқталу кезеңін, үшіншіден, қозғалыстың басты идеясының жалғаспалылығы мен үздіксіздігін, төртіншіден, қозғалыс мұратын жүзеге асырудағы амалдар мен тәсілдердің сабақтастығын, бесіншіден, қозғалыстың жалпыхалықтық сипат алуын, алтыншыдан, қозғалыстың мәдени-рухани сипатын саралайды. 

Алаш қозғалысына қатысушылардың тізімін жасауды 2006-2007 жылдардан бастап қолға алған зерттеуші қажетті құжаттарды, Алаш қозғалысы тарихы, қозғалыс қайраткерлерінің өмірі мен шығармашылығын арқау еткен ғылыми еңбектерді, энциклопедия, анықтамалық, танымдық еңбектерді үнемі саралап отырады. «Қозғалысқа қатысушылардың тізімін жасаудағы ең үлкен мәселе – Алаш қозғалысына кімдерді не үшін енгіземіз деген мәселе. Яғни, тұлғаны «Алаш қозғалысына қатысушы» деп танудың принципі мен критериі. Оған, әлбетте, бізге Алаш қозғалысының сипаты, туу, қалыптасу және өрістеу жолдары, осы кезеңдердегі оқиғалар мен құбылыстар тікелей тірек болмақ. Алаш қозғалысының әлгіндей кезеңдеріне ой жүгіртсек, онда біздің топшылауымызша, қозғалыс мүшелеріне мынадай тұлғаларды енгізген жөн» деп оны айқындауда ұстанатын тоғыз қағидатты ұсынады. Бастапқыда Алаш қозғалысының 583 мүшесінің тізімін дәйектесе, кейіннен 940 тұлғаның дерегін айқындады. Алаш қозғалысына қатысушылардың тізімі 2014 жылы жарық көрген «Алаш қозғалысы» энциклопедиялық анықтамалығында берілді. Ғалым бұл бағыттағы ізденісін үнемі пысықтап, бүгіндері олардың санын жаңа дерек, тың мәліметтермен толықтыруда. Қазір олардың саны үш мыңнан асты. Ғалым «Алаш туы астында...» еңбегінде Алаш қозғалысын тікелей ұымдастырған қайраткерлер мен оған қатысушылардың 3069 адамнан тұратын тізімін жариялады.

Алаш қозғалысының оқиғалары мен шежіресін түзудегі ғалымның жүйелі ізденістері таяуда жарық көрген «Алаштың Қарқаралысы» (Қарағанды, 2024) ұжымдық еңбекпен толықты. Алаш қозғалысының ең алғашқы шаралары басталған Қарқаралы уезіндегі саяси-қоғамдық оқиғалар, осы өңірден қозғалысқа қатысқан тұлғалар жөніндегі ғылыми зерттеулер, архив құжаттары, деректер топтастырылған «Алаштың Қарқаралысы» атты танымдық кітап Қарағанды облысының әкімі Ермағанбет Қабдулаұлы Бөлекпаев қолдауымен, осы жобаға жетекшілік еткен Айтбай Ботпайұлының ыждахатымен жарық көргенін атап өтеміз. Белгілі алаштанушы Е.Тілешовпен қатар әдебиеттанушы ғалым Қ.Кемеңгер атсалысумен дайындалған еңбек атақты Қарқаралы құзырхаты жазылуының 120 жылдығына орайластырылғанын да баса көрсетеміз.

Міне, аталған кітапта Ербол Ердембекұлы «Қарқаралы жеделхаты», «Қарқаралы құзырхаты», «Қарқаралы уездік жиылысы», «Қарқаралы шеруі» сипатындағы тарихи мәні зор оқиғаларды арнайы қарастырады. Мәселен, Қарқаралы шеруі 1905 жылы 5 қарашада Қарқаралы қаласының орталық алаңында өткенін, шеру митингке ұласып, халықтың жаппай ереуілге шығып кетуінен үрейленген жергілікті билік шеруге шыққандарды тарату үшін әскер шақыртқанын, шеруге Қарқаралыда ұстаздық етіп жүрген Ахмет Байтұрсынұлы және заңгер Жақып Ақпайұлының қатысқанын тарихи деректермен дәйектейді. «Қарқаралы жеделхатының» 1905 жылы 22 шілдеде Қарқаралы уезіне қарасты болыстардың Ресей патшасына жіберген жеделхаты. Бұл жеделхат әйгілі «Қарқаралы құзырхатынан» бір ай кейін жіберілген құжат екенін айта келіп, оған Қарқаралы өңірі 21 болысының 42 өкілі қол қойғанын жазады. Олардың ішінде белгілі ақын Нарманбет Орманбетұлы, дін қайраткері Толмұхамет Алтынторин, Мақат Қажы Ақайұлы, әйгілі күйші Тәттімбеттің ұлы Мұсатай, Төлебай бидің ұлы Керімхан сынды өңірге сыйлы азаматтар болғанын екшейді.

Қарқаралы құзырхатының тарихи мәні, Қарқаралы өңірінен шыққан Алаш ардақтыларының қайраткерлік тұлғасы, патша жандармериясы тарапынан қудалануына қатысты ҚР ОМА, РФ мемлекеттік архиві (Мәскеу), Омбы облыстық тарихи архиві, Омбы Тарихи-өлкетану музейінің кітапханасынан жинақталған тарихи құжаттар берілген. 

Түйіп айтқанда, қайраткер, алаштанушы Ербол Ердембекұлын асқарлы алпыс жасқа толып отырған мерейлі жасымен құттықтаймыз. Мемлекеттік қызметінде толайым табыс тілеп, ұлт әдебиетін дамыту мен туған тіліміздің жасампаздығын айқындаудағы Алаш зиялыларының дәстүріндегі ізденістері жемісті бола берсін деген ақжарма тілігімізді білдіреміз.

Сағымбай Жұмағұл, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының профессоры.