Құлтөлеу Мұқаш. Абай шалдың өзімен келіспей қалатын Асекең...

«Өнердің түбіне сорпа бетіндегі майдай қалқыған түсінікті идея жетеді. Жазушының бір міндеті – ой-идеяны ашу емес, оны мұнартқа көміп, мұнармен бүркеу. «Шайнап берген ас болмас»... Текстің дәмін алудың төте жолы – талмай оқу... Оқушыны қасқыр көрген тазыдай қалтырат... Сөз – құлын да, ой – жылқы. Зады, бірегей тұлғаларға, бірегей кітаптарға сын есім жүрмейді. Ойдың жанарға жеткен жылтылындай – жанардың жарығы да жанға түседі. Ой ойнамай – сөйлем жоқ. Ақынды прозамен тексеріп алса – теріс емес. Ашық айту – анық айту болғанымен, ақиқатты айту емес». «Стиль, ол, адам» (Бюффон). Стилі жоқтың жазғанын оқу – арпа талқанды құрғақ асағандай. Стильсіз жазушы, өз стилін таба алмаған жазушы іріге еліктеп көлеңке-калькаға барады да, сорпаның сорпасының сорпасы болады. Калька түпнұсқаның – қазан сорпаның сорына жаралады. Еліктеме. Еліктеп-солықтадың ба – мазаққа өзің қалмау үшін – бойлап, барар жеріңді біл. Сен түгіл балықтың өзін жаңқадай ойнатар қара иіріміне жолама. Мұхаңдар почерк-графиканың өзін қисайтып жібереді»...

Бұл – еменнің иір бұтағындай бөлекше болмыс-бітімімен, өнер мен әдебиетке, тіпті, өмірге деген айрықша көзқарасымен, телегей теңіз білік-парасат, терең талғам-танымымен көзі тірісінде-ақ аңызға айналған қаламгер Асқар Сүлейменовтің «Шашылып түскен тіркестер» толғаныс-түйіндерінің бір үзігі.

Аңдаған адам осынау жолдардан-ақ қаламгер қолтаңбасының тосындығын байқар еді. Автор бір сәт батыл байламдары арқылы оқырманын да өзінің буырқанып, арнасынан лықсып төгілген тұңғиық ой әлеміне сүңгітіп отырады.

Біз бұл сапар өз тағдыры да күрделі Асқар Сүлейменовтің жары, белгілі әдебиет сыншысы, мәдениеттанушы Әлия Бөпежановадан үйелмендерінің кейбір отбасылық әм шығармашылық одақтары төңірегінде сыр тарттық. Жолдасынан әлдеқайда жас Әлия, осы, кезінде Асекеңді қалайша ұнатты екен?

Әрине, бұл Әлия әріптесіміздің де көптеген замандастары секілді, ең алдымен Асқардай ерен тұлғаның еңбектерін жоғары бағалағаны анық. Сонда да, екі адамды үлкен сүйіспеншілік сезіміне бастайтын басқа да бір бөлекше қарым-қатынас белгілері болуы керек емес пе?

– Мен бұ кісіні бастапқыда ағам секілді жақсы көрдім. Арада, алдымен, рухани бір жақындық туындаған сияқты. Бірақ ә дегенде іштей жақтыртпай қалғаным да рас. Бірде жұмыс бабымен телефон соғуыма тура келді. Сөйлегенде, біртүрлі, ерін ұшымен сөйлейді екен де. Амалсыздан, тура бір, осы кісіден қарыз сұрап тұрғандай күйге түсіп қаласың. Сосын, онша жаратпай, ә, мейлі онда, жақсы деп қойып қойдым тұтқаны...

Бәрібір, уақыт өте келе осынау таныстықтың білістікке, білістіктің жан туыстығына ұласып, арада әлденендей мәміле орнай бастағаны түсінікті. Асекеңнің де жас, әрі Әдебиет, Мәдениет, Өнер жағынан таным деңгейі ересен биік, оның үстіне пікір-ниеті дәл өзінікіндей тосындығымен, қисындылығымен тамсантатын осынау сыншы қарындасына салғырт қарай алмағанын аңдаймыз:

– Борис Пастернактың:

Любить иных тяжелых крест,

А ты прекрасна без извилин.

И прелести твоей секрет

Разгадке жизни равносилен.

Весною слышен шорох снов,

И шелест новостей и истин.

Ты из семьи таких основ,

Твой смысл, как воздух,

безкорыстен, –

деп келетін шумақтары бар. Бұл өзі, Әйелге де емес, негізінен Өнерге, Музаға арналған өлең. Бертініректе Асекең маған осы жырды жиі оқи бастаған еді. Білмеймін, мүмкін, басқа бір қыз-келіншектерге де оқыды ма... Негізі, Асекеңе әйелдер көп ғашық болатын. Өйткені оны ұнатпау мүмкін емес те. Бұ кісімен бірге отырып, пікірлесудің өзі ғанибет. Бүкіл қимыл-қозғалысы, мысалы, әйелге деген – анасы Айтотыдан бастап, со кезде дүниеге келген өзінің қызы, жеті айлық Әсмаға дейінгі қарым-қатынасы аса ерекше қатынас еді. Осы тұрғыдан келгенде, іңкәрліктен бір, ахылап-ухілеп соңынан жүгірмесең де, жақсы көрмеуің қиын. Асекеңе ынтыққан бикештер аз болған жоқ. Біразын білемін де. Бірақ бәрін жақсы түсіндім. Өмірді түсінетін шығармашылық адамы ретінде мұны Асқар өміріндегі өте әдемі, әсерлі кезеңдер деп қабылдаймын. Ал екеуара байланысымызға келсек, бұл бір, сыбдырлаған ақ жауындай қалтқысыз, өзара бүкпесіз сезім болды-ау деймін. О кезде көп жаспын ғой қазіргіге қарағанда. Ешбір есеп-қисапсыз, риясыз қастерледім бұ кісіні. Соным үшін Асекең де мені де қадір тұтып, айрықша бағалады-ау деймін. Аяулы қарындасын жақсы көргендей ерекше бір сезіммен қараған секілді. Мұның бәрін, әлбетте, кешірек зерделейсің...

Әлия Бөпежанова

Жалпы, өнерге деген екі түрлі көзқарас бар. Әсіресе, бертінде кез келген дүниені әлемдік контекспен бағалап, салмақтауға дағдыландық. Сол тұрғыдан келгенде «Өнер – өмірдің көркем бейнесі» және «Өнер – көркем текст» деген ұстанымдарға жүгінеміз. Біздіңше, Асекең осынау екінші бағытқа көбірек ден қойған адам. Әсіресе, ол әдебиетімізге үлкен сапалық өзгеріс әкелген «алпысыншыжылдықтар» буыны арасында айрықша көркемдік-эстетикалық сапалық жаңалықтар енгізген тұлға ретінде ерекшеленеді. Және жайдақ жазушы емес. Көптеген қаламгердің не айтқалы отырғанын бірден түсінесіз. Ал Асқарды ұғу қиын. Оқиға қуып жазбайды. Белгілі тақырыпты қаузау әдісі де мүлде бөлек. Кезінде оның шығармашылығын «Кітап аты – «Бесін», авторы – Асқар» деп қазақ әдебиетінің классигі Ғабит Мүсірепов әділ бағалағаны секілді, төменгі бөлігі қатпар-қатпар қабаттардан тұратын Асқардың вертикальды прозасын талдау үшін де белгілі дайындық қажет екені анық. Әрине, мұны бізге қарағанда Әлиядай білікті әдебиет маманы жітірек түйсінеді:

– Асекең өте жаңашыл адам секілді, өз ойымша. Мәселен, ол белгілі бір жанрды немесе нақты бір тақырыпты алады да, соны түбегейлі қаузап, жаңалық ашып тастайды. Бірақ сол төңіректі ұзақ тамашалап, шиырлап жүріп алуға құмар емес. Дулат Исабековтің «Эмигрант» аталатын эссесінде: «Ай, Асеке-ай, сіз қаншалықты бір биіктерге шығып тұрып, небір шыңдарды бағындырып тұрып емін-еркін түсіп кете бересіз-ау!» дейтіні бар. Мұндай әрекет, алдымен, Асекеңнің табиғатына байланысты сияқты. Яғни, ол кез келген дүниені игеріп, кемелдікке жеткізген соң бәрін оңай тастап, өзге бір кеңістікке жайбарақат кете салады. Өзінің әлгі «шашылған» ойларында «Кемталант – мүмкіндігінше, шын талант қалағанынша жазады» дейтіні де сол мінезінің көрінісі сияқты...

Жақсыны қызықтаудың жөні осы екен деп бос тамсанғанымыз емес, Әдебиет, Өнер туралы тебірене сыр тербеткен сәттерінде тылсым Асқар болмысының өзі, расында да, бірде сілкіне бұлқынған Бетховен симфонияларына, кейде тебірене шалқыған Тәттімбет күйлеріне ұқсап кетер еді.

– Асекеңмен әңгімелесудің өзі бір қызық болатын. Мысалы, Мұхтар Әуезов шығармалары туралы сөз қозғай қалса, соны түгелдей жатқа білетініне көзің жетеді. Былай, былай деп отырады да, «бәленше томының түгенше бетін ашыңызшы, бала!» дейді. Жиырма томдықтан сілтеген жерін ашсаңыз, айтқан сөзінің тура үстінен түсіп таң қаласыз. Мұны өзінің пікірін бекіту үшін жасайтын сияқты. Сондай-ақ классикалық музыканы да жетік білетін. Мәселен, Шопеннің осындай сонатасының бәленінші бөлімі Лондонның Корольдік филармониялық оркестріндегі Отто Клемперер мен басқа бір дирижер жетекшілігінде қалай орындалады... Немесе Герберт Караян мен өзге шебер ойыншылардың айырмашылығы неде дегендей нәзік қалтарыстарды шемішкеше шағып, талдап береді. Және бұларды қазақ композиторларының шығармаларымен ұтқыр салғастырады. Ең ғажабы – ондайда шертпе күйлерді өзі де күмбірлете тартатын еді...

Біздіңше, Асқар Сүлейменовтің әдебиеттегі өз орны да осындай әр қырлылығымен ерекшеленген:

– Иә, алғашқыда сыншы ретінде келіпті. Және от ауызды, орақ тілді, өте шешен сыншы болған екен. Асқар сөйлейді деген жиналыстарға жұрт шұбырып келетін көрінеді. Естуім бойынша. Бұл сол, жетпісінші жылдары. Өзінің Әдебиетке, Өнерге деген қағидаларын осы тұстарда әбден қалыптастырған. «Түр туралы бірер сөз» деген атақты мақаласын алыңыз. Сонда бекіткен тұжырымдарын прозаға ауысқан кезде түбегейлі жүзеге асырған. Өзінің «жанр – адамға мешіт бола алмайды» деген пікірі болатын. Яғни, адам өзінің өсу барысында, толысып-жетілу бағытында айтпақ ойына қарай қай кезде қай жанрды таңдайды – өзі біледі. Осы тұрғыдан алғанда, ол алдымен сыншы. Кейін прозаның бір шегіне жеткен соң драматургияға келген. Асқар жолының төртінші кезеңі деуге бола ма, болмай ма – философиялық-эстетикалық толғаныстары тағы бір төбе...

Сонда Асекең қандай адам өзі? Мінезі, айта салатынымыздай, жақсы ма, жоқ, нашар ма? Нені ұнатты? Нені жек көрген?

– Өмірдегі, әсіресе, Өнердегі фальшті, өтірікті өте қабылдамаған адам. Өнерді белгілі бір деңгейде кие есебінде тұтынған кісі. Бүкіл шығармаларынан, одан соң «Шашылып түскен тіркестер» аталатын ой-тұжырымдарынан ерекше көзқарасы көрінеді. Жалпы, сол Асекеңнің буыны өмірді өнер арқылы жетілдіру деген қағиданы берік ұстанған, гуманистік принциптің адамдары екенін көресіз. Мысалы, Ұлы Отан соғысынан кейін бүкіл әлемде гуманизм бағыты өте қатты жүрді ғой. Соның ішінде бұл үрдіс біздің Қазақ әдебиетінде де қатты сезілген. Ал Асекеңнің мінезін әркім әрқалай айтады. Біреуі: «ойбай қырсық еді», екіншісі: «онымен қатар отыру мүмкін емес еді, қатал еді» дейді. Ал өз ұғымымда, ол жүрегі үлкен, өте кең ұғымды адам болатын. Және өте нәзік кісі-тін. Баламен балаша, данамен данаша сөйлескен. Ол отырған кез келген орта соншалықты мазмұнданып, мәнденіп шығатын.

Оң жақта Әлия Бөпежанова

Ал қандай отағасы еді Асқар?

– Біз әлі де біраз ұзағырақ ғұмыр кешкенде мен бір керемет жар болатын едім деген тұрғыда емес, өзара жарасымды ғұмыр кешетінімізді білдім. Мысалы, бізде қашан келдің, қашан кеттің деген әңгіме ешуақытта қозғалмайтын. Еркіндік болды. Әйтеуір, айтып жеткізе алмайтын деңгейдегі өзара түсіністік бар еді. Арада лапылдаған сезімнен гөрі шоқтай маздап тұратын үлкен бір сыйластық болды-ау деп ойлаймын. Артық-ауыс талап, қисынсыз сөз айтылмайтын. Тұспалмен-ақ ұғысатын сәттер көп-ті. Мен, мәселен, үйде көбіне шалбар киіп жүретінмін. Ыңғайлы болғандықтан. Бірде ақырын ғана: «Осы, келесі қаламақымды алсам, сізге бір махровый халат алып бермесем!» деп қалды. Сонда бұ кісіге шалбар киюімнің онша ұнамайтынын түсіндім. Сосын, кеңдеу бір көйлек бар еді, соны киіп жүретін болдым.

Қазақта «Құдай қосқан қосағы» деген бар. Бекер емес шығар. Асқар ағамыз о дүниеге аттанар алдынан біраз бұрын осынау сөзді аузына алып, бірталай сенімді серік, адал жар болған Әлияға ризалығын аңдатса керек.

– Неше қилы әңгімелер айтып жатады, соны тыңдап, ара-арасында ой қосып қойып отырасың. Кейде пікір таластырамыз. Бірде: «Бала, сізді маған Алла-Тағаланың өзі жіберген!» деді. Одан соң: «Менің он үш блокнотым, он үш папкам бар. Соған сіз ие боласыз» деп сабақтады. Мені «Бала» деп атайтын еді. Кейін ойласам, әлгі сәтте аузына Құдай салды ма, «егер кетіп қалсам, заттарыма ие боласыз, менің рухани дүниемді әрі қарай жалғастырасыз» дегені сияқты. Әрине, бастапқыда онша мән берген жоқпын...

Асқар әлемімен таныс адамдар жақсы біледі, оның дүниедегі ең ғажайып «туындыларының» бірі – кенже қызы Әсма болатын.

– Осы перзентін сарылып көп күткендей сезіледі. Кейін Әсмаға: «Мен сізді жүрегімді аялап ұзақ күтіп едім» деп хат та жазған. Соның алдында «Мұхаммед» деген драма-диалогын жазуға кіріскен-ді. Мұнда Әсма деген кейіпкер бар. Арабтың ақын қызы көрінеді. Мұхаммед пайғамбардың замандасы екен деп отыратын. Ұзақ зерттепті. Бірақ, сол шығармасын аяқтай алмай дүниеден өтті. Сонда өмірге қыз бала келетін болса Әсма болатынын іштей білетін едім. Асекең олай қоямын деп айтпаса да...

Әкесінен жас қалған сол Әсма қыз да қазір өскен. Қасы-көзі қиылып, таңғы шықтай мөлдіреп тұр. Түр-тұлғасы Асекеңе қатты ұқсапты.

Асқар Сүлейменовтің бұрынғы отбасындағы балаларын ел жақсы таниды. Біз сөз ретінде Әлиядан солармен байланысы жағын да сұрап қалдық.

– Қарым-қатынасымыз өте жақсы. Араласып тұрамыз. Менің туған балаларым емес, әрине. Өз аналары бар. Бірақ Асекеңнің ұрпақтары ретінде қабылдап, жақын тұтамын. Сыйластығымыз жақсы. Әсіресе, Әлішердің маған деген, Әсмаға деген құрметі ерекше.

Уақыт озған сайын Асқар феномені лайықты мойындалып келеді. Соның бірталай айғағы қаламгер туралы Әлия Бөпежанова құрастырған «Парасат падишасы» естеліктер жинағынан көрініс тапқан секілді.

– Бұл кітаптың материалдарын бес жыл бойы жинадым. «Парасат падишасынан» кейін «Кек» деп аталатын драмалық шығармалар жинағы шықты. Одан соң әлдебір грант жеңіп алып,«Болмыспен бетпе-бет» деген эстетикалық мақалалары мен ой-толғамдары кітабын шығардым. Сол секілді мемлекеттік бағдарлама бойынша үш томдық еңбегі жарық көрді.

Байқап отырсақ, атына сай Асқар тұлғасы да алыстаған сайын биіктей түсіпті. Осынау айрықша дарын иесінің басты бір ерекшелігі оның не нәрсеге де адалдығынан көрінетіндей. Әлия Қаһарманқызының ойы да осы тұжырымға саяды:

– Дүниеде бүтін адамның қақ жарылуы көп кездеседі. Әсіресе, өмірде бір бөлек те, өнерде бір бөлек көрінетін ақын-жазушылар баршылық. Бұл бір, түсіне алмайтын нәрселер. Жұрт алдында кісі боп, әсемсіп ғақлия айтып, адалдық, әділдік, адамгершілік, халықтық ұлы мұраттар туралы әдемі сөйлеуге шебер, ал өзінің жасап жүрген тірлігі мүлде екінші басқа. Бас пайдасы жолында ешбір аярлықтан тайынбайды. Өз басым ондайларды жиі ұшыраттым. Зор бақытсыздық қой. Бірақ бұл кінәлау тұрғысынан емес, қарайсың да қоясың. Ішің ашиды. Ал Асекең сияқты азаматтар, мүмкін, онша көп те емес шығар. Біртұтас. Өмірде қандай болса, өнерде де сондай. Кіршіксіз кристалл күйінде өткен адамдардеп білемін. Әрине, бұл Асқарға деген апология емес. Маған ешқандай қатысы жоқ болған күннің өзінде Асқар Сүлейменов туралы пікірім осындай болар еді деп ойлаймын...

Асекең: «Мен Абай шалмен күнде тілдесем, келіспей қалатын кездерім де аз емес» дейді екен. Бұдан сыншының айрықша еркіндігін, батылдығын ғана емес, оның ой-өре, таным-түйсік кеңістігіндегі салмақ «категориясын» аңдаймыз. Белгілі ілімдегі эрудиция қуатын сезінеміз. Сөйтіп ол, ретті тұстарда, Әдебиет корифейі ретінде Абайдай дананың өзімен пікір таластыруға қақылы екенін аңғартады.

Бірақ мұндай «қияңқылық» тек Асқардай серілерге ғана жарасатын шығар.

Қалай дегенмен, сонау уәж астарында терең мағына жатқанын аңдар едіңіз. Бәрібір осылай деп отырған кейіпкеріміздің пәлсәпа дүниесіндегі түп қазығы Абай болғанын көреміз. Әйтпесе ол сонау шашылып түскен тіркестерінде «Келер қазақтың да ішетін уы мен балы – Абай!» деген байлам жасамас еді...

Қазақ әдебиетінің деңгейін дүниежүзілік кеңістікке шығару туралы сөз талайдан бері қозғалып жүргені мәлім. Мұндайда Әдебиеттің кез келген әлемдік тұлғасымен иық теңестіре беретін Асқар Сүлейменовтей өкілдер есіңе түседі.