Транспаренттік қазақ қоғамы және хрусталь адам 12+

Қазіргі қазақ қоғамы капиталистік басқа қоғамдар секілді барынша негативтен ада, бақыт пен шаттыққа құралған «мөлдір қоғам», яғни транспаренттік қоғам болуға тырысады. Әрине, жақын өткен шақтағы тарихымыз колонизаторлық парадигма шеңберінде жазылғанын және осының салдарынан менталдық жүйемізде де едәуір дәрежеде жарақаттар пайда болғанын ескерсек, қазақ қоғамы үшін транспаренттіліктің маңызы мен мәні ерекше орынға ие екенін айтпаса да түсінікті. Десе де, капиталистік өзге қоғамдардағы неолиберализмнің индивидтерді біркелкілендіріп, жалпыға ортақ еркіндікке мәжбүрлеуін, яғни мөп-мөлдір қоғамдағы хрустальданған адамдардың тек қана позитивті допингпен өмір сүруге тура келетінін ескеретін болсақ, мұны тарихилық және идеологиялық негізде қазақ қоғамынан да көруге болады. Мұндағы неолиберализмнің «еркіндікке мәжбүрлеуі» классикалық мағынада бұйрық немесе заң шеңберінде емес, керісінше тек қана мотивация, оптимизация, өз-өзіңді дамыту курстары сынды позитивке толы процесстердің аясында орын алады деп түсінгеніміз жөн. Нәтижесінде сенің еркін және жетістікке жетуің үшін барлық мүмкіндіктерді сыйлайтын неолиберализм парадоксты түрде саған «ЕРКІН БОЛ!» бұйрығын беріп жатқандай күй сыйлайды. Сен ендігі уақытта мөп-мөлдір қоғамның ішінде хрустальданған біркелді адамдардың қатарында еркін және бақытты болуға мәжбүр боласың. Себебі айналамыздағылардың барлығы бізге позитивке толы допингті үйіп-төгіп беріп жатыр. Бізге болса ішіміздегі осы бір допингтің күшімен үнемі перформанс көрсетуімізге тура келеді. Ал мұндай үздіксіз гиперактивтілік субъектіні депрессияға және түгесілуге алып баратынын осыған дейінгі жазбамызда айтқан болатынбыз. Әлі күнге дейін ментальды тұрғыда толықтай сауықпаған қазақ қоғамында мұның айқын көрінісін соңғы жылдардағы өмірімізден көруге болады. Қанша жерден қазақ қоғамы қайғыдан, қасіреттен, кедейліктен көз ашпай келе  жатқанымен, қоғамның ішінде мұндай негативтердің ешқайсысына орын жоқ. Себебі өзге капиталистік қоғамдар секілді қазақ қоғамы да позитивке  құрылған яки құрылушы қоғам. Философ және мәдениет сыншысы Чул Ханның тілімен айтатын болсақ, ендігі биліктің жаңа формуласы –«бақытты бол». Мұндағы бақыттың позитивтілігі қайғының негативтілігін ығыстырып, оң эмоционалды капитал ретінде үздіксіз жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз етеді. Сәйкесінше өз-өзін мотивацияландыру (ынталандыру), оптимизациялау сынды әрекеттер неолибералдық бақыт диспозитивінің оң жанбасына келгеннен кейін, билікке қосымша күш салудың қажеті жоқ болып шығады. 

Ал тәуелді адам өзінің тәуелділігін де білмей, өзін еркінмін деп ойлайды. Ешқандай сыртқы қысымсыз өзін-өзі жүзеге асырып жатырмын деген сенімде өзін ерікті түрде «пайдаланады». Яғни, мұнда еркіндік шектелмейді, қаналады.  Яғни, «Еркін бол» деген сөз «мойынсұнғыш болуға» қарағанда әлдеқайда жойқын мәжбүрлеуді тудырады. 

Сонымен, осыған дейінгі «Перформансқа толы қазақ қоғамын объекті оқу» атты жазбамызда жазушы, философ және мәдениет сыншысы Бён-Чул Ханның «Шаршаған қоғам» еңбегі негізінде дисциплинді қоғам мен перформансқа толы қоғамның айырмашылығын неміс тіліндегі «Sollen» мен «Können» сөздері арқылы түсіндіруге тырысып, қазіргі қоғамдағы перформанс көрсетуші субъектінің қоғамдағы орны мен рөлін, оның гиперактивтілігі мен депрессиясы, шаршауы мен түгелісуі жайлы сөз қозғалса, бұл жолы да Чул Ханның «Мөлдір қоғам» шығармасы негізінде осы қоғамның «мөлдірлігі», яғни транспаренттілігі турасында дискурс құрмаққа ниеттіміз. 

Негізінен транспаренттілік ұғымы әсіресе ақпарат бостандығы контексінде қолданылады. Чул Хан аталған ұғымның қолданыс аясын кеңейтіп, қоғамның ашықтығы, мөлдірлігі, транспаренттілігі қазіргі таңда қоғамдық дискурстағы мода тақырыптардың бірі екенін және экономикадан саясатқа дейінгі көптеген құбылыстарды қамтитынын алға тартады. Бұл тұрғыда коммуникацияның цифрлануымен қазіргі қоғамның жеке тұлғалары осы концепция желісіне тікелей немесе жанама түрде қосылатынын айтады. Нәтижесінде орын алатын инклюзия жағдайы субъектілерді біркелкілендіріп, өзгелерді жоқ деп есептейтін,  ол аздай негативтілік жойылып, позитивтілік басым болатын қоғамға айналдырады. Мұндағы Чул Ханның «субъектілерді біркелкілендіру, өзгелерді жоқ деп есептеу» пікіріне Иммануэль Левинастың философиясы әдеуір дәрежеде ықпал екенін көруге болады. Себебі Левинастың пікірінше,  Батыс ойлау жүйесінде Басқаны біркелкілендіргені үшін Басқа және Мен арасында ешқандай байланыс құрылмаған. Әлемдегі барлық соғыстар мен гегемониялардың шығу тетігі де, Басқаларды ассимиляциялау, оларды интеграциялау арқылы орын алғанын айтады. Яғни, Левинас үшін «біркелкілік – қоғам ішіндегілерге де, қоғам сыртындағыларға да бағытталған зорлық-зомбылықтан басқа ештеңе емес». Чул Хан Левинастың жоғарыдағы философиясын қазіргі қоғамға ыңғайластырып, «айдың арғы бетінен қарауға тырысады». Чул Хан үшін қазіргі қоғам Левинастың ойындағыдай зорлық-зомбылыққа құрылған қоғам емес, керісінше барынша еркін және әркімнің ерекшелігі мен басқалығы алдыңғы орынға шығып, жеке тұлғалардың барлық құқығы заңмен қорғалған мөлдір қоғам. Десе де, бұл қоғамдағы Басқалар «Алтер Эго» ретінде Менге ассимиляцияланбағанына, интеграцияланбағанына қарамастан, барлығы біркелді және барлығы позитивті құндылықтар негізінде реификацияланған, яғни заттанған. Чул Ханның өз сөзімен айтатын болсақ, тауар объектісіне айналған: барынша өз-өзін «өткізу», «дәлелдеу», «бағасын өсіру», өз-өзін «қымбаттату» жолында бар күшін сарп ететін тауарлар. Неолибералды дискурс олардың әрқайсысы өз нүктелерінде ерекше екенін және ерекше бола тұра біркелкі екенін көрсетеді. Чул Хан осындай біркелкілікке құрылған позитивке толы қоғамның жалпыға ортақ жалғыз ғана мөрі «Like» дейді. Мысалы, Instagram немесе Facebook сынды платформаларда Dislike батырмасының жоқтығына ұсынылып отырған тезис аясында назар аударсақ болады. Себебі транспарентті қоғам, қарым-қатынасты бұзатын негативтің барлық түрінен бойын аулақ ұстайды. Мұндағы байланыс құндылығының бірден-бір өлшемі – ақпарат алмасудың көлемі мен жылдамдығы. Ақпараттың көлемі өскен сайын коммуникациясының экономикалық мәні де арта түседі дейді Чул Хан. 

Автордың пікірлеріне сүйене отырып, расында қабырғалары Like-пен қоршалған қоғамда барлық заттардың тауарға айналып, өзінің метафизикалық құнын жоғалтқанын көруге болады. Бейне бір көрмеге қойылған экспонаттардай барлығы тек көрсету үшін пайда болған һәм жасалған секілді күй сыйлайды. Көрмеге қойылмаған немесе сол көрмеде бағаланбаған кез-келген метафизика жоқ немесе бағасыз, оған қолданушылардың ешқайсысы қызығушылық тудырмайды, интернет тілімен айтатын болсақ, реедке шықпайды. 

Ал түкке тұрмайтын заттар болса олардан әлдеқайда құнды және олардың құндылығын артыратын да «Like» атты жалғыз мөр. Осылайша, заттар өздерінің сингулярлықтарын жоғалтып, тек қана бағаларымен ғана өлшенетінін көруге болады. 

Өмір сүрудің қажеттілігіне айналатын көрмелік құндылық өзімен бірге мәжбүрлеуді де алып келеді. Өйткені, Чул Ханның пікірінше, көрмеге шығу көзге көрінетінді пайдалану дегенді білдіреді, ал экспозициялық қоғамда бәрі көрінуі керек болғандықтан, көрінбейтіннің бәрі күдікті болып саналады. Ең өкініштісі де, барлығын барлығымен теңестіре алатын экономикалық мән, барлық заттың өзіне тән ерекшелігін, бірегейлігін жойып, біркелді қылады. Чул Хан, мұндай транспаренттік қоғам – біркелкіліктің тозағы дейді. Біздіңше де, солай. Соңғы он жылдықта көрші мемлекеттермен салыстырғанда қазақ қоғамындағы әлеуметтік желілердегі контеттің көз ілеспес жылдамдықта дамып, қоғамдағы құндылықтарды тек Like-пен өлшей бастағанымыз да осының айқын дәлелі. Тіпті сәл сәзімге беріліп, қазіргі дәуірді «Facebook» пен «Pinterest» дәуірі деп атасақ, ондағы  «адамның бет-бейнесін» толығымен көрмелік құндылыққа ие тұлғаға айналдырғанын да көруге болады. Дәлірек айтсақ, 2023 жылдың басында «DataReportal» аналитика платформасы Қазақстан Республикасындағы интернет пайдаланушылардың саны 17,73 млн құрағанын, яғни еліміздің барлық тұрғындары интернетті пайдаланады деген ақпаратпен бөлісті. Мұнымен қоса, Қазақстанда әлеуметтік желілерді пайдаланушылардың сандық көрсеткіші 66,8% деген статистикамен бөлісті.  Оның 56,5%-ы әйелдер, 43,5% –ы ерлер, 86,3% - ы болса  18 жастан асқан пайдаланушылар. Бұдан басқа 2023 жылғы қаңтар айының дерегі бойынша Қазақстанның интернет пайдаланушыларының жалпы базасының 66,8% (жас ерекшелігіне қарамастан) кемінде бір әлеуметтік желі платформасын пайдаланады. Мұнымен бірге, қазақстандық дижитал нарықтың екі әлеуметтік желісі – TikTok және Instagram пайдаланушыларының саны іс жүзінде теңескенін де айта кету керекпіз. Қазақстан Instagram платформасында 10,45 млн, Tiktok-та 10,41 млн-ға жуық қазақстандық  тіркелген. Халықтың 11%-ы, шамамен 2 миллионнан астам адам Facebook әлеуметтік желісін қолданады. Сонымен қатар, Snapchat  1,4 млн, Twitter 384 мың қолданушы пайдаланады. Миллондаған адамдардың түрлі әлеуметтік желілерді қолданатынын және сонда контент жасайтынын ескерсек, жоғарыдағы сөзіміздің де шындықтан алыс емес екеніне көзіміз жете түседі. Мұндай қоғамда, Чул Ханның тілімен айтатын болсақ, адамның жүзі, оның жан-дүниесін, көзқарасынан ада, тауарлық форма ретінде қарастырылады. 

Осы тұрғыдан қарасақ, бүгінгі күні Facebook және Instagram сияқты әлеуметтік желілер адамдардың күнделікті өмірде не ішіп-не жегенінен бастап, барлық әрекеттерін «күн бетіне шығару», ең алдымен перформанс көрсету болса, мұның көлеңкелі жағы олардың құпиялылығын жоғалуында жатыр. Ал құпиялылық, жұмбақтылық адамдардың интеллектуалдық ізденістеріне нәр береді дейді Чул Хан. 

Сәйкесінше қоғамның Like-пен қоршалған транспаренттік көрмеге айналуы адамның қиялын шектеп, интеллектуалдық күш-жігерді әлсіретеді. Сонда да цифрлық байланыстың трансформациялық күші жеке адамдарды әлеуметтік  желіден тыс қалдырмайтынын, ол аз десеңіз барлық әлеуметтік бірліктерді транспарентті ететінін көруге болады. Нәтижесінде әлеуметтік желілелердегі «дүрмектің» соңына ілесіп, қоғамдық құрылым ішінде басқа пікір айту сәт өткен сайын қиындай түседі. Чул Хан мұндай процесстер қоғамдағы субъектілердің басқалығын жойып, синхрондылыққа және біркелкілікке әкеледі дейді.  Ақыр аяғында жоғарыда да айтқанмыздай, адам көрме нысаны ретінде реификацияланады, яғни заттанады. Ал мұндай заттанған денеде өмір сүру мүмкін емес екені айтпаса да түсінікті шығар. Мұндай заттанған денелер тек қана көрмеге қойылып, «сатылу», «пайдаланылу», «қолданылу», «жоғары бағалану» керек. 

Чул Хан барлық өзгешеліктеріміз бен ерекшеліктерімізді біркелкілендіріп көрмедегі экспонаттарға айналуымызды – отарлану дейді. Яғни, көрме – колонизатор. Ал барлық колонизаторлық жүйе өз қарамағындағы ұлттардың (біздің жағдайда – адамдар) субъектілігін жойып, ерекшеліктерінен мақрұм етіп, оларды теперіш пен тепкінің астында өмір сүруге мәжбүр етеді. 

Көрмелік отарланудың классикалық отарланудан бірден бір айырмашылығы, мұнда отарлаушы да, отарланушы да адамның өзі.

Ләззат пен акселерацияға, яғни жылдамдыққа баса мән беретін дижитал көрмеде барлық субъектілер, тіпті уақыт пен кеңістіктің өзі де  жоғарыда айтқанымыздай тауар объектісіне айналады.  Ал адамдар болса, дұрысы сол көрмедегі экспонанттар әлеуметтік медиа арқылы өздерінің цифрлық аумағын құрып, осы арқылы өздеріне жасанды конфорттық зона жасайды. Чул Ханнің сөзімен айтатын болсақ, цифрлық аумақтағы «көршіңіз» сізге тек әлемнің позитивті бөліктерін ғана ұсынады. Осылайша, қоғамдық сананы, субъектілікті, тіпті сыншыл сананы жою арқылы әлемді жекешелендіреді. Сәйкесінше интернет сіздің ең жайлы және ең конфортты орныңызға айналады. Әлеуметтік медиа алгоритмі аясында сіздің еркіндігіңізден тыс жаныңызға жақын контенттерді көру, олардан әсер алу, өзіңізге «қажет емес» деп санайтын заттарды «қызықсыз» батырмасын басып ендігі көрсетпейтін ету, жағымсыз немесе адамның эмоционалдық жағдайына зиян келтіретін контенттерді елемеу, көбіне позитивке мән беру, трендтік белгілер арқылы оқиғаларға көзқарасыңызды өзгелермен стандарттау, бұқарада ортақ сезім тудыру сияқты көптеген мысалдар Чул Ханның идеясын нақтылай түседі.

Мұнымен қоса, транспаренттік қоғам өзінің табиғаты бойынша қашықтықтың барлық түрлерін өзгерткенін де көруге болады. Яғни, мөлдірлік барлығын жақын да, алыс та емес біркелкі қашықтыққа алыстатады дейді Чул Хан.  Автор бұл үшін өткен ғасырмен салыстыру арқылы көз алдымыздаға жаңа панорама сызуға тырысады. Мысалы, он сегізінші ғасыр әлемі «theatrum mundi» болды дейді. Мұндағы Theatrum Mundi - Батыс әдебиеті мен ой-пікірінде дамыған, Платонның «Үңгір аллегориясы» сияқты әлем теорияларында айқын көрінетін метафоралық ұғым. Ұғым бойынша бүкіл әлем – бір көрермені бар театр сахнасы. Яғни, он сегізінші ғасыр әлемі бір сахнаға ұқсайды. Ал сахналаудағы қашықтық тән мен жанның тікелей жанасуына кедергі болды. Ал қазіргі шақта бұл қашықтық жойылып, сахна мен көрерменнің орны шатасқанын көруге болады. Бүгінгі әлем іс-әрекеттер мен эмоциялар бейнеленетін театр емес, жеке тұлғаларды көрсететін, сатылатын және тұтынатын базарға айналған. Яғни, театр - бейнелеудің,  базар - көрменің орны дейді Чул Хан. Осылайша, бүгінгі күні театрлық бейнелеудің орнын, көрмелік экспонанттар алған деуге болады. Автор өткен ғасырлардағы қоғамдарды театрмен байланыстырып отырып, көзі қарақты оқырманның бәріне мәшһүр Платонның үңгір аллегориясын да аталған анология шеңберінде интерпретациялауға тырысады. Үңгірдегі адамдардың көрермендер сияқты сахнаға қарама-қарсы отырып, қабырғаға түскен көлеңкелердің қойылымын көруі көлеңкелі ойын театрының бір түрі дейді. Қабырғаға көлеңке түсіретін заттар дүниедегі шынайы заттар емес, олардың барлығы театрлық реквизиттер мен аксесуарлар ғана. Яғни, үңгірдегі адамдардың көргені шынайы дүниенің көлеңкесі емес, арнайы қойылған театр қойылым. Автор қойылымның көрерменге ұнауы, олардың оған қызыға да, қызғана да қарауы «сахнаның жарықтандыруына» байланысты дей келе, үңгірдегі отқа ерекше мән береді. Себебі осы оттың жарығынан қабырғаға заттардың көлеңкелері түседі, ал от жарық ретінде көрермендердің көзіне иллюзия тудырады. Ең қызығы, Платон өзінің «мемлекетінде» ешқандай ақынға орын бермейді. Чул Хан үңгір аллегориясын интерпритациялап келіп, Платонның ақындарды «өз мемлекетінен» қууын «траспаренттік қоғамның» көрінісі ретінде бейнелейді. Платон ақындардың суреттеуі шындықтың өзі емес, көлеңкелері ғана. Ал көлеңкеде қалу шындықтан алшақ болу деген сөз. Тіпті ақынның жазған өлеңі шындықтың көлеңкесі емес, көлеңкенің көлеңкесі дейді. Яғни, ақын идеяның көлеңкесінің көлеңкесінде «жан бағатын болып шығады». Осы үшін Платон ақындарды өз «мемлекетін» өте мәдени түрде қуып, қоғамдық тәртіпті қалыптастырғысы келеді.  Чул Хан Платонның үңгір аллегориясында шеңберінде шындыққа жету жолындағы өнер жайлы философиясын жан-жақты қарастырып, транпаренттік қоғам – ешқандай көркемі жоқ, метаморфозға да жол бермейтін ақынсыз қоғам дейді. Себебі мөлдір қоғам гиперреалды және жалаңаш факттерге ғана құрылған. Ал мұндай қоғамда иллюзиялық образдар мен көріністерге, артефактілер мен контрфактуалдылыққа титтей де орын жоқ. 

Мұнымен қоса, Чул Хан он сегізінші ғасырда да транпаренттік қоғамның көріністері мен белгілері болғанын айтады. Жан Жак Руссоның адамға «барлық табиғи шындықта» (toute la verite de la nature) көрінудің бірден бір жолы жүректің толыққанды ашылуы керек деген пікіріне сүйене отырып, ештеңе жасырмайтын жүректің хрустальдануын транспаренттік қоғам шеңберінде интерпретациялайды. Руссо өз заманындағы адамдарын «жүректерді шынайылықпен ашуға» шақырады. Себебі он сегізінші ғасыр сахналандырылған көріністерге, бетперделерге және кейіпкерлерге толы ғасыр болатын. Күнделікті киім мен костюмнің арасында ешқандай айырмашылық жоқ-тұғын. Адамдар қойылған қойылымдарға аса қатты назар аударып, оларға шын көңіл аударды. Тіпті әйелдердің шаш үлгілері (pouf) тарихи оқиғаларды (pouf ala circonstance) немесе эмоцияларды (pouf au sentiment) бейнелейтін әртүрлі көріністерді негізге алып жасалды. Дәлірек айтатын болсақ, белгілі бір көріністерді бейнелеу үшін шашқа фарфордан жасалған мүсіншелер тоқыды. Әрісі басына тұтас бір бақты немесе желкенді кеме арқалағандар да табылды. Мұнымен қоса, әйелдер де, ерлер де беттерін неше түрлі қылып безендіріп, оны белгілі бір мінез-құлықтарды көрсетілетін сахнаға айналдырды. Мысалы, бетке арналған сәндік жапсырмалар көздің шетіне жабыстырылса, бұл құмарлықты, ал төменгі ерінге жабыстырылса адамның ашықтығын көрсетті. Бірақ бұл «әрекеттер» адамның «ішкі жан дүниесін» (l'interieur) немесе «жүректің» сезімін емес, сахналық иллюзиялармен бейнеленген пьесалардың бір бөлшегі болатын. Осылайша, адам киіндірілген, безендірілген тек жансыз қуыршақтың рөлінде өмір сүрді. Жан Жак Руссо бетперделер мен образдар алдыңғы орынға шыққан бұл «өмірге» қарсы жүрек пен шындықтың дискурсын ұсынады. Оның ойынша, театр «өзін басқа қырынан көрсету, өзін басқа кейіпкер ретінде қабылдау немесе қабылдату, шамадан тыс әсерлі толқу, басқа біреудің орнына өзін қою арқылы толығымен өзгеру, ұмыту өнері.

Сонымен, Чул Ханның жоғарыдағы келтірген аргументтеріне сүйене отырып, біз сүріп жатқан мөп-мөлдір қоғамның кескін-келбетін айшықтауға тырысып бақтық. Автор «Мөлдір қоғамның» соңғы бөлімінде мұндай қоғамның Мишель Фуконың дисциплинді қоғамын суреттеу үшін қолданған паноптиконын қайда қолдануды шешеді. Десе де, осыған дейінгі жазбамызда дисциплинді қоғам мен перформансқа толы қоғамның ара-жігін ажыратқанымызбен, мұндағы паноптиконның мән-мағынасы тым бөлек. Автор Жан Бодрийярдың 1978 жылы жарық көрген кітабындағы «біз перспективаға негізделген кеңістік пен паноптиконның аяқталуын бастан кешіріп жатырмыз» деген сөзін сынап, ол уақытта Бодрийяр цифрлық желінің «күші» мен «қуатын» білмеген болатын дейді. Дәлірек айтсақ, бүгінгі таңда біз бұл паноптиконның соңын емес, мүлде жаңа, перспективасыз паноптиконның бастамасын көріп отырмыз» деген пікір білдіреді. Бодрийярдың 1978 жылғы пікірі мен Чул Ханның 2012 жылғы сынын 2024 жылдың көзімен қарайтын болсақ, расында жер мен көктей айырмашылықтың бар екенін байқаймыз. «Шығар есігі мен қарар терезесі жоқ» ешқандай шекаралармен қоршалмаған мөп-мөлдір бір орталықтандырылмаған цифрлық паноптиконның ішінде өмір сүрудің айқын дәлелін соңғы он жылдықта дамыған әлеуметтік желілерден көруімізге болады. Чул Ханның пікірінше, Бентам паноптиконының негізгі элементі болған орталық пен перифериялық айырмашылық қазіргі таңда мүлде жойылған. Себебі цифрлық паноптикон ешқандай перспективалық оптикасыз жұмыс істейді. Дәлірек айтсақ, Бентам паноптиконы – дисциплинді қоғамның феномені, жеке тұлғаны реформалауға бағытталған институт. Түрмелер, зауыттар, баспаналар, ауруханалар мен мектептердің барлығы паноптикалық бақылаудың рөлін атқарады. Бақылау мұнарасының айналасында дөңгелек түрде орналасқан камералар тұтқындардың бір-бірімен сөйлесуіне жол бермеу үшін оқшауланған. Бөлме қабырғалары да олардың бір-бірін көруіне кедергі жасайды. Ал күзетшінің қалай және қайтып бақылап тұрғаны камерадағыларға көрінбейді. Көрінбегені үшін де тұтқындарға күзетші үнемі қарап тұрғандай күй сыйлайды. Демек, мұндағы ерекшеліктердің бірі де көзге көрінбеу, сол арқылы үнемі өзіңді бақылаудамын деп сезіну.  Ал бұл дегеніміз билік пен үстемдік құрылымының негізін құрайтын перспективалық жүйе. Перспективалық емес жағдайда орталық «көз», яғни күзетші немесе егемендік ұғымдары пайда болмайды. Бір сөзбен айтқанда, Бентамның паноптиконындағылар күзетшіні үнемі бақылауда деп ойласа және бақылауда болғаны үшін шек пен шекараның ішінде өмір сүрсе, цифрлық паноптиконның тұрғындарына мұндай ұғым жоқ. Мұндағылар толыққанды еркін болуға құқылы, дұрысы мәжбүр. Бентамның паноптиконына қарағанда, цифрлық паноптиконның тұрғындары бір-бірімен қарқынды түрде байланыста, үздіксіз гипер-коммуникация негізде қолданатын барлық аккаунттық желіде «онлайн» болады. Олардың Бентамның «тұтқындарынан» ерекшелігі барынша ашық, мөлдір және ешқандай кедергісіз болуында жатыр. Ал өздерін болса жоғарыда да бірнеше рет қайталағанымыздай паноптикалық базарда «саудалайды». Десе де, цифрлық паноптиконның тұрғындары мұндай әрекеттерге өзгенің қыспағымен немесе мәжбүрлеуімен емес, өз еріктерімен, өз қалауларымен барады. Бір сөзбен айтқанда, Бентамның паноптиконында бір көз ғана бәрін бақылап басқаратын болса, цифрлық паноптиконда барлығы барлығын басқарады десек болады. Ал бұл басқару кезінде ешкімге ешқандай сенім керек болмайды. Себебі надандықтың барлық түрі жойылған транспаренттік қоғамда сенімге орын жоқ. Барлығы ашық және мөлдір. Сәйкесінше «мөлдірлік сенім тудырады» дегеннің орнына «мөлдірлік сенімді жояды» деп айтуымыз керек дейді Чул Хан. Яғни, транспаренттілік қоғамы – сенімнің төмендеуіне байланысты бақылауға ерекше мән беретін сенімсіздік пен күдік қоғамы. Осы үшін транспаренттік қоғам мүшелері өзінен басқа адамға сенуі екіталай. Еркін және өзіне сенімді хрустальданған адамдар бұл үшін тек өзін ғана пайдаланады, саудалайды және бағасын көтереді. Отарланушы да, отарланушы да өзі болған бұл субъекттің өзін-өзі «пайдалануы» басқаларды пайдалануға қарағанда өнімдірек, өйткені ол еркіндік сезімімен бірге өмір сүреді. Қорыта айтқанда, перформансқа толы мөп-мөлдір қоғамның тұтынушысы цифрлық паноптиконның «еркін» және «жетістікке жетуге құмар» жаңа тұтқыны. Чул Хан цифрлық паноптиконның жаңа тұтқынын бейнелеу үшін өзінің замандасы, қазіргі заманның атақты философы Джорджио Агамбеннен «гомо сасер» терминін жиеншілейді. Гомо сасер (Homo sacer) Рим құқығындағы кез келген адам өлтіруі мүмкін, бірақ діни рәсімдерде құрбандыққа шалынбаған тыйым салынған адам. Мемлекеттің азаматы емес, тіпті құқық иесі де емес. Бірақ солай бола тұра, гомо сасер киелі адам. Агамбеннің терминологиясына сүйене отырып, Чул Хан «цифрлық паноптиконның гомо сасерлері транспаренттік қоғамда эмпатияға негізделген қоғам қалыптаса алмайтынын» алға тартады. Яғни, біз тек белгілі бір брендтің (brand communities) айналасында шоғырланған оқшауланған адамдар мен эголардың кездейсоқ жиналыстарын ғана көреміз дейді. Мұндай кластерлердің ешқандай жаны жоқ екені айтпаса да түсінікті деп ойлаймыз. Ал тұтынушылар өздерінің қажеттіліктерін басқаратын, ол аз десеңіз қажеттіліктерін қанағаттандыратын паноптикалық бақылауға ерікті түрде бағынады. Бұл кезде әлеуметтік медиа мен паноптикалық машиналар арасында ешқандай айырмашылық қалмайды. Соңында байланыс пен сауда, еркіндік пен бақылау бір нәрсеге айналады. Осылайша, жалғыз қазақ қоғамы емес, барлық жер беті цифрлық паноптикондық қоғамға айналып бара жатқанын көруге болады. Чул Хан қазіргі таңдағы жер бетінің бұл жағдайын Жак Дерриданың атақты сөзін еске түсіретіндей қылып, «паноптиконның сырты дейтін ештеңе жоқ» деп қорытындылайды. 

Десе де, цифрлық паноптиконның сырты емес, оқырман ретінде, ішіндегі кей нюанстар әлі де түсініксіз болып көрінеді. Солардың бірі, қайғы, қасірет сынды негативтер сезімдер жайлы. Біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыз қанша жерден негативтен ада, тек қана позитивке құрылған мөлдір қоғам десек те, негативтердің оп-оңай жоқ болып кеткеніне сенгіміз келмейді. Бірақ расында қазіргі уақытта барлық жерде алгофобия, яғни жалпыға ортақ қайғы қорқынышы басым. Бұған дейінгі жазған жазбамызда да айтқанымыз секілді қайғы мен қасіретке ерік бермес үшін мыңқырған мотивация мен коучттардың «қармағына» іліккен адамдардың басты мақсаттарының бірі қайғыға ерік бермеу, негативтен барында бойын аулақ ұстау. Сәйкесінше алгофобия тұрақты анестезияға әкеледі. Яғни, қайғыға алып келетін, яки жағымсыз сезім тудыратын кез келген жағдайдан аулақ болады. Тіпті махаббат азабына да күдікпен қарай бастайтын хәлге түседі. Белгілі бір коучтар мен психологтардың стандартталған махаббат «ережесі» бойынша барлық кардиограмма сызықтары секілді ашып-ұшқан сезімдерімізді реификалиялап алғанбыз. Тура осы жерде атақты француз композиторы Жорж Бизенің сюжетіПроспер Мерименің «Кармен» романынан алынған төрт актілі «Кармен» операсындағы «Habanera (L'amour est un oiseau rebelle)» (қаз. Махаббат –жабайы құс) атты ариясы есімізге түседі:

L'amour est un oiseau rebelle

Que nul ne peut apprivoiser

Et c'est bien en vain qu'on l'appelle

S'il lui convient de refuser

Rien n'y fait, menaces ou prières

L'un parle bien, l'autre se tait :

Et c'est l'autre que je préfère

Il n'a rien dit mais il me plaît

L'amour ! L'amour ! L'amour ! L'amour !

Ал енді осы әннің «махаббат жабайы құсқа ұқсайды» деген анологиясын біздің қоғамның стандарттарына негізделіп қайта суреттейтін болсақ, көз алдымызға «хрустальды жып-жылтыр торға қамалған, қай кезде ұшып, қай кезде қонарын білетін қолға үйретілген құс» елестейді. Біз осы секілді барлық сезімдерімізді, ықыласымыз бен ынтамызға қолға үйретіп алғандаймыз. Әрине, қолға үйретілгендердің қатарында негативті қайғы мен қасірет сынды сезімдеріміз де бар.  Бірақ «әккі» негатив сезімдеріміз бен саңылаулар оңайлықпен жоқ болып кетпейтінін ұмытпағанымыз жөн. Себебі қайғы мен бақыт, Ницшенің сөзімен айтатын болсақ, «егіздер, бірге өсетін бауырлар». Мұнымен қоса, Чул Хан бақыт пен саңылау сөзінің үндесі туралы қызық пікір айтады. Неміс тілінде «бақыт» (Glück) сөзі «бостық/саңылау/хауос» (Lücke) сөзінен шыққан. Әрісі ортағасырлық неміс тілінде gelücke түрінде болған дейді. Олай болса қай жерде көзден ысырылып, мөлдірліктен ығыстырылса да қайғы сезімі бар және бола бермек. Бірақ қайда? деген заңды сұрақ туындайды. Бұл туралы Чул Хан 2020 жылы жариялаған «Паллиативтік қоғам: бүгінгі қасірет» атты еңбегінде жан-жақты толталады. Ол туралы талқы келесі жазбамызда жалғасады. 

                                                                                                                                                                                                                                                                                   (жалғасы бар)