Қазақ қаламгеріне жағдай жасау керек пе?

Желіде жазушы, журналист Есболат Айдабосынның Талдықорған қаласында өткен QazTalks –тегі әдебиет туралы, қаламгерлер жайлы пікірі қызу талқыланып жатыр. Осы ретте "Әдебиет порталы" өзге де ақын-жазушылардан пікір сұрап көрген едік. Оқырман қауымға түсінікті болуы үшін алдымен Есболат Айдабосынның әдебиетке қатысты пікірін салуды жөн деп таптық.

Есболат Айдабосын, жазушы, журналист:

Рухани жаңғыру басталды. Жас қаламгер, сен қайдасың?

Әдебиет туралы. Рухани жаңғыру бойынша әлемдік ақыл-ой алыптарының 100 кітабы қазақшаға аударылады, сол секілді қазақ қаламгерлерінің еңбектері БҰҰ-ның алты тіліне тәржімаланбақ. Бұл енді қуанатын жағдай. Бірер жыл бұрын Қазақ ПЕН клубы классик жазушыларды ағылшын тіліне аудару жобасын бастаған болатын, соны мемлекеттің іліп әкеткені қай жағынан болмасын құптарлық қадам. Тек бір ғана ескеретін дүние, бұл шара науқандық жұмыс болып қалмау керек. Мұны бастадық па, жарым жолда тастамауымыз керек. Бізге біріншіден аударма институты қажет. Кәдімгі қазақ қаламгерлерін өзге тілде, өзгенікін біздің тілде сөйлететін мамандар жасақтап, олардың басын құрайтын мекеме қажет. Әдебиеті әлемге танылған мемлекеттердің барлығында бар мұндай институт. Біз егер шынымен рухани жаңғырамыз десек, науқандық жұмыстардың көрі осындай іргелі жобалар жасауымыз керек.

Содан кейін кітапты құры аударып қойғанмен іс бітпейді. Біз осы күнге дейін «Абай жолы» эпопеясы дүние жүзі халықтарының 116 тіліне аударылған, бәлен қаламгердің шығармасы бәленше тілде сөйледі, біздің жазушыны ағылшын оқырмандары мойындады, өйтті-бүйтті дегенді мақтанышпен айтып келдік. Бірақ ол кітаптың насихаты қай деңгейде болды, қаншалықты оқылды, жергілікті халық қалай қабылдады?-деген сұрақтарды айналып өтеміз... Экономика тілімен айтқанда біз тауар өндіреміз де, шетелдің дүкеніне қойып қоямыз. Өзіміз оны саудалауға асықпаймыз, сырттай ғана бақылап тұрамыз. Оны жарнамалау, оның ерекшелігін жергілікті жұртқа түсіндірмейміз. Тиісінше олар да бейтаныс дүниеге жолай қоймайды. Басқа-басқа біз әлі күнге №1 ақынымыз әлемнің 116тіліне аударылған Абайды әлемге таныта алған жоқпыз. Мойындауымыз керек. Әлем түгілі көрші отырған орыс халқының өзі білмейді.

Әрине әдебиеттің тағдыры ұлттың тағдырымен өзектес. Біз секілді шағын ұлттың әдебиетін үлкен ұлттың нарығына шығару оңай шаруа емес. Бірақ солай екен деп талпынбай, талаптанбай отыра беруге тағы болмайды. Бізге әдеби менеджмент, әдеби маркетинг жетіспейді. Егер біз қазақ әдебиетін әлемге насихаттаймыз десек осындай кешенді шараны қолға алуымыз керек. Әйтпесе барлығы далаға атылған оқ секілді болады.

Бұл бір. Екінші мәселе аударма сапасы. Біздің шығармаларды кімдер аударады? Қалай аударады? Осы жағы қадағалану қажет. Себебі ойсыз, зердесіз жасалған аударма кез келген мықты туындының беделін түсіріп жібереді.

Төртінші мәселе. Жас қаламгерлердің жай-күйі. Мен бүгінгі баяндама тақырыбын «Рухани жаңғыру басталды. Жас қаламгер, сен қайдасың?» деп тегіннен-тегін атаған жоқпын. Осы қазір жас қаламгерлер не жазып жүр? Қалай жазып жүр? Олар рухани жаңғыру жобасына не береді?-деген сұрақтар болса әлтемен жауап бере жатармын. Мені бұдан көрі олар «Қайда жүр? Не істеп жүр?»-деген сұрақ мазалайды. Рас! Қазір әдебиетке араласып жүрген қыз-жігіттердің дені Алматы мен Астанада жүр. Бірақ солардың шекесі қызып жүргендері шамалы. Бас қалаларда жүр деген аты болмаса, көпшілігі пәтер жалдап, тапқан-таянғанын өзгеге беріп, тұрмыстың тауқыметін тартып жүр. Әдебиет қайраткерлерінен көрі әлеуметтік желі белсенділері күшке мінген заманда жас әдебиетшілердің көбінде шығармашылық бап жоқ. Жағдайы келіспеген соң, өндіріп жазып та жатқаны шамалы. Әрқайсысы бір-екі жинақтан шығарған шығар бірақ ірі дүниелерге бара қойған жоқ, әдебиеттегі өз сөзін әлі айтқан жоқ.

Мен осы ретте елбасының бастамасымен қолға алынған «Рухани жаңғыру» жобасына ұсыныс айтқым келеді. Президент «Туған жер» бағдарламасын қабылдаңдар, ұсыныс енгізіңдер деді ғой. Менің ұсынысым «Туған жер» бағдарламасы аясында жас қаламгерлерді туған жерге қайтару керек. Әрбір облыс өз өңірінен шыққан, бүгінде шығармашылық ортада танылып қалған, Астана мен Алматыда баспанасыз жүрген жас дарындарын шақыртсын. Оларға облыс орталықтарынан үй берсін, жұмыспен қамтамасыз етсін. Шығармашылықпен айналысуға жағдай жасасын.

Бұл шаруаның пайдасы шаш етектен. Бірінші пайданы әдебиет көреді. Баспана секілді басты мәселесі шешілген қаламгер, шығармашылықпен еркін айналысады. Бірер жылда кесек дүниелерді тудырады. Екіншіден аймақтардың шығармашылық потенциалы көтеріледі. Әрбір облыста қалыптасқан әдеби ортаға серпін береді, газет-журналдарында қызмет етіп аймақтық журналистиканың жұмысын жандандырады. Әрбір облыс осы бағдарлама бойынша кемінде оншақты қыз-жігітін көшіріп әкетсе, біраз дүниенің басы қайрылар еді. Бұл ұсыныс аздап шикілеу шығар, бәлкім кейбір тұстарын толықтыру керек шығар. Бірақ мен жастардың жағдайын көріп жүрген соң айтып отырмын. Егер бізге осы заман әдебиеті керек десек осындай бір қадам жасау керек. Рақмет!

Өміржан Әбдіқалықұлы, жазушы, журналист:

«Әдебиетті әлеуметтік-тұрмыстық мәселеге салуға қарсымын»

Есболаттың жас қаламгерлерді туған жерлеріне шақырып, үй-жай беріп, жазуға жағдай жасау туралы Талдықорғанда өткен QazTalks те айтқан ойына қосылар-қосылмасымды білмей отырмын. Маған салсаңыз, әдебиетті әлеуметтік-тұрмыстық мәселеге салуға қарсымын. Бұған дейін де талай қаламгерге Астанадан, Алматыдан өзге қалалардан үй берілді. Бірақ одан әдебиет көркейіп, гүлдеп кеткен жоқ. Иә, үйлі-күйлі болған әр қаламгердің жеке шығармашылықтарында ілгерлеушіліктер болған шығар, бірақ тұтас әдебиеттің көші жүрді, жұрт ауыстырды деп айта алмас едім. Сосын әлеуметтік-тұрмыстық жағдайыңыз жақсарғанмен, жазуға мол ішкі қорыңыз, жылдар бойы басыңызда қорытып жинаған идеяларыңыз, формаларыңыз, деталдарыңыз қысқасы тұтас шығармашылығыңыздың ұлы жобасы болмаса әдебиет тағы да алданып қалады ғой.

Есболат көтерген мәселеге өз ойымды айта отырып, өзге де замандас қаламгерлерді осы төңіректе ой қосуға шақырамын!

Нұрмұхаммед БАЙҒАРИЕВ, телепродюссер:

«Әдебиетті дамытар жалғыз жол – коммерцияландыру»

Биыл Гарри Поттердің авторы Дж. Роулинг 95 млн доллар тауыпты. Ал Стивен Кингтың жалпы жағдайы 400 млн доллар екен. Себебі Кинг бір роман жазады, оны жұрт таласып оқиды, ал кинокомпаниялар оны сценарийге айналдыруға таласады. Әдебиетті дамытар жалғыз жол, меніңше, осылай коммерциаландыру. Сапалы автордың туындысын жұрт таласып оқиды, ол пайда табады. Шығармасы қызықсыз болса, оны баспайды, басса да, өтпейді. Нарық заманындағы жалғыз осы деп ойлаймын. Ал үй беріп, бюджет есебінен 1000 данамен кітабын шығарып беру - уақытша шара ғана. Айтпақшы, үй беру - заңға қарсы болу мүмкін, себебі мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасында ақын-жазушылар деген арнайы топ көрсетілмеген, егер жазушы жас отбасы болмаса

Айнұр ТӨЛЕУ, әдебиеттанушы:

"Есболат Айдабосынның ұсынысын қолдаймын"

Есболат Айдабосынның QazTalks алаңында жазушыларға қатысты айтқан ұсынысын әдебиеттанушы ретінде қолдаймын. Неге? Себебі Е. Айдабосынның соңғы жылдардағы жазғандарына қарап отырып, оның өз туған жерінің орталығына барып, өнімді еңбек еткенін көзім көрді. Кешегі тұсауы кесілген, аға буынның ыстық ілтипатына бөленген "Сүлік қара" соның дәлелі. Мен әдетте тілі шұрайлы, айшықтар мен өрнектерге бай, композициясы тың екі жазушыны үнемі айтып жүремін. Соның бірі - Есболат Айдабосын. Ол шығармашылындағы өнімділікті өзі де байқап, басқа қаламгерлерге де осы мүмкіндік туса деген ниетте екендігін кейбіріміз түсіне алмай жатқан сияқтымыз.

Сәуле ӘБІЛДАХАНҚЫЗЫ, журналист:

«Белгілі бір мөлшерде қаламақыға келісімшарт жасау керек»

Есболаттың латын харпіне көшу, үштілділік туралы айтқандары көкейге қонымды. Ақын-жазушыларды ауылға шақыру керек дегені де, бір қарағанда, дұрыс. Бірақ ауылға сол ақын-жазушыларыңыз бара ма, мәселе осында. Мысалы, "Дипломмен – ауылға" деген мемлекеттік жоба болды. Соның нәтижесі не болғанын білмейміз, күткен нәтижеге қол жеткіздік пе? Күмәнім бар. Сол жобаға қыруар қаржы да бөлінді. Бірақ өзін ақтады ма? Кеше ғана диплом алған жас маманды ауылға тарта алмағанда, Алматы мен Астанаға бауыр басып қалған, әрқайсысы өзін мықты санайтын, менің орным Алматы мен Астанада деп есептейтін, амбицияға бай ақын-жазушылар ауылға бара қояр ма екен...

Әдебиеттің көші ілгерілеу үшін үкімет (министрлік, баспа комитеті және жекелеген қалалық, облыстық әкімшіліктер) ақын-жазушылардан мықты деген жобаларды (проект, идея) қабылдап, белгілі бір мөлшерде қаламақыға келісімшарт жасау керек. Ол қаламақының белгілі бір мөлшері, айталық, 20-30 пайызы аванс ретінде алдын-ала төлену керек, қалғаны ай сайын айлық сияқты түсіп отыру керек. Жобаны (жаңа шығарманы) жазып біткенше жазушыға кезіндегі "Шығармашылық үйі" сияқты санаторийге 1-2 айға тегін жолдама беру керек. Ал жазушы бала-шағамды қайтіп асыраймын демей, ештеңеге алаңдамай, тек сол жобамен жұмыс істеу керек... Сонда ақын-жазушыларда стимул болады, бәсеке болады, халтура азаяды... Әрине, жобаларды іріктеп қабылдау үшін көркемдік кеңес жұмыс істеу керек.

Қанат ӘБІЛҚАЙЫР, жазушы:

«Саясаты түзік ел ертеңін де ойлау керек»

Əдебиет қалай жасалады? Сөзбен де, іспен де. Бізде сөзге келгенде дес бермейтіндер іске жоқ. Іске икемділер сөзді қатырмайды. Əдебиетшілерге мемлекет тарапынан ерекше жағдай жасаудың қажеті жоқ. Солай екен деп, оларды далаға тастауға жəне болмайды.

Өзін "мойындатқандар" мемсыйлық алсын, Елбасының алдында ода өлең оқысын, қала берді министрге поэма арнасын, үштен-төрттен үйлі болсын, оған іштарлық жасаудың қажеттілігі бар ма? Онсыз да жыртысқа түскен бюджеттен олар да тəбəрік алсын. Алып та жүр ғой.

Шынайы шығармашылықпен адал айналысатын адам өлмес туынды тудыруы керек. Болды. Бітті. "Бұл туынды мемлекет берген үйде жазылып еді" деп ешкім айтпайды. Бірақ, аяқ асты арамыздан заманымыздың Жүсіпбегі шыға қалса, о байқұс əркімнің есігінде қаңғырып жүрсе, кейінгі ұрпақ бүгінгі билікті оңдырмасы белгілі. Сол себепті де саясаты түзік ел ертеңін де ойлау керек.

Алматы облысының əкімі елдің ертеңін ойлап, екі бірдей əдебиетшіге жағдай жасады. Осы екі жігіт соңғы жылдарда шама шарқынша өнімді еңбек етті. Əр облыс осы бастаманы қолға алса, туған жері деп шектелмей талантына қарай көмек қолын созса, одан ешкімнің ештеңесі кетпес еді. "Бұдан əдебиет дамып кетеді" деп сəуегейлік жасай алмаймын. Бұл өз дəрежесінде жас қаламгерлердің жауапкершілігін артырады.

Жауапкершілік бар жерде сəл де болса алға жылжу болады.

Өзіміз қайраңда жатып, теңіздегілерге тас атпасақ екен.

Жанат ЖАНҚАШ, ақын:

«Қазір, əкім тұрмақ əдебиеттегі ақсақалдардың өзі оқымайды жастарды»

Қарағандыдан кейінгі жиырма жылда ақын кетпепті. Бағдат Мүбәрак ағамыз ғана бірер жыл Алматыда болып қайтты. Жерсінген жоқ. Ал Қарағандыдан кетпеген ақындардың да шекесі қызып жүргені шамалы. Газет пен телевидение жағалап, соның елу-алпыс мыңымен жүрек жалғап жүр. Өзі таланты таудай ақын бола тұрып, кәсіби жорналшының қол астында, соның түкке тұрғысыз тұрмыстық мақаласын амалсыз мақтап, өзінің қолына су құюға жарамайтын аға тілшіге мақаласын тексертіп күні өтіп жатыр біздің буынның.

Есболат ағаның айтып отырғаны жанашырлық қой. Бірақ, жас ақын-жазушыны интернатқа жатқызып, тегін тамақтандырып, Мемлекет қамқорлығына ала ма, басқа не істейді Үкімет?

Егер, ғайыптан Есболат ағаның айтқаны бола қалып, Қарағанды ақындарын аялайтын болса аға буыннан, нақтырақ айтсақ Балқаш қаласында жатқан Бағдат Мүбəрəктан бастау керек. Егер Бағдат ағам бір күні қоңырау шалып, ашынып боқтамай, "айналайын Жанат" десе "ə, рухани жаңғырған екенбіз" дер едім. Əзірге, Бағдат Мүбәрак ағам құлағымның "құрышын қандырып" жүр.

Рухани жаңғырудың бір жолы ақын-жазушының еңбегіне сай -- қаламақы. Екінші жолы -- əділдік. Қазір жастардың "Дарын" сыйлығын көбіне Астананың жас тұрғындары алып жүр. Оның үстіне "маған "Дарын" сыйлығын беріңдер" деп құжат тапсыру керек екен. Əдебиетке енді келген жасты мұндай арсыздыққа итермелеудің өзі арсыздық. Комиссия құрамындағылар өздері зерделесін, өздері талантты танып, "Дарынды" дарынға тапсырсын. Ол комиссияның құрамында да ақынның арлысы, жазушының ұяттысы отыру керек.

Сосын, жастарды облыстарға тарататындай облыс əкімдері əдеби шығарма оқи ма қазір? Кезінде, Вознесенский, Евтущенко, Рождественскилер біздей жасында жарты əлемге билік жүргізген алып империяның басшысы Хрущевтің қабылдауында болды. Хрущевтің Вознесенскийге төбесінен төніп айқайлайтынын білесіздер ғой. Хрушев жастарды оқығаннан кейін айқайлады да... Дінмұхамед Қонаев атамыз да қазақ əдебиетін жіті бақылап отырды. Қамқор болды. Қазір, əкім тұрмақ əдебиеттегі ақсақалдардың өзі оқымайды жастарды. Жас ақын-жазушылар кім десе бір-бірінен компьютер тышқанының оң жағын басып көшіре салған ұзын сонар бір тізімі бар. Сол бір тізім біресе ана ағаның, біресе мына ағаның аузынан сау етіп солдаттай сап тізіп шығып келе жатады. Осы "солдаттардың" қатарында өзімнің де бар екенім ешқандай қуаныш сыйламайды. Шығармашылығыңмен таныс емес бірнеше адам сыртыңнан жалпылама тізімге кіргізіп мақтағаны біртүрлі жеркенішті көрінеді. Жеркенішті көрінетіні ағаларымыздың жастарды бақылап отырамын деп өтіріктен құймақ құятындығы. Яғни, өзі кірпішін қалаған қазақ əдебиетінің бүгінгі қалы қалай деген алаңдаушылық жоқ. Оларды "қазақ əдебиетінде мен қалаймын?" деген сұрақ қана мазалайтын секілді.

Оның үстіне қазақ əдебиеті рушылдық пен жершілдіктен біраз зардап шекті ғой. Əлі де сол дерті меңдеп тұрғанда өз басым Қазақ əдебиетін бөлшектеуге қарсымын! Одан да баспана мəселесін ақынның өзі тұрып жатқан жерінен берсін. Мысалға, Талдықорған облысы талантты ақын Ерлан Жүніске пәтер берді. Қалған облыстар да Талдықорғаннан үлгі алсын. Əншейінде бай мемлекетпіз дейміз. Осыны жасауға біздің мемлекеттің толық қауқары жетеді. Бір байдың ұртында қалған майын қырсаң он пəтердің құны шығады қазір. "Туған жер" бағдарламасы басқа жыртығымызды жамаса да тəубе етейік.

Дайындаған: Наурызбек САРШАЕВ