Арман Әлменбет: Роман жазып жатырмын деудің өзі қорқынышты...

Арман Әлменбеттің есімі әдеби ортада өз буынынан алғашқылардың бірі болып роман жанрына қалам тартқан жазушы ретінде ауызға көбірек ілігеді. Бүгінде жас қаламгер тағы да өз ортасынан алғашқылардың бірі болып іскерлік әдебиетке бетбұрыс жасады деуге болады. Осыған орай, Арманмен жуықта жарық көрген кітабы жайлы, алдағы жоспарлары жайлы әңгімелескен едік...

- Арман, 2013 жылы берген бір сұхбатыңызда «Мен әлі жазушы емеспін...» депсіз. Содан бері кітабыңыз шықты, тіпті әдебиеттегі өз буыныңыздан алғашқылардың бірі болып роман да жазып тастадыңыз. Қазір жазушымын деп айта аласыз ба?

– Жарты жылдан асты-ау деймін, инстаграм парақшама қорықпай жазушы деп жазып қойдым. Ал шын мәнінде жазушымын ба, жоқ па, оны кейін уақыт көрсетер.

-Сіздің өз буыныңыздың арасынан суырылып шығып, үлкен жанрға қалам тартуыңыз жақсы, әрине. Еңбекқорлықты да бағалауға болады. Бірақ бұлардан да бір саты жоғары тәжірибе деген ұғым барын да білесіз. Ал тәжірибесіз келген дүние – қай жерде болсын толыққанды міндетін атқара алмайтыны да бар ғой?

– Тәжірибенің өзі әрекет ету арқылы жиналады ғой. Роман жазбасам, роман жазудан тәжірибе жинай алар ма едім? Сондықтан, жазар алдында тәжірибем болмаған шығар, жазып болған соң бір роман жазған адам, тәжірибесі бар адам болып шықтым. Тәжірибе тұрғысынан келгенде, ол да үлкен олжа емес пе?

-«Режиссердің түстері» шыққан кезде берген бір сұхбатыңызда кітабыңыз жайлы «Жастар прозасында бағы жанған кітаптардың бірі ғой деп ойлаймын» - деген кесімді пікір айтыпсыз. Негізі көп қаламгердің өз кітаптарына көңілі толмай жататынын білеміз. Сіздің сөзіңізге қарасақ, көңіліңіз толғандығын байқауға болады...

– Бағы жанды деген кітабыма көңілім толады деген сөз емес, кітабымды жұрт жылы қабылдады, соған ризамын деген сөз. Ол жағынан келгенде, ешқандай маркетинг пен пиарсыз-ақ біраз танылған дүние болды ғой деп ойлаймын. Алматы жылы қабылдады, әйтеуір. Астанаға жетпеген болуы мүмкін. Әй, жетпеді-ау сол.

-Бізде шыққан кітапқа немесе жаңа жазылған шығармаларға сын айтылатын кез тым сирек. Оның үстіне, өзің әдеби ортада жүрген соң, бірі - әдебиеттегі аға, бірі - әдебиеттегі бауыр, бірі - көңілжықпас құрдас. Бәрі әйтеуір басынан сипай салады. Тіпті, олардың мақтауынан кейін әлгі дүниелеріңіздің «бағы жанғанына» өзіңіз де сеніп қаласыз. Меніңше, әдебиетте ештеңе жазылмай қалса, ештеңе етпес, ең қауіптісі - шалажансар дүниелердің көбейіп кетуі сияқты. Бұл, жалпы, қазіргі қазақ әдебиетіне байланысты сұрақ қой?

– Құрдас, туыс демей біраз адамды сынап тастаған бір жігіт бар. Бағашар Тұрсынбайұлы деген. Ол неше жылдан бері осы сынмен ғана айналысып келеді. Оңай шаруа емес.

Ал жалпы сынның деңгейі өте жоғары болуы керек. Ол үшін шығармалар көп жазылуы керек. Сіз айтқандай шалажансар болса да. Бірақ ол кезеңнен өттік-ау деймін. Немесе әне-міне өткелі тұрмыз.

– Жуықта «Менің бірінші бизнесім» деген екінші кітабыңыз шықты. Құтты болсын!

– Рахмет!

– Бұл бұрынғы кітаптарға ұқсамайтын сияқты? Өзі көркем шығарма, өзі сөздігімен, өзі бизнес туралы...

– Иә, бұл қазақ тілін үйренушілерге арналған, сөздігі бар көркем шығарма. Тақырыбы бизнес туралы болғанымен, бұл бизнесті үйрететін кітап емес. Кәдімгі, жеңіл тілмен жазылған.

Шынын айтқанда, бұл менің екінші романым. Соның бір тарауын алып, тілін жеңілдетіп, жанына сөздігін қосып, орысша аудиторияға арнап шығардық.

– Яғни, жалғасы болады ғой?

– Мына кітап жақсы сатылса, осы форматта шығарамыз.

– Бәсе, махаббат линиясы аяқсыз қалғанына қарап, жалғасы болатын шығар деп ойлаған едім. Иә, кітаптың ерекшелігі туралы айтып жаттыңыз ғой...

– Шетелде ағылшын тілін үйренетіндерге арнап бүкіл классиктерді осылай деңгей-деңгейге бейімдеп, шығарып тастаған. Яғни, сіздің ағылшыншаңыз орташа бір деңгей, мәселен pre-intermediate болса, сол деңгейге бейімделген түрінде Джек Лондонды оқи аласыз. Қазір мен Оралханды бейімдеп шығарамын десем, әдеби жұртшылық мені талап жеуі мүмкін. Біреу бейімдеймін десе мен де қарсы шығатын шығармын. Сондықтан мүмкін ол тәсіл бізге керек емес те шығар. Сол үшін әзірге өзіміз жазамыз. Жазушылар жеңіл тілмен, қызық қып шығарма жазып бере алса, тура осы «Менің бірінші бизнесім» сияқты етіп шығаруға дайынбыз. Қаламақысы да болады.

– Жазушыларға бұл үлкен мүмкіндік қой деп ойлаймын. Ал кітапты қызығып оқып шыққан адам ретінде айтарым, оқырманын еріксіз толқытатындай-ақ көркем шығарма екен. Енді заңды сұрақ туындайды, бұл өз басыңыздан өткен оқиға ма?

– Менің басымнан өтті ме, басқа біреудің басынан өткен оқиға ма, ол әзірге жұмбақ болып тұра тұрсын.

– Бұл кітаптан бөлек оқырманның күтіп жүргені – «Nәtige» компаниясының басшысы жайлы жазып жатқан кітабыңыз. Бұл кітапты қашан қолымызға алып қалуымыз мүмкін?

– Бір жылдан асып кетті, негізінен сол кітапты жазып жатырмын. Ол ауылда туып-өскен Ерлан Әшім деген кісінің екі үлкен кәсіпті (мың қызметкер жұмыс істейтін) қалай құрғаны туралы кітап. Немесе адам туралы емес, сол екі компания жайында деуге де болады. Қазір бизнеске қатысты көп айтылып жүрген сәнді терминдердің біразын сол кісінің мысалы арқылы талдаймын. Қысқасы, пайдалы кітап болуы тиіс. Бұйырса, осы жазда шығарып қаламыз.

– Іскерлік әдебиет қазаққа етене еніп кете қоймаған дүние ғой. Сондықтан да маркетинг пен менеджмент саласындағы қазақша кітаптар болса, оның бәрі дерік шетел аудармалары. Бірақ, олардың бәрі қазақи психологиямен тандем тауып жатыр деуге келмейді деп айта аламыз ба?

– Былай айтайыншы: шет елден келетін кітаптар мықты, бірақ көп мәселеге келгенде, біздің Ерлан Әшімнің, Марғұлан Сейсембайдың, Қуаныш Шоңбайдың айтып жүргендеріне жетпейді. Аты аталған кісілер де сол шет елдік маркетинг пен менеджментті үйренді. Бірақ оларға (жалпы бәрімізге) шет елдік кітаптар үйрете алмайтын нәрселер де бар. Қайта олар бізден үйренуі керек. Өздеріне керек болса, әрине.

– Жалпы, сіз роман жазатын, әдеби мақала жазатын жазушы едіңіз ғой. Сонда енді көркем әдебиеттен іскерлік әдебиетке біржола бет бұрдыңыз ба? Оған не себеп болды?

– Біржола бет бұрмағандығыма қазір жазып жатқан романым дәлел шығар. Бірақ бұл да енді біржола отырып жазатын емес, екі-үш жылға жоспарланған жұмыс. Сондықтан роман жазып жатырмын деп айтудың өзі қорқынышты...

Ал іскерлік әдебиетке қызығып кеткенім рас. 2013 жылы ақша жинау туралы бір кітап оқығанмын. Одан кейін адамдармен қарым-қатынас жасау және ойдың өмірге ықпалы туралы кітаптар оқыдым. Содан бастап осы салаға көңілім ауып кетті. Әуесім күшейе келе өзім кітап жазуды ойға алдым. Ақыры, міне, содан үш жыл өткенде күнделік шығардық, енді баспа ашып, таза кәсіби түрде бизнес туралы кітап шығарғалы отырмыз.

– Газеттен бастап, жекелік журнал, сайт, жиhаз жасайтын, интерьер компаня, сонымен бірге бизнес кітаптар шығаратын баспа ашу. Одан тыс «YouTube каналын» жүргізесіз, тіпті блогерліктен де құр жаяу емессіз. Сонымен қатар, радиода «кәсіп кейс» деген авторлық хабар ашшам депсіз. Бәріне қалай үлгіресіз, «екі кеменің басын ұстаған – суға кетеді» дейтін еді, әр салаға ұмтылудан не ұттыңыз?

– Әлеуметтік желі бізге көп мүмкіндік беріп қойды ғой. Ол жерде идеологияны да жүргізуге болады, жарнама да жасауға болады. 2015 жылы меценант Бекзат Алтынбеков ағам екеуіміз бірігіп, «Бекзада» деген журнал ашқанбыз. Менің тәжірибем аздау болды, оның үстіне тура сол кезде теңге құнсызданып кетті, соның бәрі жұмысқа кері әсерін тигізді. Теңгенің құнсыздануын айтып отырғаным, Қазақстан қағазды сырттан сатып алатын болған соң, оны теңгемен емес, доллармен алады. Ал теңге құнсызданса, сырттан келетін тауарлар қымбаттайтыны түсінікті. Сонымен қағаз бір-ақ күнде екі есе қымбаттап кетті. Журналдың о бастағы есебін қайта жасағанда құрылтайшымнан өзім ұялып қалдым. Бірақ мазмұндық жағынан ол өте жақсы журнал болды ғой деп ойлаймын.

Ал жиһаз және интерьер туралы айтуға да ұяламын. Бірақ әдейі сол кезде жазған посттарымды өшірмей жүрмін. Сәтсіздігімнің куәсі болып тұра берсін. Бір досым екеуіміз талпынып көрдік, шамамыз жетпей қалды. Инстаграм тек жетістіктің галереясы сияқты деп орыстың Михаил Дашкиев деген бизнес-тренері айтады. Яғни ол жерде жасандылық көп. Баласына ұрысқанын салмайды, баласын ойын алаңына апарғанын ғана салады дегендей. Мен сол тенденцияға ермей, сәтсіздігімді де сақтап қойдым. Ашық айта аламын, жиһаз жасау туралы жобам мені минусқа кіргізіп аяқталды.

YouTube желісіндегі арнам техникалық жағынан соншалық адам сүйсінетіндей емес, бірақ мазмұны өзіме ұнайды. Ол жерде теледидарда айтылмайтын әңгімелер бар. Неге екенін білмеймін, әйтеуір телеарналар кез келген мәселені атүсті қозғайды. Бұрын Шерхан Мұртаза, Сұлтан Оразалин, Жұмабай Шаштайұлылардың дайындаған хабарларын көрсеңіз, бір жайбарақаттық бар. Асықпай отырып әңгімелеседі. Ал қазір қонақ та, жүргізуші де бірнәрсеге алаңдап отырғандай болады. Байыпты әңгіме жоқ. Тек «Дара жол» бағдарламасынан ғана сондай атмосфераны байқауға болады. «Жетісу» арнасындағы Нұртілеу Иманғалиұлы жүргізетін бағдарлама да жақсы сияқты, бірақ бір рет те толық шығарылымын көрген жоқпын. Қысқасы, мен өзім көргім келетін сұхбатты жасағым келді. Алдағы уақытта техникалық жағдайын жақсартып, қайта жалғайтын ойым бар.

«Кәсіп кейс» деген бағдармала жүргізсем ғой деген арманым бар екені рас. Менің жазғанымды көрген радионың немесе кешеннің басшылары ұсыныс айтып қала ма деген есек дәме ғой. Негізі шағын және орта кәсіпті дамытуға мемлекетіміз мүдделі ғой, мен соған үлес қоса алар едім. Кәсіпкерлерді эфирге шақырып, олардың тарихын сұрап, кездескен қиындықтардан қалай шыққанын айтқызсам, өздерінің кәсіпкер ретінде түйгендерін айтқызсам, қателіктерін сұрасам, ол тыңдап отырған болашақ кәсіпкерлерге ерекше пайдалы дүние болар еді.

– «Әлеуметтік желі бізге көп мүмкіндік беріп қойды» дейсіз, бірақ сіз тек қана инстаграм желісінде жазасыз. Неге фейсбукті қатар қолданбасқа?

– Инстаграмға көбірек көңіл бөліп жүрмін. Ол жерде жастар көп, жалпы қазақша бірнәрсе оқығысы келетін адам көп. Ал фейсбукта зиялылар көп. Әйтеуір, менің достарым сондай. Оларға менің жазатын нәрселерім онша қызық емес. Сол үшін мен фейсбукты ақпарат алу үшін, ал инстаграмды оқығанымды, түйгенімді қорытып беріп отыру үшін пайдаланамын. Ол жаққа не жазсам да, ынта-шынтаммен жазамын. Фейсбук деген пікір алаңы ғой, жаңа айтқанымдай, ақпаратты жариялау мен ақпаратты алуға ыңғайлы желі.

– Сіз әр сұхбатыңызда прозаға келуіме Жұмабай Шаштайұлы себепші болды дейсіз. Сонда бұл қаламгер тағдыр жолыңызда жолықпағанда біз бүгін жазушы Арманнан сұхбат алып отырмас па едік?

– Рамазан айының әсері бойымызда тұрғанда айтып қалайық. Тағдырға иман келтірген соң, олай болмағанда былай болар еді деп ойлануға да болмайды. Бұйрық солай болған соң, солай болды. 2010 жылдың наурызында Жұмабай аға екеуіміз тұңғыш рет «Қазақ әдебиетінің» редакциясында жолықтық. Мен ол кісі турасында, сол уақыт туралы үнемі айтқым келіп түрады. Сол үшін сұхбатта ғана емес (өзі көп сұхбат берген де жоқпын ғой), жай дастархан басындағы әңгімеде де айтып отырамын. Одан кейінгі уақытта да біраз адамдардың жақсылығын көрдім, әңгімесін тыңдадым. Гүлнәр Салықбай, Құл-Керім Елемес, Кенжебай Ахметов сияқты кісілерді де айтып жүремін. Олардан басқа үлкенді-кіші тағы біраз адам бар. Барлығын да ұмытпаймын.

– Жалпы, әдебиеттің дамуына қаламгерлердің үлесі бары анық. Бірақ тікелей мемлекеттік қолдауды талап ететін жағы тағы бар. Ол – әдеби аударма мәселесі. Соңғы кезде бұған да мемлекет ақырындап бет бұра бастаған сияқты. Алдымен антологиялар шыға бастады. Енді белгілі қаламгерлердің кітаптары да аударылады деп жатыр. Бұл аудармаларға сіздің ойыңызша қандай критерийлер қойылу керек? Сол баяғы Кеңес-Қазақ әдебиетіндегі дүниелерді әлемдік әдебиет нарығына шығаруға ұмтылудың қаншалықты тиімділігі бар?

– Әдебиет не үшін үкіметтің қолдауына тәуелді болуы керек, мен соны түсінбеймін. Үкіметтің қолдауы әдебиет үшін табыс көзінің біреуі ғана болуы керек. Ал негізінен өңір-өңірде филиалы бар жазушылар одағы оқырманға кітап сата алмай отырса, өздері кінәлі ғой. Немесе оларда ондай ниет те жоқ. Одақ қана емес, баспалар болсын, жалпы үлкендер жағы мемлекетке бізді қолдаңдар деп зар қақсап, тендер жариялатып, соның ақшасын алғанды тәуір көреді. Ал кітап не үшін шықты, оны біреу оқи ма, жоқ па, ол кейінгі кезекке түсіп қалады. Қайталап айтайын, мен мемлекетпен жұмыс істемеу керек деп отырған жоқпын. Бірақ бұл табыс көзінің біреуі ғана болуы керек. Бұны b2g дейді. Үкіметке сату деген сөз. Одан бөлек b2b, b2c деген бар. Бизнесмен бизнесменге, бизнесмен клиентке сатады. Яғни, кітап туралы айтсақ, баспалар дүкендерге, одан соң тікелей оқырмандарға сату керек. Бізде бұл нәрсе кейбір баспаларда ғана бар. «Аруна», «Көкжиек», содан кейін «Атамұраны» қосуға болатын шығар.

– Қалай дегенмен, билік тарапынан бетбұрыс жасалды. Демек, шығармалар, кітаптар аударылады. Бірақ сол аударылған кітаптарды болашақта не күтіп тұр? Егер шетелдегі әдеби агенттіктердей жұмыс жасалмаса, 1-2 кітапханаға таратылып, бірнеше қалаларда тұсаукесермен шектелсе, қазақ әдебиеті үшін қаншалықты олжалы дүние болды деп айта аламыз?

– Әрбір кітаптың маркетингтік жоспары болуы керек. Әдеби агент дегеннің не екенін осы күнге дейін толық түсінбеймін.

– Кітаптың маркетингтік жоспары болу керек, - дейсіз, сонда ол қандай жоспар, таратып айтып берсеңіз?

– Бұрын кеңес одағы кезінде кітапты үкімет өзі шығарып, өзі сатып одан қыруар ақша табатын. Авторға беретін қаламақы – сол ақшаның бір бөлігі ғана. Ол кезде кітап оқу деген, қазіргі тілмен айтқанда, тренд болды. «Мода» болды. Үкімет өзі кітап оқуды «мода» қыла білді және авторларға өз дегенін жазғызып, соны сатты. Бұл шебер жасалған жүйе еді.

Қазір енді нарықтық экономикаға өттік. Үкімет өндірісті жекеменшік, жартылай жекеменшік ұйымдарға беріп тастады. Қазір үкімет қадағалаумен айналысады, өзі ештеңе шығармайды. Бірақ біздің жазушылар әлі күнге қаламақыны үкімет беруі керек деп ойлайды. Үкімет дайын кітапты тендер арқылы сатып алса, әртүрлі қорлар арқылы қолдау көрсетсе, конкурстар жарияласа, құба-құп. Бірақ жоғарыда айтқанымдай, ол табыс көзінің біреуі ғана болуы керек.

Ал негізгі табыс көзін баспалар туғызуы керек. Ол қалай болады?

Мысалы мен – баспа иесімін дейік. Кітапты қалай шығаруға болатынын, қаншадан шығарып қаншаға сатуға болатынын, яғни техникалық жағын білемін. Өз қалтамнан ақша шығарып, кітап басуға дайынмын. Енді маған автор керек, жақсы дизайнер керек, одан кейін оны жарнамалайтын адамдар керек. Бұл кәдімгі тауарды өндіріп, жарнамалаған сияқты нәрсе.

Кітап шығарып сату деген тақырыппен «ауырғалы» бері өзімнің біраз әдістерім қалыптасты. Бірақ оның бәрін бұл жерде айта салғым келмейді. Маркетинг пен кітаптың не қатысы болуы мүмкін дегенге берер жауабым жаңағындай. Біреу-біреу кітап шығарғысы келіп жүрген болса, осы тақырыпты одан әрі білгісі келсе, жеке кеңес беруге дайынмын.

– Тегін бе?

– Жоқ, ақшаға.

– Жақсы. Тағы бір сұрақ, қазіргі кезде қазақ тілді кітаптарға сұраныс өте аз. Өңірлерді қайдам, Астанадағы білдей ойын-сауық кешендеріндегі «Меломан» кітап дүкендері тек Ресей баспаларымен жұмыс жасайды деуге болады. Неге біздің қазақ баспалары қауқарсыз?

– Жаңа жазушылар қаламақыны үкімет беруі керек деп ойлайды дедім ғой. Тура сол сияқты, баспалар да табыс көзі ретінде үкіметті ғана таниды. Түйенің танығаны жапырақ деген – осы. Көп баспагерлерді танимын, өйткені біразы ақын-жазушы ғой. «Қазақ әдебиеті» газетінде жұмыс істеп жүргенде сұхбат алдық, пікір сұрадық дегендей, олар да біразы мені таниды. Бірақ осы сөзімді оқыса да маған ешқайсы ренжімейтініне сенімдімін. Өйткені менікі жала жабу емес, айыптау емес – базына. Базына деген сыйлай отырып өкпені айту ғой.

Жоғарыда b2b, b2c, b2g дегенді айттым ғой. Баспалар тек b2g сегментінде ғана белсенді. Яғни, үкіметпен жақсы жұмыс істейді. Осы жерде «клиентоорентировочность» деген терминге келіп тірелеміз. Бұл назарды клиентке аудару деген сөз. Бизнесті бірінші ақша табу үшін емес, клиенттің мұқтажын өтеу үшін жүргізу деген сөз. Қысқасы, осы нәрсе біздің баспаларда жоқ. Әр оқырманнан 1 500 теңгеден жинағанша, үкіметтен 1 500 000 теңгені бір-ақ алғысы келеді. Сол үшін де осы уақытқа дейін қазақша кітаптарды өңір-өңірге тарататын жүйе жоқ.

«Меломан» қалаларда кітап тарататын желі. Олар қазақша жақсы кітап шықса, сатуға дайын. Біз өзіміз дұрыс кітап шығара алмай отырмыз. «Меломан» қымбат дейтін де пікір бар. Қымбаты – қымбат. Монополия болған соң, қымбат болмағанда қайтеді. Онымен бәсекелесетін желі болмаған соң солай болады да. Жақында тек қазақша кітаптарды сататын «Qazyna» деген бутик ашылыпты. Оған тілеулеспіз. Сол секілді Астанада «7books» деген кітап тарату жүйесі жұмыс істеп жатыр екен. Міне, солар кітапқа тауар ретінде қарайды. Яғни, бір кітап сатса, соған да қуана алады. Ал баспалар бір кітап сату дегенді ойламайды да. Сол үшін «Меломанға» да, басқа кітап дүкеніне де кіруге тырыспайды. Қайта «Атамұра» корпарациясы қалалардан әртүрлі атпен дүкен ашып, кітап сатып жатады. Бірақ олардың негізгі тауарлары – оқулық.

Қорытып айтатын болсам, кітап жазу, шығару, сату мәселесіне келгенде қазақ тілді қазақстандықтар артта қалып қойған. Осы уақытқа дейін ауылға кітап жеткізейінші деген бір адам көрген жоқпын. Айтқан адамдар бар шығар, бірақ талпынғанын байқамадым-ау деймін. Есімде жоқ.

- Сұхбаттасқаныңызға көп рахмет.

Сұхбаттасқан Айжамал Көпеева