Мишель Фуко. Адам өлді ме?

Мишель Фукомен болған бұл сұхбат «Arts et Loisirs» (1966) журналының №38 санында жарияланған.

[… алдымен біз Мишель Фукодан гуманизмнің мәдениетіміздегі орны мен мағынасын нақты түсіндіруді сұрадық.]

Гуманизм түсінігі сонау Монтень немесе одан да ерте кезеңде пайда болған көне ұғым деп саналады. Алайда «гуманизм» сөзі Littré- де жоқ. Біз расында өзіміз басым мән беретін ретроспективті иллюзияға елігіп, гуманизм қай кезде де батыс мәдениетінің ұлы константасы болды деп есептейміз. Ақырында батыс мәдениетін басқа мәдениеттен мәселен, шығыс не ислам мәдениетінен ерекшелейтін дүние гуманизм болып шығады. Біз гуманизм ізін араб не қытай қаламгерлерінен кездестірсек, адамзат баласы үшін баламасы жоқ әмбебап дүниеге тап болғандай толқитынымыз бар. Десе де гуманизм өзге мәдениеттерде ғана емес, біздің мәдениетте де сағымға айналғалы қай заман.

Мектеп қабырғасында ХVI ғасыр гуманизм дәуірі болғанын, адам табиғаты туралы негізгі идеяларды классицизм дамытқанын, XVIII ғасырда позитивті ғылымдар пайда болғанын, ақыры адамды позитивті образда яғни биология, психология және әлеуметтанудың көмегімен ғылыми және рационалды түрде қабылдай бастадық. Біз үшін гуманизм тарихи дамуымызға қозғау салып, сол себепті марапатқа ие болып, мақсат пен принципке айналған. Қазіргі мәдениеттің адамға қамқорлық таныта алатынына таң қаламыз. Машиналарды я белгілі бір институттарды non-humaine ретінде қабылдаған кезімізден бастап қазіргі заман жабайы кейіпке енді деген сөз.

Мұның бәрі иллюзияға жатады. Біріншіден, гуманистік қозғалыс ХІХ ғасырдың аяғында басталды. Екіншіден, XVI, XVII және XVIII ғасырлардағы мәдениетке тереңнен үңілсек, онда адамға орын жоқ. Мәдениетті Құдай, әлем, көшірме заттар, кеңістік заңдары, сондай-ақ тән, құмарлық және қиял жаулап алған. Бірақ мұның бірінде де адам жоқ. «Сөздер мен заттар» еңбегімде XVIII ғасырдың соңында адам қандай бөліктер мен бөлшектерден тұрғанын көрсеткім келді. Мен бұл фигураның заманауи [modernité] сипатын көрсетуге тырыстым. Сонда біз адамға моралдық қамқорлықты ғылыми танымға деген идеямыздың болуына байланысты емес, керісінше адам болмысын ықтимал білім нысаны деп құрастырғандығымыздан көрсеттік. Міне сондықтан қазіргі гуманизмнің барлық моралдық идеялары дамыды деген ой маңызға ие болды. Бұл тақырыптарға «нәзік тұрпатты марксистер» Сент-Экзюпери мен Камю, Тейяр де Шардендер секілді біздің мәдениетіміздің барша солғын фигуралары қалам тербеді.

- Сіз нәзік тұрпатты гуманистер туралы айтып отырсыз. Бірақ гуманизмнің неғұрлым салмақты формалары, айталық, Сартрдың гуманизмі туралы не айтар едіңіз?

- Егер біз Тейяр мен Камюдің қарапайым гуманизмінен абстракциялайтын болсақ, Сартрдың проблемасы мүлдем басқаша көрінеді. Долбарлап айтқанда гуманизм, антропология және диалектикалық ойдың ұқсастығы бар. Бірақ адам Расселден бастау алып, Леви-Стросс пен лингвистерде көрініс тапқан аналитикалық ақыл-ойды елемейді. Бұл аналитикалық ақыл-ой гуманизммен үйлеспейді, ал гуманизм диалектикаға көмекші құрал ретінде керек. Диалектика гуманизмге мұқтаж, себебі ол тарих философиясы, себебі ол адами [humaine] практика философиясы, себебі ол жатырқау және татуласу философиясы. Диалектика осы себептерден басқа өз-өзіне оралу философиясы болғандықтан, белгілі бір мәнде адамға түпнұсқа және нағыз адам болатынына уәде береді. Яғни диалектика адамға адамды уәде етеді және осыған орай ол гуманистік моралмен тығыз байланысты. Осы мәннен алып қарағанда қазіргі гуманизмнің салмақты жауапкершілігі Хегел мен Маркске жүктелген.

Бірақ меніңше, «Диалектикалық ақыл-ой сынын» жазу арқылы Сартр белгілі бір мәнінде нүкте қойған сияқты яғни ол біздің мәдениетіміздің Хегелден бастау алатын эпизодын аяқтады. Сартр қазіргі мәдениетті (яғни психоанализ, саяси экономика, тарих, әлеуметтану жетістіктерін) диалектикаға енгізу үшін қолдан келгенін жасады. Алайда оның аналитикалық ақыл-ойдан бастау алатынның бәрін және қазіргі мәдениетің бір бөлігін құрайтын: логика, теория, ақпарат, лингвистика, формализмді есепке алмағаны өзіне тән ерекшелігі деп білеміз. Десе де оның «Диалектикалық ақыл-ой сыны» ХІХ ғасыр адамының ХХ ғасыр туралы ой толғаған керемет әрі азапты ерік-жігерінің көрінісі. Бұл тұрғыдан алғанда Сартр – соңғы хегелдік және меніңше - cоңғы марксист.

- Гуманизм бейдиалектикалық мәдениетке ұласады. Бұл туралы қалай пайымдайсыз? Гуманизмнің бейдиалектикалық мәдениетке ұласуы туралы қазіргі уақытта не айтуға болады?

- Бейдиалектикалық мәдениет әлі қалыптасу үстінде және белгілі бір себептерге байланысты түсіндіруге келмейді [balbutainte]. Себебі бұл мәдениет әртүрлі аймақтарда әнтек өздігінен пайда болды. Оның бір ауыз толтырып айтарлық артықшылығы да жоқ-тын. Әрі бұл мәдениет тұтастай қырып-жою [қазіргі бар мәдениетті] үшін пайда болған жоқ.

Бұл Құдайдың өлімі адамның пайда болуын емес, керісінше жойылуын, адам мен Құдайдың әдеттен тыс туыстық байланыстары барын яғни олар кезінде бір-біріне әкесі мен баласындай болғанын соңғы рет танытқан Нитшеден бастау алды. Құдай өлген соң адам өзінен кейін сұрықсыз ергежейліні қалдырып, жоқ болып кете алмады. Бұл бейдиалектикалық мәдениет грек бастауларына қайтып оралу арқылы болмысқа деген іргелі қатынастарды қайта ұстап қалуға тырысқан Хайдеггерде де бар. Аталған философияның логикалық сынын Витгенштайннан, логика мен тіл арасындағы байланыс проблемасын лингвистер мен Леви-Стросс сынды әлеуметтанушылардан алған Расселде де туындайды. Қорыта айтқанда, қазірдің өзінде біз үшін аналитикалық ақыл-ойдың манифестациясы дисперсті [dispersées]. Осының салдарынан бүгінгі мүддені XVIII ғасырға телитін яғни XVIII ғасырға таза әрі жеңіл оралуды аңсаудың қауіпті азғыруына қадам басуға сәл-ақ қалдық. Бірақ бұлай оралу енді мүмкін емес. Біз енді «Энциклопедияны» я Кандильяктың «Сезіну туралы трактатын» парақтамаймыз.

- Бұл азғырудан қалай құтылуға болады?

- Бейдиалектикалық ойдың қолайлы және толықтай заманауи формасын табуға тырысу керек. XVII ғасырдың аналитикалық ақыл-ойы табиғатқа сілтеме берді, ал ХІХ ғасырдың диалектикалық ақыл-ойы негізінен existence [бар болу\экзистенция] иек арту арқылы дамыды, яғни бұл индивидтің қоғамға, сананың тарихқа, праксистің өмірге, мағынаның мағынасыздыққа, тірінің өліге қатынасының проблемалары.

Меніңше қазір қалыптасып жатқан бейдиалектикалық ой басты назарға табиғат, не болмысты [existence] емес, білім [savoir] деген не деген сұрақты алады. Бейдиалектикалық ойдың жеке нысанына айналатын білім [savoir] біздің танымымыздың жалпы торында тоғытылған жиынтыққа [connaissances] қатынасына байланысты екінші позициядан орын алады. Осылайша, мұндай білім бір жағынан білімнің түрлі саласы [savoir] арасындағы, екінші жағынан білім [savoir] және білімсіздік [non-savoir] арасындағы байланыс туралы сұрақтарды пайымдайтын болады.

Мұнда энциклопедиялық кәсіпорын туралы айтып отырған жоқпыз. Біріншіден, энциклопедия білімге ие бола отырып, өзіне жақын етті. Нақты ой білім арасындағы изоморфизмді анықтауы керек. Екіншіден, энциклопедия білімнің [savoir] пайдасы үшін білімсіздікті [non-savoir] көздеуді мақсат етті. Біз білімсіздік [non-savoir] пен білім [savoir] арасындағы үздіксіз қарым-қатынасты оң қабылдай білуіміз керек, өйткені біреуі екіншісін жоймайды, демек олар қашан да тұрақты қарым-қатынаста болады, бір-біріне арқа сүйейді, бір-бірі арқылы емес, олар бірін-бірі басқаша түсіне алмайды. Сондықтан қазір философия қатаң дағдарысты [austerité] бастан кешіруде.

Білімнің экзистенциясы мен тағдыры туралы айтқаннан қарағанда, білім және оның изоморфизмі туралы айтқан әлдеқайда жеңіл. Адамның толық білімге ие болып, өз-өзімен мәмілеге келуі туралы айтқаннан қарағанда, білім [savoir] мен білімсіздік [non-savoir] арасындағы қатынас туралы сөз қозғау жанға тыныштық сыйлайды. Бірақ сайып келгенде, философияның рөлі адамның тіршілік етуін жеңілдету я бақыт сияқты дүниені уәде ету емес.

- Сіз әдебиет туралы сөйлейсіз. «Сөздер мен заттарда» гуманитарлық ғылымдар археологиясы тарапында, бірақ сол ойдың шеңберінде әдебиет тарихына жаңа көзқарас қандай болуы мүмкін деген мәселені қозғап, атап айтқанда Дон Кихот пен де Садтың нобайын жасайсыз. Бұл тәсіл нені білдіреді?

- Мәдениеттің басқа формалары, дәуір ойының басқа манифестациялары сияқты әдебиет те осы негізге жатады. Біз мұны білеміз, бірақ әдеттегідей мұны ықпал ету [influence], ұжымдық менталитет терминдерінде т.б білдіреміз. Алайда мен тілді белгілі бір мәдениетте және белгілі бір сәтте қолдану тәсілінің өзі, ойлаудың барлық өзге формаларымен терең байланысты деп санаймын. Біз классикалық әдебиетті, Лейбниц философиясын, Линнейдің табиғи тарихын және Пор-Рояльдің грамматикасын бір оқығанда-ақ жақсы түсінеміз. Менің ойымша бүгінгі әдебиет философияны сипаттайтын бейдиалектикалық ойдың бір бөлігі болып көрінеді.

- Бұл қалай?

- Жаңа ғана адам жоғалған жерде тілдің таза және автономды ойы іске қосылып, қалай дамитынын “Igitur”, Малларменің тәжірибесі (Нитшенің замандасы болған) көрсетеді. Яғни бұдан былай әдебиет – тілдің пайдасы үшін адам жоғалып кететін жер деп айтуымызға толық негіз бар. «Ол сөйлейтін» жерде адам жоқ.

Роб-Грийе, Малькольм Лаури, Борхес пен Бланшо тілдің тиімділігі үшін адамның жоғалып кетуін шығармаларында таныта білді. Бүкіл әдебиет ойды біліммен жалғаушы тілмен байланысты. Тіл әдебиеттің беймәлім білімі туралы сөйлейді [le savoir non su de la litterature].

- «Сөздер мен заттар» еңбегінде идеяны классикалық ойда сипаттаудың мінсіз үлгісі саналатын Веласкестің «Мениндер» картинасына түсініктеме берген. Бүгінгі бейдиалектикалық ойды бейнелейтін заманауи картиналардың бірін таңдай алсаңыз, қайсысын атар едіңіз?

- Веласкестің өз ғасырын бейнелегені сияқты менің ойымша Клеенің картиналары біздің заман туралы әлдебір дүниені өте жақсы бейнелейді. Клее сурет өнерінің айқындау мүмкіндігіне сай бар қимыл, акт, мақам, іздер, кескін мен бетті көрнекі түрде бейнелей алатыны сонша, сурет актісінен бір өлшемде сурет өнерінің кең және жарқын білімін жасайды. Оның суреті тосыннан пайда болған өнер түрі емес. Бірақ тосын өнердің негізгі элементтерін қайта игерген сурет өнеріне жатады. Дәл осы қарапайым элементтерді, тіпті көзге көрінбейтіндері және көзге көрінбеуі тиістерді Клее картинаның бетіне тізбектеп орналастырады. «Мениндер» (исп. Las Meninas) репрезентацияның барша элементін (суретші, модельдер, қылқалам, кенеп пен айнадағы сурет)көрсете алды яғни олар суретті суреттің өзін құрайтын элементтерге бөлшектеді. Клеенің суреттері қарапайым болу үшін сурет өнерінің элементтерін жинап, оларды бөлшектейді. Десе де ол сурет өнерінің білімін қолдап, оның ізінен еріп, шабыт шақырады [savoir de la peinture].

Аударған: Friedrich Shegirtke