Хамид Исмайлов. Адамзат өткен тарихымен күле қоштасады

Өткен аптада өзбек жазушысы Хамид Исмайловтың 2018 жылы Ұлыбританияның Tilted Axis Press баспасынан жарық көрген «Жындар асы» романы Еуропаның қайта құру және дамыту банкі 2018 жылы жариялаған әдеби жүлдеге ие болды. Бұл жайлы Ұлыбританияның орталық газеттерінің бірі The Guardian өткен жұмада хабарлаған еді.

«Жындар асы» – Орталық Азияның түркі тілдерінен ағылшын тіліне тікелей аударылып, беделді жүлдеге ие болып отырған алғашқы көркем шығармалардың бірі. Романды ағылшын тіліне аударған – Антон Чеховтың өмірбаянын жазған белгілі жазушы және аудармашы Дональд Рейфилд. EBRD-ның 20 мың евро жүлдесін жазушы мен аудармашы бөліп алады.

Аудармашы және әдеби блогер Зәуре Батаева өткен жазда Хамид Исмайловтан сұхбат алып, оның қазақша аудармасын «Әдебиет Порталынан» жарияланған едік. Осы сұхбатты назарларыңызға қайта ұсынып отырмыз. Зәуре Батаева бұл романның көркемдік ерекшеліктерін «Көркем туындының тылсым күші» атты мақаласында да талдаған еді.

Өзбек жазушысы Хамид Исмайловың шығармаларымен ағылшын тілінде таныстым. Исмайловтың кейіннен «Found in Translation» атты әңгімелер жинағына енген, Мәскеудегі өзбек эмигранттары жайлы «The Stone Guest» әңгімесін (ауд. Шелли Фейервезер-Вега) онлайн журналдан оқыған соң, өзге кітаптарын түпнұсқада, яғни орыс және өзбек тілдерінде іздеп көріп едім, тек қана ағылшын және француз тілдерінде табылды. "Жәмилә" әңгімесі әлем тілдеріне аударылып, көптеген елдердерден жарық көрген Шыңғыс Айтматовтың із басары – Хамид Исмайлов – шығармалары бірнеше тілге аударылып, Батыс және Шығыс елдерінің кәсіби баспаларынан жарық көрген алғашқы Орталық Азия жазушыларының бірі.

- Сіз қуғынға ұшырап, елден кетуге мәжбүр болған қаламгерсіз. Өзіңіз жоғары бағалайтын Джеймс Джойс бірде өзінің alter ego кейіпкері Стивен Дедал бейнесі арқылы: "Мен бұдан былай өзім сенбейтін нәрселерге, мейлі ол "менің үйім", "отаным" немесе "шіркеуім" болсын, қызмет етпеймін", керісінше, "өз ойымды... шамам келгенше еркін білдіруге тырысамын" - деген еді. Джойстың "қуғыны" ерікті болды. Сіздікі ерікті емес: 1992 жылы Ислам Каримов режимі демократиялық ұстанымыңыз үшін еліңізден кетуге мәжбүрледі. Қуғындағы қаламгер жағдайыңызға өз көзқарасыңыз қандай?

- Жазушы үшін адамдардың өмірін, олардың іс-әрекеттерін, не нәрсе жайлы пікірін жіті бақылау маңызды. Қуғында жүрген жазушы бұл мүмкіндіктен, тамаша детальді деректерден айрылады. Бірақ, екінші жағынан – қуғында жүрген жазушы шығармашылық еркіндікке ие болады. Өз отанындағы сияқты, не жайлы жазуға болатыны, не жайлы жазуға болмайтыны жайлы ойланып немесе белгілі бір эстетика қағидаларын ұстану сияқты консенсуалдық ойын ойнау қажеттілігінен құтылады. Маған тұлға ретінде қызықты болған нәрсе – көкжиегің кеңейіп, әлемге басқаша қарау мүмкіндігіне ие боласың, себебі ұқсас жағдайларда адамдардың басқаша әрекет ететінін бақылау мүмкіндігі туындайды. Орталық Азияның зияткерлік тарихына көз салсақ, басқа елде тұрып, тәжірибесін арттырып, көкжиегін кеңейткен бірнеше жазушы бар: Әл-Фараби, Ибн-Сина және кешегі Мұстафа Шоқай. Мен үшін де қуғын-сүргіннің жағымды жақтары болды.

- Бұл кезеңде Сіз Өзбекстандағы негізі оқырмандарыңыздан айрылдыңыз. Мысалы, мен сіздің кітаптарыңызды орыс тілінде іздеп таппадым, сондықтан ағылшын тілінде оқуыма тура келді. Өзбекстан және жалпы Орталық Азия оқырмандарына сіздің кітаптарыңызды сатып алу қаншалықты оңай немесе қиын?

- Интернет заманында әдебиетті тарату жолдары мүлдем өзгерді. Мемлекет цензурасы қандай әдебиет басылып, қандай әдебиет басылмайтынын әлі күнге дейін қадағалап отырса да, оқырмандарды Интернет арқылы әлемнің кез келген аймағынан табуға болады. Адамдар қазір ақылды, Интернеттегі айласы цензурадан неше есе асып түседі. Менің орыс немесе өзбек тілінде жазылған кейбір шығармаларымды Интернет арқылы тауып алуға болады. Бірнеше шығармамды әлеуметтік желілер арқылы жарияладым, адамдар бөлісті, "вайрал" болып кеткен жағдайлар да болды. Цензураға қарамастан, жаңа және мүлдем күтпеген оқырмандар табылды.

- Орталық Азия жайлы сөз қозғап отырмыз ғой, яғни, "Орталық Азия әдебиеті" деп атауға болатын шығармалар тобы бар ма? Осы аймақта жақындағы тарихымызда пайда болған ақындық және проза туындыларын солай деп атауға болатындай оларға ортақ дүние жетерлік пе?

- Орталық Азия тарихы барлығымызға ортақ. Көшпенділік тарихымыз даналықтың асыл қазынасы болып табылатын және баяндау техникаларына бай тамаша ауыз әдебиетін туындатты. Әлемдегі ең ұзақ эпостардың бірі "Манас" жырын, "Қорқыт Ата кітабы" немесе "Көроғлы" сияқты ауыз әдебиетінің үлгілерін қараңыз. Отырықшы тарихымыз, яғни қалаларымыздың тарихы, газель мен қасида сияқты жыр формаларын туындатты. Иә, "Орталық Азия әдебиеті" деген дүние бар, себебі мен бізге ортақ мәтіндердегі баяндау техникаларын пайдаланып жүрмін. Меніңше, біз барлығымыз өзімізге ортақ Орталық Азия мәдениетін мақтан тұтып, оны жарнамалай білуіміз қажет.

- Сіздің бір әңгімеңізде оқиға желісі Қазақстанның Семей өңіріндегі полигонға жақын жерде өрбиді. Бұл әңгіменің орыс тіліндегі алғашқы атауы - "Вундеркинд Ержан". Ағылшын тілінде The Dead Lake, яғни "Өлі көл" атауымен жарияланды. Бұл әңгімені жазуға қандай жағдай себеп болды? Және шығарманың атауы неге өзгертілді?

- Мен Ташкенттен Мәскеуге не Новосибирскіге барғанда, әрқашан Қазақстан арқылы өтетін едім, сол сапарлар кезінде талай әңгімелерді естідім. Бұл новелланы жазуға себеп болған адамды – түрі 10 жасар бала сияқты 27 жасар жігітті – Семей маңынан шынымен жолықтырған едім. 20 жыл бойы жадымда жүрді, бірақ бұл жайлы ешнәрсе жазбаған едім, бір күні сәті түсті де әңгімені жылдам жазып тастадым.

Ағылшын тіліндегі атауын өзгерту мәселесіне келсек, бұл – баспагердің шешімі. Орыс немесе Орталық Азия тілдерінің бірінде бұл атау дұрыс болмаған болар еді, себебі біз үшін "өлі көл" деген сөз Арал трагедиясымен байланысты. Жақсы ма, жаман ба, бірақ ағылшын тіліндегі жұрт Арал теңізінің жағдайынан аса хабардар емес, сондықтан баспагердің бұл таңдауы оқырмандарды шатастырмады.

- Бұл әңгіме өте мұңды. Өз қиялыңыздың туындысы ғой, Ержанның өміріне аздаған бақытты сәттер сыйлау өз қолыңызда болды. Оқиғаны неге осыншама мұңды қылдыңыз?

- Әңгіме мұңды, себебі Семейдегі полигон маңайында өмір сүрген қазақтарды Кеңес өкіметі "тәжірибе жасайтын жануарлар" сияқты пайдаланып, кейін ешбір көмек көрсетпей, тастап кетті. Біз әлі күнге дейінгі бұл адамдардың қандай гендік өзгерістерге ұшырағаны жайлы ешнәрсе білмейміз. Қоғам тарапынан бұны зерттеу жағы талап етілді ме, ол жағынан менің хабарым жоқ.

Меніңше, қазақ халқы әлі де көшпенділер менталитетімен өмір сүреді: қазақтар жаңа жайылым іздеп, болашаққа көз тігеді. Олар кешегі жайылымдар жайлы ойлағысы келмейді, себебі олар желініп бітті ғой. Қазақтар өздері бұл жайлы ұмытқысы келер, бірақ менің ұмытқым келмейді. Сондықтан аянышты жақтарын жасырмай баяндадым.

- Батыс баспаларына берген тағы бір сұхбаттарыңызда Роллан Сейсенбаевты атаған екенсіз. Ол кісінің полигон жайлы "День, когда рухнул мир" атты деректі романы жайлы пікіріңіз қандай?

- Ролланмен ұзақ жылдар бойы таныспын. Роллан Мәскеудегі жазушылар одағында қазақ әдебиетінің өкілі болды, мен өзбек әдебиетінің өкілі болдым. Кеңестік жазушылар одағының жағымды тұстарының бірі – оның мүшелерінің Кеңес және әлем әдебиетінде орын алып жатқан жаңа тенденциялармен танысу мүмкіндігі болды. Нәтижесінде, Роллан жаңа әдеби тенденциялар және техникалардан хабардар болды, соның ішінде деректік материалдарды көркем шығармада пайдалану техникасын өз романында өте тиімді қолданды.

- Сіздің "Ақын және Бен-Ладен" атты романыңыздың стилі, мысалы, "Өлі көл" әңгімесімен салыстырсақ, мүлдем өзгеше. Бұл романда Белгі деген өзбек ақыны мен Тахир Юлдашев деген өзбек террорисінің өмірі жайлы баяндалады. Оқиғадағы ондаған басқа кейіпкерлер, куәгерлік ақпарат, Ислам Каримовтің баяндамалары мен деректік құжаттар фон ретінде қолданылған. Бұл романның құрылымын қалай ойлап таптыңыз және атауына "реалити-роман" деген қосымша мәліметті не үшін қостыңыз?

- Көркемдік шығарма шынайылығы әдетте деректік материалдан әлдеқайда күштірек болады және оның оқырманға әсері де әлдеқайда күштірек деп ойлаймын. Бұл шығарманың негізгі кейіпкері – көркем кейіпкер (Белгі), бірақ романда шынайы құжаттар мен деректер берілгендей әсер қалдыру мақсатымен журналистік баяндау стилін пайдаландым.

Шығарманың сәтті шыққаны сонша, Өзбекстанның құпия қызметтері негізді кейіпкердің кім екенін анықтамақ болды. Бірде Лондон қаласына академиялық бағдарламамен келген бір зерттеуші маған: "Сіз білесіз бе, бұл кітаптың авторы Белгі мен Тахир алғаш рет кездескенде, Тахир Белгіні дос ретінде қарсы алды деп қате жазып қойыпты, шындығында, Тахир оны ұрып жыққан екен" - деді. Өзбек құпия қызметтері мен ойлап тапқан кейіпкердің соңына түсіп, оны "тауып алған". Бұдан артық қандай табыс қажет? Менің қиялым шындыққа ұласты.

- Бұл романның орыс тіліндегі бастапқы атауы «Дорога к смерти больше, чем смерть» болған еді. Бұл атауының драмалық және пәлсапалық мағынасы басым. Ағылшын тіліндегі басылымының атауын неге өзгерттіңіз?

- Тағы да, бұл – менің емес, баспагердің шешімі. Бірақ ағылшын тіліндегі бастапқы атауы "Comrade Islam" болғанын айта кетуім қажет. Бұл да тамаша атау еді, себебі большевиктер мен террористердің бір тактиканы қолданатынын, сонымен қатар, Каримов мырзаның қатал режимі жас өзбектердің тауға қашып, Ислам экстремистеріне қосылуына себеп болған негізі факторлардың бірі екенін тамаша көрсетеді. Аяғында, баспагер Батыс оқырмандарына ұнайды-ау деген мүлдем басқа атауды ұсынды.

- Кейіпкерлер саны көп болса да, кітапты оқу мүлдем қиын болмады. Оған қоса, автор Хамид Исмайловтың бейнесі үш кейіпкерден көрініс тапқандай көрінді: белгісіз баяндаушы, ақын Белгі және ВВС тілшісі - Хамид Исмайлов. Сіз өзіңізді, өз өміріңізді шығармаларыңызға жиі пайдаланасыз ба?

- Мен ұзақ уақыт лақап ат қолдануға мәжбүр болдым. Себебі Кеңес уақытында және пост-кеңестік уақытта да, әр түрлі жанрда жұмыс істеуге көзқарас жағымсыз болды. Мен ақын және аудармашы болып саналдым. Деректік дүниелерді, яғни, тарихи, журналистік, пәлсапалық еңбектерді жариялау қажет болғанда, лақап ат қолдану қажет болды. Тілге тиек болып отырған осы деректі роман да басында лақап атпен жарияланған еді, бұл жағдай өз аты-жөнімді кітаптағы кейіпкерлердің біріне беруіме мүмкіндік берді. Бұл аса маңызды емес, сондықтан оқырманды қатты шатастырмаған болар деп үміттенемін.

- "Темір Жол" атты романыңызда кеңестік Өзбекстан аймағындағы ойдан шығарылған жалған қалашықтағы оқиғаларды тағы бір жаңа стильде сипаттапсыз. Оқиғалардың көбі жан түршігерлік дүниелер болса да, оқығанда ішек-сілем қатты. Орыс әдебиетіндегі Гоголь, Бабель, Булгаковтердің әзілі мен сайқымазақтығын, түрік ауыз әдебиетіндегі Қожанасырдың даналығын еске түсіреді. Сұмдық оқиғалар жайлы неге осындай комиктік стильде жаздыңыз? Сан-алуан кейіпкерлер мозаикасын құрастыру да осы комиктік дизайнның бір бөлігі ме?

- Меніңше, роман толықтай күлкілі емес, сонымен қатар – өткенді жоқтау десе де болады. Карл Маркс айтқандай, "Адамзат өткен тарихымен күле қоштасады". Бұл роман менің балалық шағым жайлы. Күлкілі – ол рас, бірақ сонымен қатар аянышты. Ызалы күлкі немесе сағыныш жыры деуге болар ма екен, білмедім. Мен өскен өзбек қалашығында мордва, чуваш, сыған, еврей, кәріс, қазақ және қырғыздар бірге күн кешті. Әртүрлі діни мейрамдарды барлығы бірге тойлайтын: мысалы, Рамазан кезінде барлығы бірге ән айтатын. Менің балалық шағым мен өзімді адамзаттың бір бөлігі сезінген түс сияқты тәтті кезең еді.

- Сіздің "Жинлар базми" атты романыңыз сатқындық құрбаны болып, қапаста қаза болған өзбек жазушысы Абдулла Қадыридың қайғылы өмірі жайлы. Роман мұқият сомдалыпты: алдыңғы шығармалардағы саналы түрде қолданылған ретсіздіктің ізі де жоқ. "Жинлар базми" романы Кеңес Одағындағы ұжымдық тәжірибеміздің ең бір аянышты элементтерін есімізге салады: сатқындық, түрмеге жабу, тергеу. Бірақ сонымен қатар өзбектердің тарихын жандандырып, суреткер қиялының күшін дәріптейді. Осы шығарманы жазу генезисі жайлы айтып берсеңіз. Белгілі бір жоспармен жұмыс істедіңіз бе әлде роман желісі жазу барысында өрбіді ме?

- Ұлыбританияға қоныс тепкелі, осы ел мен біздің аймақ арасындағы байланыстар жайлы көп ойландым. Айқын байланыстардың бірі – 19 ғасырдың біраз бөлігін қамтыған Ұлы Ойын, яғни, Орталық Азиядағы Британ және Ресей империялары арасындағы текетірес. Басында роман осы Ұлы Ойын жайлы болады деп ұйғарған едім және бұл маған 19 ғасырдың аяғында дүниеге келіп, 1938 жылы Сталиннің "тазарту" науқанының бірінде қаза тапқан өзбек ақыны Чолпон жайлы жазуға да мүмкіндік береді деген ойым да болды. Чолпонның ақындығына бас иемін: Осип Мандельштам сияқты ұлы ақын еді. Содан кейін тағы бір культтік жазушы және Чолпонның ең жақын досы – Абдулла Қадыридың Орталық Азияның сол дәуірдегі тарихы жайлы роман жазбақ болғаны есіме түсті.

Жазушының алғашқы қолжазбаларын Сталиннің жандайшаптары (НКВД) өртеп жіберген еді. Біраз уақыттан кейін осы жоғалып кеткен романды Қадыридың өз көзқарасынан жаза бастадым. Бұл романнан бар қалғаны және біздің бар білеріміз тақырыбы ғана: амалсыздан таққа таласқан үш ханға әйел болған күң қыздың тағдыры. Қадыридың романын роман ішінде қайта қалпына келтіру өте күрделі міндет екенін жаза бастағанда-ақ түсіндім. Сондықтан оқиғаны негізгі кейіпкердің қамауда отырғандағы ойлары, қиялы ретінде ұсынуды жөн көрдім. Осылайша Қадыридың із-түссіз жоғалып кеткен романын жазып қана қоймай, оны мәңгіге қайтып жазылмастай еттім.

Жуықта мені бір нәрсе қуантты. Әлеуметтік желілерде болған талқылау кезінде әлдебіреулер маған «Қадыридың романын тауып алып, өз атыңнан жарияладың» деген айып тақты. Жазушыға бұдан артық қандай комплимент керек!

- Романда 19 ғасырдағы Орталық Азия гареміндегі ақын әйелдер өмірінен көріністер беріпсіз. Өз басым Орталық Азия жайлы көркем шығармадан хан сарайындағы әйелдердің өмірі жайлы бірінші рет оқыдым. Сей Сенагон күнделігі мен Гэндзи туралы аңыз – орта ғасырдағы жапон хан сарайларындағы өмір жайлы көп мағлұмат беретін екі әдеби дереккөз болып табылады. Омар ханның сарайындағы Нодира, Увайси ақындар мен Ойхон сұлудың өмірін суреттеу үшін қандай дереккөздерді пайдаландыңыз?

- Көп адамдар бұл жайлы білмейді, бірақ әйелдер Орталық Азияның хан сарайларында белсенді рөл атқарды. Меніңше, бұл белсенділіктің тегі біздің көшпенділік тарихымызда жатыр: көшпенді әйелдер салт атты және атқа мінген әйел әрқашан ермен тең. Дәл осы себептермен түркі тілдерінде гендерлік белгілер де жоқ. Атқа мінген адамның жынысы маңызды болмаса керек.

Әйелдер жайлы жалпы тарихи дереккөздер өте көп, соның ішінде Орталық Азияның хан сарайларындағы ақын әйелдер жайлы мәліметтер жетерлік. Мен сол дереккөздерді қолдандым, бірақ сонымен қатар үйдегі әже-аналарымнан естіген аңыздар мен жырларға да сүйендім. Мені әйелдер өсірген еді. Отбасымыздағы ерлердің көбі соғыста (Екінші Дүниежүзілік) немесе соғысқа дейін діни көзқарасы үшін қаза тапқан. Отбасымдағы әже-аналарымның өздері де аңыз-әңгіме айтуға шебер, шетінен ақын болатын. Солардың арқасында Нодира мен Увайси сияқты ақын әйелдердің жырларын естіп өстім, сондықтан олардың әр сөзі жадымда.

- Кітаптың соңында жазған пікірінде британ аудармашысы Дональд Рэйфильд өзбек тілін білмегендіктен орыс тіліне аударылған нұсқасын пайдаланғанын және аударылмай, алынып тасталған өлең жолдарын, қалып қойған көптеген параграфтарды қайтарып, орыс тіліндегі нұсқасын қайта өңдегені жайлы жазыпты. Рэйфильдің: «Кеңес заманында Орталық Азия авторларын төмендете қарау ("ориентализм") басым болды және бұл құбылыс шаблон мен клишеге толы әдеби шығармалардан да көрініс тапты» - деген пікірімен толықтай келісемін. Бұл романды қайта аударып, орыс тілді оқырмандарға қайта ұсыну жайлы жоспарыңыз бар ма?

- Өз шығармаларымды ешбір тілге өзім аудармаймын. Аудармашылықпен жиырма жыл айналыстым және әр тілдің мүлдем өзге құрал, әлемге деген мүлдем басқа көзқарас екенін өте жақсы білемін. Сондықтан аудармашыларға еркіндік беремін. Олардың бір әлемді басқа әлемге сыйғызбақ ерен еңбегін құрметтеймін. Олар көмек сұраса, әрқашан көмектесуге әзірмін. Дегенмен, менің берген кеңесім біреудің баласына ақыл айтқанмен бірдей: ата-ана құқығы аудармашының өзінде ғой. Менің олардың жұмысына кіріскім келмейді.

- Хамид-Ака, қызықты сұхбатыңызға, тамаша шығармаларыңызға мың алғыс. Сіздің келесі жаңа кітабыңызды - "Манасшы" романын оқуға асықпын.

Сұхбатты жүргізген Зәуре Батаева

express-k.kz