«Алқа» бағдарламасы

«Пролетариат ақыны – төңкерісті өзі жасаған, өзі қиратып, өзі құрып жатқан төңкерісті өзінің тарихы тудырған, Ауропа [Еуропа] тарихының машина дәуірі тудырған, ойы, сезімі зауыт-фабрикке байланған таптың ақыны. Қазақ ақыны – әлгіден тарихы бөлек, тұрмысы бөлек, рухы бөлек, төңкеріске жолдан қосылған жабайы тұрмысты елдің ақыны. Сондықтан екеуінің ақындығының мінезі бір болуға мүмкін емес. Бірақ негізі бір болуға тиісті әм бір болмақ...

Оқушы! «Алқа» – осы.

Жасқа жөн сілтейтін, адасқанды жолға салатын, қисыққа тез болатын «Алқа» – осы. Жөн іздеген жас болсаң, жол іздеген жолаушы болсаң, тез іздеген есті тентек болсаң, мынау «Алқа» – сенікі. «Алқаға» кір!»

1925 жыл.

АЛҚА[1]

Табалдырық

Қазақ әдебиеті тоғыз жолдың торабында тұр. Артында бір жол, алдында мың жол. Мың жолдың ішінде өзен өрлегені де, шөлге улегені де, барса келері де, барса келмесі де бар. Қазақ әдебиетін мынау мың жолдың тарауына алып келіп, аңыртып тұрған – тұрмыс. Қазақ тұрмысы орыс тұрмысымен, орыс тұрмысы арқылы Ауропа [Еуропа] тұрмысымен соқтығуы қазақ әдебиетінің орыс әдебиеті екпініне, орыс әдебиеті арқылы Ауропа әдебиеті екпініне кез келуі тас пен жапалақтың жапалағы өлмек, әрине, қазақ тұрмысы қирамақ, әрине, қазақ әдебиеті еліктемек.

Бірақ бізге молда болатын Ауропа әдебиетінің өзі бір молда емес, мың молда. Алыстағы анау Ауропаны қой-ақ қоялық, көршіміз орыс әдебиетін алалық. Оның өткен дәуірлерін, осы күнгі дәуірін алалық. Осы күнде пролетариат төңкерісі дәуірінде, кеңес өкіметінің өзіне орыс әдебиетінің мың бағыты тұр. Бәрінің де жалауы – қызыл, ұраны – төңкеріс алды, ортақшылдық сықылды. Алайда ескүстыба [искусство] әм оның бір саласы болған әдебиет туралы түрлі жақтың түрлі ұғымы бар. Ескүстыба бар әм болмақ деген бағыттан бастап, ескүстба жоқ әм болмақ емес, бұрын болса да, бұдан былай болмақ емес, болуға тиісті емес деген бағытқа шейін бар.

Оның үстіне біз – дүние астан-кестен болған заманның адамымыз. Жұмыр жердің бетіндегі шірік қауды өртеп, ертең өртең шығару үшін қылыш-найзаны қолдан түсірмей майданда жүрген әскеріміз. Әйеліміз, еріміз, саясатшыларымыз, шаруашыларымыз, әдебиетшілеріміз – тегіс әскерміз. Әскер болуға міндеттіміз. Төңкеріс те осыны тілейді. Тұрмыс осыны тілейді. Бірақ майдандағы әскердің әрбір тобының, әрбір табының да бес міндеті болмақ. Әр тап өз міндетін дұрыс атқарса ғана, жалпы әскер соғысы ұтып шықпақ. Болмаса, тап өз міндетін ұмытып, көптің дүрмегімен, айқай-аттанның желімен лап қойып кете барса, майдан құр ойранға айналмақ.

Қазақтың жазушылары да – аз әскердің кішкене бір қанаты, үркердей бір тобы. Бұлардың мойнында жалпы әскерлік міндеттен басқа міндет бар. Жазушылықтың, ақындықтың өз міндеті бар. Жазушыларымыз әскерлік міндетін біліп, ақындық міндетін білмесе, атқара алмаса – ақын емес. Ақындықты біліп, әскерлікті білмесе – әскер емес.

Қазақ елі Ауропа мәдениеті көзінен қарағанда мәдениет қоры, әдебиет қоры жоқ, кедей ел болғандықтан, біздің жазушыларымыз не әскерлік, не азаматтық міндетін ұмытып, құр ақындыққа қамалып қалуға мүмкін, әсіресе ақындық міндетін біле алмай, жалпы айқайдың екпінімен кетуге мүмкін. Әдебиетті айқай ғана деп, ақындықты үлгі насихат қана деп ұғуға мысал: әдебиет не діншілдіктің бәдуәмі («әліппе» деген мағынада – Д. Қ.), не дінсіздіктің бәдуәмі. Әйтеуір, бәдуәм деп ұғуға мүмкін... Үлгі боларлық орыс әдебиетінің түрлі тарауының тұрақсыз бір тарауына, не барса келмесіне, не ұзамай құрып кететін сиырдың шұбырындысына түсіп кетуі мүмкін.

Осы мүмкіндіктердің шет бүшел ғып көріп, әдебиет қазанының бір құлағына жармасып жүрген біз тоғыз ойланып, тоқсан толғанып, төмендегі пікірлерді ортаға салуды өзіміздің борышымыз деп білдік. Бұл құрғанымыз – сегіз қанат боз орда, алты қанат ақ отау емес – абылайша. Майдан, ойран, жорық дәуірінде дағарадай орда, айдай ақ отау құрып отыруға бол- майды. Аттан дәуіріне абылайша керек. Жорық басылар, жаңа тұрмыс орнар, абылайша қалып, бәріміз сиятын боз орда тігілер. Бұл – келешек. Әзірге баспана – абылайша.

Оқушы! Жақсы келдің. «Табалдырықты» аттап, төрге шық.

«Алқаға» кір.

Әдебиетіміз

«Әдебиеттің өзінше дәуірлеуі технике мәдениетінің дәуірлеуіне байланбайды», – дейді Марқыс [К. Маркс. Введение к критике политэкономии. Изд. «Московский рабочий», 1922 г.]. Осы пікірін бекіту үшін грек тарихының Ғомер [Гомер] заманы мен Ауропа тарихының Шекіспір заманын көрсетеді. Шынында Ғомер заманындағы гректердің, Шекіспір заманындағы Ауропа технике мәдениетінің бала болғаны рас. Алайда сол дәуірлерде Грек пен Ауропа әдебиеті құлашты аспанға сермеген. Неге бұлай болғандығын тексеру – әдебиет тарихшысының міндеті. Біздің бұл жерде айтатынымыз: Марқыстың мынау пікірін қазақ өміріне қатыстырсақ, қазақтың технике мәдениеті тіпті төмен болған. Сондықтан әдебиеті де жоқтың жанында болған деген пікір ұстау қата. Шынында қазақтың өзінше терең әдебиеті болған әм бар. Қазақ өмірінің түрлі өзгерісі, өрі, қыры, қайғысы, қуанышы, ойы, қиялы әдебиетіне түсіп отырған. Әзір тіпті тексерілмеген дәуірді қоя тұрып, соңғы дәуірді алсақ, кешегі Мұрат, Махамбет, Базар, Шортанбай, Ақан сері сықылды ақындардың елдің мұңын, зарын, ой, қиялын жырлай білген шын жыраулар екені анық. Бұлар – қазақ даласына бет алған Ауропаның, орыстың қара жүз отаршылдығының қарасын көріп, бірінші уланған ерлер. Қазақ әдебиетінің алыбы Абай – қазақ даласына кеулеп кіріп келе жатқан капитализмге, отаршылдыққа халықтың қанды жас төгіп, еріксіз шалған бірінші құрбаны. Ел билеп, елге ақыл айтудан бастап, өмірден үміт үзуге, тұңғиық ойға барып тірелген Абайдың өмірінің, ақындығының трагедиесі де тереңдігі осындай. Абайдың алыптығы – қыл көпірдің үстінде тұрғандығы, екі қолмен, екі үмітпен алысқандығы, сондықтан қазақ әдебиетінің ескі мағынасын, бұрынғы бағытын тереңдеткендігі, әдебиетке жаңа түр кіргізгендігі. Абай жиын-тойдың ақыны болмағандықтан, әсіресе баспасөздің жоқтығынан, Абайдың әдебиеттегі бағыты, әсіресе, түрі елге тарай алмайды. Сол дәуірде қазақ даласына капитализм кеулеп кіре береді. Ел езіле береді. Әдебиет те, бағыт та, түр де қалмайды. Әдебиет «ғизятлу», «құрметлу», «бісмілдә» деп басталатын сөздің басы сықылды былдыр- батпаққа айналды. Бірақ Ауропа отаршылдығының бір қасиеті – құлды көп қуып, батыр қылуы, өлімге бұйыруы мен өмірді сүйгізуі, езілген елдің ұлттық сезімін оятуы. Осы заң бойынша 1905 жылғы төңкерістен соң соққы жеп, сүлесі қатқан Қазақ елі есін жия бастайды. Жаралы жанының есін жия бастағандығы бірінші үні – ыңырсып күрсінуі, күңіренуі болмақ. 1905 жылдан соңғы әдебиетіміз, «Оян, қазақ!», «Қырық мысал» сықылды елім, жұртым деген әдебиетіміз, сол күңіреу, сол зәреде күңіренген жаралы жанның көзіне ілгені ғана – қылышынан қан тамып, майданда ойнап жүргені елестемек. Ояна бастаған ел болған күнін есіне түсірмек. Әдебиетіміз да мынау «Оян!» деген зармен бірге елдің өткен күнін есіне сала бастап еді. Өткен, тағы болып жүрген дәуірді қайта орнату үшін емес, жасынан елдің жанына үміт салу үшін өткенді жырлай бастап еді. Әдебиет осы күйінде тұрғанда біз үстіміздегі зор төңкеріске кіріп кеттік.

Бұл күнге шейін төңкеріс әм әдебиетіміз

Үстіміздегі зор төңкеріс – бізге өз тарихымыз тудырған, өз тарихымыздың қатынасы болған таныс төңкеріс емес, Ауропа тудырған жат төңкеріс еді. Осы себептен біздің әдебиетіміз бастапқы жылдарда төңкеріс туралы қолға аларлық ешнәрсе болмағаны даусыз. Әдебиет өзінің бұрын келе жатқан бетімен жүре береді. Бір жағынан, орыс отаршылдығының зардабынан елге кірген бүлгіншілік бұзықтықты сүйретіп, екінші жағынан, елдігін ұмытып, жасып қалған өткенде өзінше ел болғанын есіне салып, табиғи жолмен келе жатты. Маркысшыл зор ғалым Пілеқанып [Плеханов]: «Шаруа – тұрмыс-салт төңкерісінің бейімделуі болмақ», – дейді [Бельров. «К вопросу о развитии монистического взгляда на историю»].

Төңкеріспен қазақ төңкерісінің сырты ғана соқтыққан ғана болғанмен, санасы дағдылы жолымен келе жатты. Сондықтан әдебиетіміз төңкерістің бастапқы дәуірінде өзінің табиғи жолымен өсіп келе жатты. Осы жолда әдебиетіміз бірталай ілгері аттап та қалды. Қияға қарғып шығамын деп мертігіп қалмай, тұрмыстың, тарихтың заңы бойынша табиғи жолмен жүріп, күн санап өсіп, тереңдеп келе жатқан кешегі, бүгінгі әдебиетімізді қарғауға емес, алқауға міндеттіміз. «Төңкеріс туралы тез үндей қоймадың» деп, томпиып өкпелеуге емес, не себепті үндемегенін ұғуға міндеттіміз. Әдебиетімізге төңкерістің тіпті түспеуінің, бірен-саран түсірем деген топас тәжірибелер де теріс жағынан түсуінің тағы бір себебі: төңкерістің өзінің қазақ даласына күнгей бетінен емес, теріскей бетінен, оңынан емес, солынан кіруі – алақандағы нәрсе ғой. Мұны бүркеп қоюға болмас. Марқыстың: «Санаға сипат беретін – салт», – деген асқар пікірін де аттап кетуге болмас. Төңкерісті оң жағынан түсірем деп ұмтылған әдебиетіміздің тәжірибесі соңғы бірер жылдың ішінде ғана басталды. Бұл айтылғандардың бәрі – әдебиетіміздің бұл күнге шейін жүріп келген жолы. Тарихтың, тұрмыстың құрыш заңы бойынша өз бағытымен дұрыс жүріп келген жолы. Енді бұдан былай деген мәселе тумақ: аққан судың өзінен айрылмайтын сипаты – ағу. Аққанда, жазық жерде – жайылып, жыбырқанып, тар жерде, тастың бауырында – көбіктеніп көпіріп, жарды соғып лепіріп ағу. Яғни, өзінің ағу заңына да, жолдың, арнаның заңына да бағыну. Тұрмыс та ағып жатқан су сықылды. Қазақ тұрмысы да, салты да жаңа арнамен ағуға бет алды. Зор төңкеріс қазақ даласына енді күнгей бетінен кіргелі жаңа жол іздемек. Сонау жаңа жолдың жөні қайда? Бұған жа-уабымыз – мынау.

Енді төңкеріс әм әдебиетіміз

Үстіміздегі төңкеріс – адамзаттың тарихында тең жоқ төңкеріс. Адамзат тарихының ең соңғы албастысы – отаршылдықты, капитализмді жойып, тарихты жаңа арнамен ағызуға бет алған төңкеріс. Ауропаның отары болған жалпы Шығыс елінің еңбекшілері шығыстың бір ұшқыны болған, әсіресе толқынның ішінде отырған еңбекші Қазақ елі мынау теңсіз төңкерісті досым деп ұқпай, қасым деп ұғуы тіпті мүмкін емес. Отаршылдық – Ауропа пролетариатының жауы болса, отар болған елдердің де жауы. Төңкерістің тамыры Ауропа тарихында терең жатқан болса да, Ауропа тарихы тудырған төңкеріс затында жат болса да, төңкерістің мақсұты бір – Ауропаны ғана астан-кестен қылу емес, жалпы адамзатты бақытқа жеткізу болғандықтан, жердің жүзінің езілген елі, тарыққан табы мынау төңкерісті менікі емес деуі мүмкін емес. Шығыстың отар болған елдері, соның бір ұшығы болған кедей қазақ – отаршылдықты, капитализмді жою жолында төңкерісшіл пролетариаттың шын жолдасы. Басқаша болуға мүмкін емес. Әдебиетіміздің де төңкерісті – біздің төңкерісіміз деуден басқаша жырлауы мүмкін емес.

Бірақ бағытта, негізде, мінезде бірлік деп ұғу қата. Зор төңкеріске пролетариат зеңбірек, пулемет, машина, қайыс қамзолымен кірсе, қазақ қамшы, сойыл, балпаң етік, малма тұмағымен жолдан қосылып отыр. Ауропаның мүзике, әркестрі бар. Елу, алпыс мүзике құралдарынан құралған әркестрі бір ойнағанда, бір ғана күйді ойнамақ. Бұл әркестрдің сұлулығы – барлық мұның құралы бірдей, бәрі бір дауыспен барылдауы, яки шиқылдауында емес, жеке мүзике құралының өз орнында, өз мінезіне лайық үн шығаруында. Төңкеріс әдебиеті дегенде де осыны ескеру керек. Төңкеріс әдебиетінің тура төңкерістің өзінен туатын, яғни пролетариат төңкерісінің өзінен туатын пролетариаттың өз әдебиеті болмақ. Бұл – төңкеріс әдебиетінің бірінші түрі. Яки, төңкеріске қазақ сықылды жолдан қосылған елдің, яки таптың төңкеріс әдебиеті болмақ [Л. Троцкий. Лите- ратура и революция. стр. 169–170]. Бұл – екінші түрі. Мұндай түр пролетариат төңкерісінің өзінен тумай, алыстан, рухынан, еңбегінентумақ. Біздіңәдебиетіміздеәзірбіріншітүрболаалмақ емес. Екінші түр болуға тиісті әм болмақ. Біздің әдебиетіміз әзіргі дәуірінде пролетариаттың төңкерісі біз сықылды езілген ел «төңкеріс болды» деген пікірді нысана қылып қоя салса, осы төңкерістің екпінінен қазақ, біз сықылды құл болған елге өмір- үміті кіргенін жырлай білсе, төңкерісшіл әдебиет болғаны.

Марқысшыл зор ғалым ақын Лунашарски жазады: «Жаңа ұлт, жаңа тап бұрынғының бітірген жерінен бастап кетпейді...

Жаңа тап, яки жаңа халық бұрын өздерін билегендерге қас бо- лып, олардың мәдениетін жек көретін болып өсіп өркендейді», – дейді [Луначарский. «Основа позитивной эстетики». Москва, 1923, стр. 128]. Сондықтан осы мінез, осы құлық, үстен қарап айтқан осы қияңқылық, осы қандылық қазақ әдебиетінде де болуға мүмкін. Болғанда, өзінше – қазақша, Азияша болуға мүмкін. Тағы бір ойланатын нәрсе – осы.

Дұрыс, зор төңкеріс құр қирату үшін емес, жер үстіне жаңа тұрмыс орнату үшін екені рас. Біздің де көксегеніміз – сонау қиырда көгерген жаңа дүние екені рас. Әдебиетіміздің де құр қиратуды, құр төңкерісті ғана бағыт қылатыны рас. Бірақ пролетариатпен қол ұстасып, жаңа дүниеге бет алған жолымызда өзіміздің шықтығымыз, қазақ иісіміз шықпауға мүмкін емес. Ойымызда, қиялымызда, әдебиетімізде Азия иісі аңқымауы мүмкін емес. Бағыттың бір екені даусыз болғанмен, пролетариаттың өз тарихының, машинасының, қайыс қам- золының иісі шықпауға, қазақтың мың жылдық тарихының, елтірі тұмағының иісі шықпауға мүмкін емес. Адамзаттың артындағы, тарихтың таңындағы ортақшылдық – таңбасында бір ұя, бір сезімді санасы жоқ хайуанның ортақшылығы. Алдымыздағы ортақшылдық – түрлі пікірді, түрлі сезімді са- намен тізгіндеп отыратын, тұрмысын солай құра білген шын адамның ортақшылдығы. Пролетариатпен қос ұстасып, осы ортақшылдыққа адамзат тарихы әм мәдениетінің құйылысқан маңдайына бет алғанымызда осы жолда қазақ ақыны кедей қазақтың күңгірт тұрмысын, пролетариатпен ортақ мақсұтын жырлаумен бірге кедей қазақтың өзінің ойын, өзінің сезімін, өзінің қиялын, өзінің ұғымын жырлауға ұмтылуға міндетті. Болмаса, қазақ әдебиеті деген әдебиет тумақ емес. Бағытта емес, рухта басқалық болмай, құр сыртында, мысалы сөзде ғана басқалық болса, әдебиет шеттен аударылған аударма, тәржіме ғана болып қалмақ. Негізде бірлікті мінезде бірлік деп ұғу – адасқандық. Әдебиетіміз бен төңкеріс арасы туралы сөз осы. Әдебиет мәселесі мұнымен бітпейді. Енді оның басқа жағын шолалық.

Әдебиет не нәрсе? Әдебиеттің жалпы заңы

Әдебиет – ескүстыбаның бес тарауының біреуі. Ескүстыба адамзаттың сұлулық сезімінен, сезім арқылы жаратылысты, өмірді ұғуға ұмтылуынан туған. Сұлулықтың өзі не нәрсе?

Философ Қаныт [Кант Эммануил] былай деп жауап береді:

«Түрімен ғана тура құлқынға байланған ләззат оятатын нәрсенің бәрі – сұлулық», – дейді. Осы сөзде түгел болмағанмен бірталай шындық бар. Шынында, мысалы, қазақтың мұрнын тесіп, зере салуының құлқы үшін, тұрмыс үшін қандай тура пайда бар? Әрине, тура, қолма-қол пайда жоқ. Қазаққа мұны істеткен Қаныт айтып отырған құлқынға байланбайтын сұлулық сезімі.

«Сұлулық сезімі барлық жануардың, оның ішінде адамның жаратылысына салынған, табиғатына берілген», – дейді Да- руин [Дарвин Чарльз]. Осы пікірлерді Маркыс философия- сы негізінде демейді. Маркысшылдықтың бұған қосатыны, толықтыратыны бар. Маркысшыл зор ғалым Пілеқанып жаза- ды: «Адамның табиғаты адамның сұлулық ұғымдары болуының мүмкіндігіне жол ашқан. Айналадағы шарттар осы мүмкіндікті іске асырады. Қоғам адамның (қоғамның, бір халықтың, бір таптың) сұлулық ұғымдарының тууы, сипаты анадай болмай, мынадай болуы осы айналадағы шарттарға байлаулы», – дейді [Плеханов. Об искусстве. Сб. «Искусство», изд. «Новая Москва», 1922, стр. 44]. Мынау сөзді ұғымдырақ қылып айтқанда, былай болады:

Бір халықтың, бір таптың бір заманда анадай сұлулық ұғымы болмай, мынадай сұлулық болуы, сипаты анадай бол- май, мынадай болуы тұрмыс түріне, еңбек түріне байлаулы. Бұл пікірдің дұрыстығында дау жоқ. Қазақтың мұрнын тесіп зере салуы – Ауропа көзінде сұлулық емес, тағылық деп сана- лады ғой. Яки, Ауропаның күн батқандағы суретті аузынан суы құрып мақтауы қазақтың өз әдебиетінде жоқ қой. Біз жоғарыда сұлулық сезімінен әм сезім арқылы жаратылысты, өмірді ұғуға ұмтылудан ескүстба тумақ дедік. Бұл мәселе жоғарыда сөздермен біраз шешіліп қалды. Ескүстба да тұрмыс түріне, еңбек түріне қарап өзгеріп отырмақ. Ескүстбаның тұрмысқа байланысы жалғыз тұрмыспен бірге өзгеріп отыруы ғана емес. Ескүстба сезімі арқылы сезімнен туған әм сезімді оятатын сурет арқылы жаратылысты, өмірді ұғуға ұмтылу болғандықтан, ескүстба өмірге, тұрмысқа пайда тигізуге тиісті. Бірақ ескүстба тұрмысқа тура қолма-қол пайда тигізбейді, тигізе алмай- ды: арада талай қол арқылы, алыстан тигізбек. Әдемі өлең, сұлу күй ешкімнің қарнын тоқ, көйлегін көк қылмақ емес. Бұлардың пайдасы – қиғаш, алыстан ұрын барып тиетін пайда. Марқысшыл ғалым Ортодоқыс осы пікірді бір әсерінде толық айтады [Л. Ортодокс. О. Уайльд. изд. «Основа», Иваново-Вознесенск, 1923, стр. 50–53]. Қысқасы, ескүстбаның негізі – сезім, құралы – сезімнен туған сурет, мақсаты – білім беру емес, сезім ояту. Бұлай болса, ескүстба қайраткерлерін, ақынды өлшейтін кез мынау болады: сұлу, терең суреттер арқылы, қандай болса ондай болсын, әйтеуір, терең сезім оята алса, ол – ақын. Оята алмаса – ақын емес. Сондықтан Ағамемнон Ахеделесті жырлаған Ғомер өмірді қарғап өтсе де, суреті терең болып, тұңғиық сезім оятатын Байрон – қайткенде ақын. «Тарғынды» жырлаған Марабай, «Жібек Қызды» жыр қылған Жүсіпбекқожа, қыл көпірді, мақшарды, жұмақ, тамұқты суреттей біліп тыңдаушыны есеңгіреткендей дін қыссасын шығара білген біреу – қайткенде ақын, қырық парызды сынайтын Орынбай қырық парызына келгенде ақын емес, уақытында «ақын» да, басылған «қазағым, өнерлеріңе мектеп аш, қала бол, егін сал» деген сықылды ақылды өлеңдер – қайткенде ақындыққа жанаспайды. Ақындық бағытта емес, ақындық – ақындықта. «Қалай жұмсалса талантты талант дейміз ғой», – дейді Лунашарски [Луначарский. Что такое искусство. «Этюд» – Госиздат, Москва, 1922, стр. 32]. Қысқасы, ақынды өлшейтін бірінші өлшеуші – ақындық. Бірақ, ақын қандай болса бір елдің бір таптың азаматы болғандықтан, өлімді емес, өмірді, жауыздықты емес, ізгілікті нысана қылған жалпы адамзаттың бір мүшесі болғандықтан, ақынның оқушыда, қараушыда ізгі, дұрыс сезім, өмір сезімін оятуға ұмтылуы – азаматтық борышы. Осы борышты атқару үшін ақын ақындығын өмірге, тұрмысқа жанастыруға міндетті. Таза ақындықпен бірге осы борышты да атқарған ақынды ғана ел «тап өзімнің ақыным» демек. Ақындықты азаматтықпен өлшеу – бұл ақынға салынатын екінші өлшеуіш. Бұл арада ашып кететін сөз мынау: ақындықтың тұрмысқа жанасуын тұрмыстың құлы болуы деп ұғу қата. Ақындық жаратылысты, тұрмысты айтпай, бұлжытпай құр түсіріп қана отыратын фотография емес, фотография ақындық емес. Тұрмыс пен жаратылыс – ақынға тек тиянақ. Осы тиянаққа таянып басып, осыны құрал қылып, көптің көргенін, көптің сезгенін жанап, бір топ қылып, сол топқа ақын өзінше түс беруге міндетті. Тип – портрет емес, тип қашанда болса жасама. Лениннің фотография түсірген портретінде ақындық жоқ. Ал, суретшіл ақын салған портретінде ақындық бар. Мұның себебі не? Ауропа әдебиеті «Шекіспір, Шекіспір» дейді. Осы Шекіспірдің ақындығы 16–17-інші ғасырлардағы қалса Англияның, асса Ауропаның тұрмысын бұлжытпай суреттегендіктен ғана ма? Ауропаның асқан ақыны Гете айтады: «Кәдімгі бір күшікті тұрған күйінше санын көбейтіп, бір күшікке қосқан болып табыласың. Онымен суретшіл ақын болып табылмайсың», – дейді.

Ақын Гетенің тағы бір жұмбақ сөзі бар: «Әдебиет әсері неғұрлым жабайы өлшеу деп аса берсе, неғұрлым ақылға ұғымсыз болса, соғұрлым сұлу болмақ», – дейді.

Жоғарыдағы пікірлерді қорытқанда былай болады: ақындық ауданында ақын – ақын ғана, тұрмыс ауданында – әрі ақын әрі азамат. Тұрмыстың мүшесі болған соң, ақын азамат та болуға міндетті. Ақынның міндеті – білім беру емес, терең сезім, асқар пікір ояту.

Тарихта әдебиетті тұрмысқа тиянаққа алмаған, жалаңаш пікір билеп кеткен дәуір бар. Сүмірейіп, тұқыртып тұрмыс билеп кеткен дәуір бар. Бастапқы дәуірлерде де, соңғы дәуірлерде де жиһан әдебиеті бәсеңдеген, төмендеген, ал тұрмыс пен асқар пікірді қиюластырып қоса билеген дәуірлерінде асқарланған, өрлеген. Әдебиеттің шын асқарлауы, сөз жоқ, тұрмыс пен қиялы мүлтіксіз қабысатын алдымыздағы ортақшылдық дәуірінде болмақ. Бірақ үстіміздегі төңкеріс дәуірінде адамзат тарихының теңсіз бір дәуірі. Бұл дәуір – тұрмыстың қиялға, шын бақытқа, өмірге қол созған дәуірі, қиялдың, жаңа өмірдің жерімізге жақындап, көгімізде қалықтап ұшып жүрген дәуірі. Мұндай дәуірде терең де екпінді әдебиет тууға тиісті. Бірақ, мұндай дәуірдің әдебиетінің екі бетінде екі бүр болмасқа мүмкін емес. Пілеқаныптың: «Жаңа таптың тудырған ескүстбасы реализім мен идеализімнің бір түрлі қоспасы болмақ», – деген сөзінің мәнісі осы [Петров. За двадцать лет. Спб – 1905, стр. 307]. Бұл сөзден шошитын ешнәрсе жоқ. Ұққысы келген адамдар бір қолмен қиратып, бір қолмен жаңа дүние құрып жатқан реализмнің қоспасы екені ашық қой. Тарихта ең зор, ең қасиетті істер осындай қоспа дәуірде істелмек. Терең де, екпінді де әдебиет осындай қоспа дәуірде тумақ.

Маркысшылдық әм әдебиет не жазуға?

Маркысшылдың әдебиет туралы негізгі пікірі мынау: әдебиетке сипат беретін – тұрмыс, тұрмысқа түр беретін – технике мәдениеті, яғни негізінде әдебиетке бағыт беретін – тұрмыс.

Өмірге қадам басқан елдің, яки таптың әдебиетінің алды – өр, үкімге басқан елдің, яки таптың әдебиетінің алды – көр. Бұл даусыз. Бірақ әдебиетті тұрмыс бағытымен ғана өлшеумен іс тәмам болмайды. Әдебиет көзінен қарағанда құр бағытпен жақсы да, жаман да әдебиет болмайды. Байрон – құлап бара жатқан ақсүйектің ақыны. Оның ақындығының негізгі бағыты – қирауға бет алған ақсүйек тұрмысы бағыты. Дін қыссаларын жазған біздің Жүсіпбекқожамыз – діншіл ақын, бірақ бұларды танумен ғана бұлардың ақындық мәселесі шешілмейді. Мұны шешу үшін олардың ақындығын тексеру керек. Пілеқанып жа- зады: «Әдебиет әскерінің тұрмысындағы негізін табумен ғана әдебиет ісінің ісі бітпейді. Тұрмыстағы негізін тапқан соң, оның ақындық жағы тексерілсе, сол уақытта әдебиет шын әдебиет болмақ», – дейді [Бельров. «За 20 лет». Предисловие к третьему изданию]. Дұрысы бір таптың ақыны екінші тапқа жат болуға, шет болуға тиісті, бір тап екінші таптың ақынына жау болуға тиісті. Бірақ бұл шеттік, бұл жаттық, бұл жаулық ақындық жағынан емес, азаматтық жағынан болуға тиісті. Болмысына, мысалы, «Қараңғы түнде тау қалғып, Ұйқыға кетер балбырап» деп жырлаған ақынға осы ақындығын жат көру, осы ақындығы жағынан жау көру даусыз ақымақтық болар еді. Осы себептерден ақсүйек ақын Пушкин пролетариатқа азаматтық жағынан шет болса да, ақындық жағынан шет болмақ емес. Пушкиннің тап төңкерісі дәуірінде де пролетариаттың қолынан түспеуінің мәнісі осы. Пролетариат Пушкинді азаматтығынан емес, ақындығынан сабақ алайын деп ұстап отыр. Пілеқанып, Ленин, Меринг, Тсимер, Бухарин, Клара Сеткин, Лунашарски, Тротски сықылды маркысшылдық көсемдерінің: «Пролетариатқа азаматтық жағынан қас, дос екенін біліп ал да, ақындық жағынан әдебиеттің алыптарынан сабақ ал», – деп үгіт берулерінің мәнісі осы. Біз де бағыт сабағын төңкеріс пролетариаттан алған соң, таза әдебиет сабағын жиһан әдебиетінің ергежейлерінен емес, алыптарынан алуға міндеттіміз. Көшерін жел, қонарын сай білетін қаңбақтарын емес, заман толқыны қатты долданып соқса да былқ етпей, елең қылмай тұрып келген асқарларын молда қылуға міндеттіміз. Жиһан әдебиетінің алыптарынан әдебиет сабағын алудың тағы бір себебі – шын ақынның тар тапшылдықтан қанша дегенмен жоғары болуы, белгілі бір тап мүшесі болса, шын ақынның тапшылдыққа ғана қамалып қалмай, өз табынан мойын озық жалпы таптың, жалпы адамзаттың жанындағы қайғылы яки қуанышты шекті шерте білу.

Адам – әуелі адам, онан соң бір таптың мүшесі ғой. Осы сөздерден әдебиетімізде тап мәселесі келіп шығады. Үстіміздегі төңкеріс тап төңкерісі болғандықтан, адамзатты бағытқа пролетариат жеткізеді деп күмәнсіз сенгенімізден, жердің жүзі екі тапқа бөлінген күнде ғана төңкеріс қанатын кең жаяды деп білгенімізден, сөз жоқ, әдебиетімізде тап сарыны болуға, әрине, мүмкін. Бұл сарынның күші қанша болар – мұны тұрмыс жуырда-ақ көрсетпек.

Жолдастарымыздың кейбіреулерінде қазақтың осы күнгі күңгірт тап сезімі өспек емес, ұзамай өшпек деген пікір бар. Дәлелдерді тап сезімін тереңдеткендей, бай, кедей шаруаларының негізінде айырма жоқ. Айырма болса, сипат жағынан емес, сан жағынан еді. Осы шала-жансар айырма осы күні-ақ құрып қалды деуге болады. Бай, кедей шаруасы аз жылдың ішінде сан жағынан да қарайлас болып қалды деуге болады. Шаруа айырманың енді қайта тууына жол жоқ. Осы себептерден қазақта тап сезімі тереңдей алмай, өсе алмай, осы күнгі күңгірт күйінше өшіп кетуге мүмкін. Бұлай болса, әдебиетімізге де тап сарыны терең түспеуге мүмкін. Дәлелдер – осылар. Тағы да ескертелік, бұл – бәріміздің емес, кейбір жолдастарымыздың ғана пікірі.

Бірақ әдебиет басынан бақайына шейін тап туралы ғана болса деп ұғу маркысшылдыққа да, әдебиетке де қиянат. Маркысшыл бір әдебиет сыншысы А. Шужак айтады: «Жұмыскердің жайынан басқа нәрсені жазба деп ақынды қамап қоюды маркысшылдық білмейді әм білгісі де келмейді» [Н. Чужак. К эстетике марксизма. Сб. «К диалектике марксизма». Чита, 1921, стр. 26–27.]. Төңкеріске қосшы атанған әдебиетшілердің біреуі Леф Лунц: «Әдебиет әсері үстіндегі заманды суреттеуге де мүмкін, суреттемеске де мүмкін, одан жақсы, жамандығы табылмайды», – дейді [Л. Лунц. Серафимович братья. Сб. «От символизма до Октября», 1924, Изд. «Новая Москва»]. Тротски жазады: «Жаңа әдебиетте [сотсиализім әдебиетінде] трагедие болмақ. Әрине, құдайсыз болмақ. Жаңа ескүстба құдайсыз ескүстба болмақ қой. Жаңа әдебиетте комедия болмақ. Жаңа адамдарға да күлкі керек. Жаңа әдебиетте роман өспек. Жаңа әдебиетте терең сыршылдық болмақ. Жаңа адам бұрынғы адамнан күшті сөйлемек қой. Жаңа әдебиеттің де ақыны өмір, өлім туралы жырламақ. Жаңа адам бұлар туралы ойламақ қой», – дейді [Л.Троцкий. «Литература и революция»].

Қысқасы, әдебиет домбырасында бір ғана ішек емес, көп ішек бар әм болуға тиіс. Көп ішектің бәрі басылуға тиіс. Бірақ барлық ішекті рет-ретімен басқанда бір ғана күй шығатын болсын. Яғни, түрлі нәрсені суреттейтін әдебиет негізгі бағытқа қайшы болмасын. Негізгі бағытымыз төңкеріс арқылы ортақшылдық. Әдебиет негізінде осы бағытты темірқазық қылумен бірге өзінің ішкі заңы бар әдебиет екенін ұғып, дұрыс жүре білсін. Әсіресе біздің жас әдебиетіміз жан-жаққа, алға, сыртқа қарануға міндетті. Мұның бір себебі мынау: Ауропа әдебиетінің артында асқар барлығы бар. Ауропа өмірінің өрі, қыры, күнгей де, теріскей де беттері әдебиетіне түскен. Ауропа адамының терең сезімдері, асқарланған қиялдары әдебиет алыптарының сұлу сөз реттеріне болған жалпы адамзаттың алдына тастаған қара да, хан да, бай да, кедей де, данышпан да, надан да, ер де, әйел де тәңірге махаббатшылы да, елге махаббатшылы да, әйелге махаббатшылы да, ұлтшылы да, ортақшылы да, бүгіншілі де, ертеңшілі де, меншілі де, сеншілі де – бәрі де жақсы да, жаман да жағынан суреттеген. Қалай да Ауропа пролетариатының атадан қалған мұра, қазына сансыз таңдауына да, талдауына да жететін келесі байлығына қоры мол. Ал біздің әдебиетіміздің Ауропа жолына түскеніне 15–20 жылдан артық емес. Жаңа әдебиеттің тартылса ағұзысы ғана тартылды. Бісмілдәсі әлі басталған жоқ. Өміріміздің күнді әм күңгірт дәуірлері болған әм бар. Қазақтың өзінің жаратылысқа, өмірге, тұрмысқа көзқарасы, өзінше философиясы, терең сезімі болған әм бар. Осылардың бірі туралы әлі айтарлық қалам тартылған жоқ. Өзінше елді қоғамдаған хан, қоғамды қорғаған батыр, өзінше қоғамның қорғаны болған би, хан заманындағы құл, төре заманындағы төлеңгіт, бай заманындағы кедей, жауынгерге жолдас болған әйел, өткен ертегі күніміз, ертегідей күніміз, кешегі капитализмге уһлеп кірген дәуірдегі азғындық, мұң, бүгінгі кедейлік, бүгіншілік, сонымен бірге жаңа өмірге бет алу... – қысқасы, қазақтың күні, ертегідей күні, кешесі, бүгінгісі де айтарлықтай суретке түскен. Осылар түспей, әдебиет өз әдебиетіміз бола алмақ емес. Сондықтан, жас әдебиетіміздің осы күнгі мойнындағы жауапты міндеті қай жаққа болса да бірезу болмау. Бұл – бір бағытты болмау деген сөз емес. Бағыттың аты – бағыт, бірезудің аты – бірезу. Саясатшыл азаматтың алдында бүгінгі мәселе, бүгінгі тұрмыс мәселесі тұратын болса, ақынның алдында өткен, бүгін, келешек – үшеуі де тұруға тиісті. Ақын осы үшеуінің арасында көпір салуға міндетті. Қазақ ақыны мен пролетариат ақынының арасында бірталай айырма бар. Пролетариат ақыны – төңкерісті өзі жасаған, өзі қиратып, өзі құрып жатқан төңкерісті өзінің тарихы тудырған, Ауропа тарихының машина дәуірі тудырған, ойы, сезімі зауыт-фабрикке байланған таптың ақыны. Қазақ ақыны – әлгіден тарихы бөлек, тұрмысы бөлек, рухы бөлек, төңкеріске жолдан қосылған жабайы тұрмысты елдің ақыны. Сондықтан екеуінің ақындығының мінезі бір болуға мүмкін емес. Бірақ негізі бір болуға тиісті әм бір болмақ. Бұл ортақ негіз, бұл ортақ бағыт: зор төңкерістің үдеуі, төңкеріс арқылы жер жүзіне бақытты тұрмыс, ортақшылдық орнауы. Домбырада бірі қоңыр, бірі ащы үн беретін екі ішек бар. Екі ішек те екі түрлі үн шығарып тұрса да, күй тартылмақ.

Оқушы!

«Алқа» – осы.

Жасқа жөн сілтейтін, адасқанды жолға салатын, қисыққа тез болатын «Алқа» – осы. Жөн іздеген жас болсаң, жол іздеген жо- лаушы болсаң, тез іздеген есті тентек болсаң, мынау «Алқа» – сенікі.

«Алқаға» кір!

Өзіңнің сұмырай мақсатыңа шындықты құрбан қылып шалып, қайқайып жүре беретін соғылған болмасаң, балапан әдебиетіміздің шын әдебиет болып ер жетуін тілеуші болсаң, мынау «Алқа» – сенікі.

«Алқаға» кір!

Шын әдебиетшіл, шын ақын болсаң, мынау «Алқа» – сенікі.

«Алқаға» кір!

Құшағыңа қойнымыз ашық.