Оңайгүл Тұржан: Гректер біздің елге соғыс ашар еді...

Ғылым жолында һәм аударма ісінде үлкен ізденістерге қадам жасаған қазақтың атақты ақын қызы Оңайгүл Тұржанмен пікірлесу еншімізге бұйырған болатын. Қаламгер әлемдік мәдениет пен ұлттық әдебиет жайындағы терең ойларымен бөлісті.

- Сын жанрында сәтті қадамға барған Стефан Цвейгтің еңбегін алаштың исін аңқытып қазақшы сөйлеттіңіз. Біздің қоғамда кенжелеп қалған аударма ісінің өзектілігі жайында не айтасыз?

-Аударма ісі жайлы айта беруге болады ғой, бірақ, мені ойландыратыны – біздің қаламгерлердің шығармаларының шет тіліне аударылу мәселесі. Біз қазір «әлемдік оқырмандар» санатында ғанамыз. Әлемдік қаламгерлер қатарында әлі жоқпыз. Әлемдік тілге аударылғандар бар. Бірақ оларды дүние жүзі оқырмандары білмейді. Әлемге өзімізді оқыту жағынан ең соңғы орындардың бірінде шығармыз. Ағылшын тілділер өз алдына ғой, испан тілдес халықтардың да жұлдызы жоғары. Тіпті жапон жазушыларының кітаптарын баяғы студент кезімізде оқып тамсанып жүруші едік, олар әлі күнге дейін бәрімізді тамсандыруда. Қалай жол тауып кетеді солар, таңым бар.

Қай мемлекеттің болсын, бір авторы танылса болды, жер шарының оқырмандары сол елге жалт қарайды. Сосын сол автордың келесі шығармасы нашар болса да, оны сатып алып, оқып шығады. Оқырманның бәрі бірдей талғампаз емес. Бірақ, сәнқой. Модный болғысы келеді. Модаға айналған автордың кітабын оқиды. Атағы жер жарып бара жатқан соң Харуки Муракамидың бірнеше кітабын оқып шықтым. Адам таңқалатын ештеңесі жоқ. Тіпті «Охота на овец» дегенді әрең бітірдім.

- Қазақтың қай авторын қандай тілге аударған кезде мол қаржыға кенелуге болады?

- Мол қаражат әкелетін дүние бізде аз емес. Әбіш Кекілбаевтың «Шыңырауы» да, «Күй» повесі де, тіпті баяғыда жазылған «Галстук сатушы қыз» деген шағын әңгімесі де, Төлен Әбдіковтың «Оң қолы» да, Дулат Исабековтің «Ескерткіші» де, Әкім Таразидің «Қорқау жұлдызы» да, қайсы бірін айтайын, толып жатыр. Біз өзіміздің соңғы жүз жылдағы және оған дейінгі де әдеби процесімізде бос сөз айтқанымыз жоқ. Солай бола тұрса да, бізде әлемдік деңгейдегі пиар жоқ. Ал әлемдік пиар ағылшын тілінде сөйлейді. Қазіргі үш тұғырлы тілдің не үшін керек болып жатқандығын осы бір ғана мысалдан-ақ түсінуге болады.

Өркениеттi елдерде кiтапқа оқырманды бiрден тартып алатын тақырып қоюдың өзiн жаhандық кiтап нарығындағы үлкен мәселе деп қарастыратын зерттеушiлер де бой көрсете бастады. Өйткенi ұтымды тақырып - кiтаптың жарнамасы iспеттi қызмет атқарады. Бiр-ақ мысал: "Остановите мир, я хочу сойти!"

«Кобо Абэ «Парасат майданын» оқыса, Төлен Әбдіковке таң қалар еді»

- Төлен Әбдіктің «Парасат майданы» мен Кобо Абэнің «Бөтен бет» атты шығармасынан үлкен ұқсастықты көрем. Қалай ойлайсыз?

-Иә, ұқсас. «Парасат майданының» кейіпкері бір қарағанда күнделік жазып отырған сияқты. Ал шын мәнісінде ол өзін зерттеп жүрген адамға ұқсайды. Қазіргі оқырман жайма-шуақ сезімдер лирикасынан гөрі, шошындыратын шығармаларға құмар. Бір жерде өрт болып жатса, адам солай қарай жанұшыра жүгіреді екен. Не үшін? Өзі де білмейді. «Парасат майданы» адам санасының ішкі өртіне өртеніп тұрған шығарма. Оқып отырып, кейде шоқ басып алғандай емес, шоқтың үстімен жүріп келе жатқандай қиналасыз. Бірақ қиналдым екен демейсіз, өзіңізді қинай түскіңіз келгендей әрі қарай оқисыз. Шоқтың үстімен жүрген сізге ұнайтын сияқты. Біз кезінде Достоевскийдің шығармаларында үрейлене отырып оқығанбыз. Үрейленген сайын құныға түстік. Бұл қазіргі заман адамының психологиясы дерсіз. Жоқ. Адам баяғыдан солай. Көне грек трагедиясын оқып көріңіз. Тіпті Аристотель айтады: «Трагедия адамның жандүниесін емдейді» дейді. Мен оны адам шошыну арқылы жаңарады деп ұқтым. Аязды күні үстіне мұздай су құйып жіберіп, ауруынан айыққандар бар. «Парасат майданы» өзімізге жаңаша қарау үшін дүниеге келген шығарма. К.Абэ – менің сүйікті жазушым. Қай шығармасы да мені бейжәй қалдырған емес. «Бөтен бет» - ғажап дүние. Ал, осы екі шығарманың арасындағы ұқсастық жәй ғана ұқсастық емес, бірін-бірі толықтырып тұрған жағдай. Ұқсайды екен деп оқымай тастай алмайсыз, керісінше, ұқсайды екен деп, одан сайын құныға оқисыз. Э.Хемингуэйдің «Шал мен теңізін» және Ш.Айтматовтың «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбетін» салыстыра оқып көріңіз.

«Парасат майданы» да, «Бөтен бет» те адамтану ғылымына өзіндік үлес қосқан дүниелер дер едім. Айырмашылығы – «Бөтен бетті» әлем оқып отыр, «Парасат майданын» сіз бен біз ғана.

Кобо Абэ «Парасат майданын» оқыса, Төлен Әбдіковке таң қалар еді.

Қазір психологиялық бағыттағы дүниелер жақсы оқылады. Өйткені адамтану деген мәселе бұған дейін дәл қазіргі деңгейге шығарылып зерттелген жоқ. Адамзат Адам деген ұғымға әлі күнге дейін нақты анықтама бере алмай келеді. Тіпті адам өзінің кім екендігін белгілі бір ереженің ішіне сыйғызып та айта алған жоқ. Айтылғандардың барлығы да адамның шын мәнісіндегі толыққанды анықтамасы бола алмауда. Көне дәуірдегі Платон мен Диогеннің арасындағы мына бір әңгіме әлі де тарихтың есінде: Платон: «адам дегеніміз – құс сияқты екі аяғы бар, бірақ қауырсыны жоқ хайуанаттардың бірі» депті. Сол кезде Диоген тауықтың бар жүнін жұлып-жұлып алып, тыритып «Сенің тұжырымыңша – адам дегеніміз осы ғой» десе керек. Платон өзінің қателескенін біліп, «адам дегеніміз қауырсыны жоқ, бірақ тырнағы бар екі аяқты хайуанат» деп түзеткен дейді. Бірақ, әрине, адам дегеніміз бұл да емес екендігі түсінікті.

Сонымен Адам дегеніміз кім? Оған ғарыштық-ақпараттық дәуірге жеттік деп отырған біздің де нақты анықтама бере қоюымыз екіталай. Дұрысын айтқанда бере алмайтынымыз анық. Сондықтан да қазір «біз кімбіз?» деген сұраққа жауап іздеу психологиялық-танымдық дүниелердің келуіне ықпал етуде. Адам шын мәнісінде өзінің кім екендігін білген күні Құдайды мойындамай кетуі мүмкін. Сол себепті де біз өзіміздің кім екендігімізді білмейміз. Оны білу құқығы бізде жоқ. Бірақ шарқ ұрып сол сұраққа жауап іздеудеміз.

Қазiр әлемдiк прозада “одноразовая литература” деген ұғым пайда болды. Жаhандық оқырманның бiлiмдi қабылдап, түйсiну жылдамдығы артты ма, кiм бiлсiн, әйтеуiр, шапшаңдықтағы өз екпiнiне өзi ие бола алмай бара жатқан елдер классикалық дүниелерiмен қоса, бiр-ақ рет оқылатын әдебиеттердiң дәуiрiн де жанталаса бастап кеттi. Олардың iшiнде таралымы бiз үшiн бас айналдыратын санға жеткендерi де аз емес. "Бiр-ақ рет оқылатын" деген ұғым - кiтаптың нашарлығы деген ұғымды емес, асығыс жұрттың тез оқылатын шығармаларға деген құштарлығын қанағаттандыруға бағытталғандығы, қаламгердiң оқырманды басқа қаламгерден "тартып алуының" бiрден бiр амалы деген ұғымды бередi. Яғни, шығармашылықтағы бизнестiң бiр түрi. Мұндай шығармаларды нашар деп айта алмайсың, олардың өзiндiк көркемдiгi, тiлдiк-стильдiк ерекшелiгi бар, идеясы мен оқиғалары жаңа, кейде сенiмсiздеу, бiрақ шапшаң да тартымды. Қазiргi жаhан әдебиетiнде табиғатты суреттеуге жарты бет арнайтын бұрынғы стиль жоқ, керiсiнше оқиғалар бiр сөйлемнiң iшiне сыйып кететiн табиғаттың iшiнде бiрiн бiрi кимелеп, кейiпкерлер тез-тез орын ауыстырып, шығарма iшiндегi қозғалыстар қазiргi жылдамдыққа iлесiп отырады.

«Ауыртпалықты сезінбейтін құдайлар ғана...»

- Сіз өлеңді не үшін жазасыз?

- Мен өлеңді жазбаймын. Жазғым да келмейді. Өлең пайда болады. Пайда болған соң, амал жоқ жазылады. Он жылдай жазбай кеткен кезім болды. Бірақ, сол он жыл бойы көңілімнің бір бұрышы қирап жатқандай күйде жүрдім. Амал жоқ қолға алдым, содан кейін ғана көңіл күйім жақсарғандай болды. Бірақ, бір өлең жазып көтерілген көңіл ұзаққа созылмайды. 3-4 күннен кейін қайтадан құлази бастайсың. Осыған қарап-ақ өлеңнің не үшін жазылатындығын түсінуге болатын шығар.

- Бір өлеңіңізде «Тарихтың шымылдығын ашып қалсам, Махамбет бассыз отыр екен мұнда» деп жырлайсыз. Жалпылама жайылсақ, бүгінгі «Махамбеттердің» басы орнында ма?

- Махамбеттің дәуірі мен бүгінгі дәуірді салыстыруға болмайды. Махамбеттің кезіндегі мәселе ашық. Яғни, тәуелсіздік. Ал қазіргі кезең жайлы айтатын болсақ, орыс ойшылы Н.Бердяевтің сөзін алға тартқым келеді: «Мемлекеттің міндеті – осы елде жұмақ орнату емес, елдің ішінің тозаққа айналып кетуін болдырмау». Әр мемлекет өз жерiнде жұмақ орнатпаса да өз елiнiң қауiпсiздiгiн сақтап, халықаралық беделiн арттырып, халқының тұрмысын жақсарту үшiн ғаламдық жарысты бастап кеткелi қашан. Осындай қым-қуыт шаруаның ішінде бірдеңе дұрыс болмады деп ашық әңгіме айтқандардың басы кетіп жатыр дей алмаймын.

Дирижер қанша мықты болғанымен, музыканттар нашар болса, оркестрдiң ұлы шығармаларды өмiрге келтiре алмасы белгiлi. Біздің халық нашар дей алмаймын. Бірақ жалқаулау екендігімізді Қытайға барғанда түсіндім. Олар таңғы сағат төртте тұрып алады екен. Сосын құмырсқаша тырбаң-тырбаң, жер тістеп, жоқтан бар жасап, тіпті үсті-бастарына да қарамайды, әйтеуір ғұмыр кешеді екен. Солардың көшесінен біздердегідей үстеріне төгілдіріп көйлек киіп кетіп бара жатқан әйел затын көрмеппін. Барлығы ат үстінде жүргендей. Шашты қиып, белді буып, жалаңдап шауып жүрген біреу. Оларда жайбарақаттық деген ұғым жоқ-ау деймін. Тіпті «бақыттысың ба?» десең, «ол не?» деп сұрауы мүмкін.

Рас, ел, жер деген үлкен мәселелерге біз алаңдаулымыз. Бізде патриоттық сезім өте жоғары дер едім. Жауынгерлік рух та басым. Ол солай болуы керек. Бұл жері үлкен, халқы аз біз сияқты халықтарға тән қасиет болса керек. Алаңсыз отыру деген – азаттығыңды қолдан беру деген сөз. Азаттық қашан да ғаламдық саясат желiнiң өтiнде. Бейбiт өмiрдiң қасында қауiп-қатер қатарласа шауып келе жатады ғой.

Дегенмен, адам қандай бостандықты алып жүре алатын болса, оған сондай деңгейдегі бостандық қана берілуі тиіс. Шексіз бостандыққа шақыратындар бар. Шексіз бостандық дегеніміз – ешқандай жауапкершілік алмау деген сөз. Шексіз бостандық жан баспаған елсіз дала сынды. Тиімсіздігін көргеннен кейін, ол даладан адамзат алғашқы қауымдық құрылыстан соң, енді қайтып келместей болып көшіп кеткен. Өйткені шексіздік, қай мағынасында болса да, адамды жұтып жібереді. Адам баласы шексіз бостандықтан сескенеді. Сондықтан да ол үй салып, соның ішінде өмір сүреді. Бұл сөзімді бұрын да айтқанмын. Солай екендігіне қазір көзім жете түсті.

Өмір сүру деген де өнер. Ал өнердің оңайы жоқ. Біздің бабаларымызға да өмір сүру оңай болмаған. Бізге қайдан жеңіл болсын. Біз қай асқарды бағындырсақ та, жеңіл өмірге дайындалмауымыз керек. Жеңілдікке дайындалу – жеңіліс табудың бастауы болып шығады. Австриялық философ З.Фрейдтің айтқаны бар, ол кісі жаратылыстың жоспарында адамды бақытты ету деген ниет мүлдем жоқ дейді. Бақытты болуымыздың мүмкіншілігі біздің адамдық құрылымымыздың өзінде шектеліп қойылған дейді. Ал неміс ойшылы Шопенгауэр деген кісі тіпті одан да жаман қылып айтады, ол «Ауыртпалықты сезінбейтін құдайлар ғана» дейді. Дұрыстап қазақшалай алдым ба, орысшасы «Безболезненное состояние – это состояние богов» деген.

- Доспанбет жыраудың өлеңін пәлсапалық тұрғыда талдау арқылы ғалымдық қабілетіңізді тағы бір дәлелдедіңіз. Осындай риторикалық өлеңдерді талдауға логикамыздың жетпей жүргеніне өкінбейсіз бе?

- Қандай да бір шығарманы талдауға адамның жаңаша көзқарасы керек. Кейде қандай да бір шығарманы талдауға кірісу үшін сол шығарманың тек бір ғана жолындағы ой ұнап қалуы мүмкін. Менің Доспамбетті зерттеуге кірісуіме ықпал еткен – оның «өкінбен» дегені сөзі. Бірақ мен оның сол «өкінбенінің» астарынан сұмдық, адам баласы көтере алмас өкінішті көріп қалдым. Соны қазғаным ғой. Ол сонда қандай өкініш, «өкінбеннің» астарына ол қалай жасырынып тұр, бұл туралы Доспамбетті зерттеуім әлі де жалғасып жатыр. Оның «Қалаға қабылан жаулар кіргей ме? Қабырғадан дұспан жалдап жүргей ме?» деген жолдарынан асығыс өтіп кеткен едім. Сол асығыстықтың орнын толтыру мақсатындамын.

Ал жалпы сараптама-талдау деген мәселеге келетін болсақ және сіздің сұрағыңызға орай «риторикалық өлеңдерді талдауға логикамыздың жетпей жүргеніне» өкінетін-өкінбейтініміз туралы айтсақ, бұл – әркімнің өз шаруасы. Логикамыз жетпей жүрген жоқ шығар. Логика болады ғой. Бар ғой. Бірақ, әдебиет және сын – ешкімнің мойнына міндеттелген жұмыс емес. Әркім оны өз еркімен атқарады. Бұл – өте ауыр жұмыс. Тегін атқарылатын жұмыс. Сондықтан да неге бізде сын жоқ, неге талдау жоқ деген сұрақты кімге қаратып айту керектігін мен білмеймін. Дәл қазіргі әдебиет қаржыдан қағылған кезеңде, мұндай дүниелерді жазбаса тұра алмайтын жағдайға жеткендер ғана қолға алады. Ал сын керек, талдау керек деп іске кірісетін патриоттық іс-қимыл әдебиетке жүрмейді.

- Қаламдастарыңыз Есенғали Раушанов пен Тыныштықбек Әбдікәкімұлына қандай кітап оқуға кеңес бересіз?

- Ол екеуінің оқымаған кітабы бар дейсің бе?! Дегенмен жастарды үзбей оқып тұруға оларға да, өзіме де кеңес берер едім. Баяғыда Әбділдә Тәжібаев 70-тен асқан шағындағы бір сұхбатында «Мен жастардан көбірек үйренемін» дегені бар еді. Ол рас. Жастар жаңалыққа құмар. Жасамыстар көнені аңсайды. Екеуі де керек. Жастарға «үлкендерден үйреніңдер» деп жиі айтамыз ғой. Жасамыстарға да «жастардан үйреніңдер», «жастарды оқыңдар» дегенді жиі айтуымыз керек.

Өйткені жас болсын, жасамыс болсын, олардың бір-біріне үйретері көп. Адамдық қарым-қатынастардың энергетикасы күшті болады. Әрбір жеке тұлға өзіндік миссиясымен жүреді. Әсiресе, олардың iшiндегi ерекше дарынды адамдар бiрiн бiрi оята алу қабiлетiне ие. Сондығынан да дарынды адам – жаратылыстың белгiлi бiр ұлтқа берген байлығы.

Ал «жеке тұлға» ұғымы ұжым, партия, халық, армия, мемлекет деген зор түсiнiктердiң көлеңкесiнен сығалап қана жүрсе немесе сол түсiнiктердiң астында жаншылып қалса, қоғам көп нәрседен ұтылыс табады. Адамзат ғұмырының көшiнде ештеңе бермеген, iшi қуыс бос ғасырлар да көп. Ол ғасырлар өз дарындарын асырай алмай, оларды тұрмыс тауқыметiнiң астында немесе қырғын соғыстардың кезiнде өлтiрiп алған болулары да мүмкiн. Сондай ғасырлар тарихқа кiрмей қалды. Бұл тұрғыда қазақтың жоғалтқаны көбiрек екенi сөзсiз.

«Грекия біздің елге соғыс ашар еді»

- Жас демекші, өмірден жастай өткен аса дарынды Серікбол Қондыбай туралы жазған пьесаңызда келтірілгендей «Мифтің түбі - ақиқатқа» айналу үшін алаш қоғамы Серікболдың ілімін толық игеру керек қой. Бұл жетістікке қашан жетеміз?

- Иә, бұл пьесам Маңғыстауда бір аудандық Мәдениет үйінде қойылды. Астана мен Алматы театрларына ұсынғаным жоқ. «Махамбетке барар жол» деген пьесамды Атырау театры қойды деп естідім. Одан басқалары өзімнің қоржынымда жатыр.

Ал Серікбол жайына келсек, бұл - ірі құбылыс. Тек қазақ мифологиясына ғана емес, ғаламдық мифлогияда үлкен жаңалық ашқан ғалым. Ол мына интернеті бар заманға іліге алмай, мифологиялық зерттеулердің талайына қол жеткізе алмай қалды. Оған іліккенде, күллі цивилизацияның баяғыдан бергі айтып келе жатқандарын аласапыран қылар еді. Әлем мифологтары сол күні Серікболдың қасынан табылар еді. Немесе Греция біздің елге соғыс ашар еді. Бір ғана мысалын айтайын. Грек аңыздарындағы Аполлонның арғы тегі – көне түркілік. Күлмей-ақ қойыңыз. Серікбол мұны дәлелдеді. Тіпті бұлтартпас дәлелдер тапты. Бірақ оның бұл гипотезасы тек өз ортамызда ғана қалды. Сол жайында әлемдік деңгейге айтпақ болып мен зерттеу мақала жаздым. Аполлонға қатысты Серікбол білмей қалған жаңа деректер мен болжамдар қостым. Көлемі 2 баспа табақтай. Оны ағылшын тіліне аударттық. Ең беделді деген Thomson Reuters индексіне кіретін бір ғылыми журналға жібердік. Оған жіберген себебіміз, бұл индекстегі журналдарға шыққан мақалалар әлем ғалымдарының бәріне қолжетімді болады. Өкінішке орай, түрлі сараптамалардан өтіп, журналдың өзіне жеткен кезде, олар «тек қана С.Қондыбай туралы жазылған» екен деп кері қайтарды. Енді оны басқа бір журналдарға ұсынып жатырмыз. Уақыт көрсетер.

Серікбол Қондыбай, шын мәнісінде, бір өзі бір академияның жұмысын атқарған адам. Оның «Арғықазақ мифологиясын» оқып шығайын деп қанша ұмтылғанмен, қарапайым оқырманның оған тісі батпайды. Оны оқып шығу үшін үлкен дайындық керек, яғни, кең білім керек. Мысалы қиын есептерді шығару үшін, ең болмаса көбейту кестесін білуің керек қой, Серікболды бір-екі сөйлемін оқып жіберіп, нені айтып отырғанын түсінуің үшін оның жасаған сілтемелерін ақтарып кетуіңе тура келеді. Енді сол сілтемелердің ішінде тағы да он шақты күн отыру керек болады. Серікбол өзінің бір сөзінде «Осы жұмыстарды атқару үшін Алла тағала мені әдейі осылай арбаға таңып қойды. Әйтпесе, кәдімгі денім сау адам болсам, мұны атқаруға менің уақытым да, құлқым да болмас еді» деп еді. Ол рас.

Тағы бір он жыл өмір сүргенде мифологияның отаны көне түркі елі екенін жеріне жеткізетін еді. Путиннің «қазақ мемлекетінің тарихы» жоқ дегеніндей сөздері өз барымызды таныта алмағанымыздан шығып жатыр.

Жалпы өзіміздің адамзаттық құны бар дүниелерімізді шығаруда жолымыз тым жіңішке. Оған ең басты кедергі – ағылшын тіліне шорқақтығымыз. Менің әлгі мақалам ағылшын тіліне керемет болып аударылды дей алмаймын. Өйткені ол қазақша жазылды. Оны ағылшын мен қазақшаға ағып тұрған адам болмаса, өз деңгейінде аударып шығу қиын. Аудармасы нашар болды-ау деген ойдамын.

«Ермек» болуға ғана жарайтын әдебиет iз-түзсiз жоғалады»

- Өзіңіз жоғары оқу орнында Имидж, Пиар деген заман талабына сай мамандықтардан дәріс бересіз. Қазақ баласын шетелге жарнамалайтын «Әдеби агентікке» қандай ұсыныс жасар едіңіз?

- Әдеби агенттік ең алдымен шетелмен жұмыс істеуі керек және айналасына мықты аудармашыларды жинақтай алуы керек. Қазақшадан ағылшын, неміс тілдеріне аудара алатындай. Сосын олар «тісті» болуы керек. Бірақ неше жерден тісті болса да, аударма нашар болса, ештеңе де бітіре алмайды. Жаһандану заманының қиқуында басынан сөз асырмайтын дәрежеге жеткен мемлекеттердің оқырмандарын бері қарату үшін оларға өз дүниемізді ұсынудың да психологиялық тәсілін білу керек. Және басқа елдердің әдеби агенттіктерімен тығыз қарым-қатынас орнатуы маңызды деп ойлаймын. Әрине, бұл жерде тағы да қаржы деген мәселе бар.

- Проза мен поэзия саяси төңкеріс жасауға қабілетті ме?

- Белгілі бір мөлшерде «иә!» Исатай-Махамбет көтерілісінің негізгі құралы поэзия болды. 3 мың, кейбір деректерде 7 мың адамды атқа қондыру үшін «көтеріліске шығайық!» деген жәй сөздің ықпалы болмасы анық. Халықты қайрап атқа қондыра алған – Махамбеттің жырлары. Қазіргі кезең – басқаша. Дегенмен, поэзия да, проза да ақпарат көздері. Олар төңкеріс жасап тастамаса да, қоғамдық пікір туғызуға өте күшті ықпал ете алады. Ел ішінің бірлігін сақтауға да ықпал ете алатын қуатты құрал.

- Дегенмен, көркем әдебиет қоғамдық өзгерістер туралы жаңа идеялар ұсына алады ғой. Оған көзқарасыңыз қандай?

- Мен бұл туралы «Жаһандану және қазақ әдебиеті» деген мақаламда кеңейтіп жазғанмын. Әрине, көркем әдебиет әрбiр iс-қимылдың немесе болашақтың айқын тұжырымдамасын дайын күйінде ұсына бермес. Оны саяси элита да, бизнесмен де, тiптi ешкiм де ұсына алмайды. Бәрiнiкi де - болжам. Ал көркем әдебиет айтатын болжамға зор маңыз берiле бастағандығын дамыған елдердегi саяси элитаның да, iскер адамдардың да кiтап оқуға ерекше ден қойғанынан көруге болады. Бұл жағдай әлеуметтiк сауалдар арқылы айқындалып отыр. Демек, кiтап оқу дәуiрi, яғни, өткен шақ жаңа күшпен қайтып оралуда.

Әдеби-шығармашылық адамының көргiштiгiн дамудың әр саласына пайдаланып көрудi бiздiң қоғамның iскерлерi әлi қолға алған жоқ. Дамып кеткен елдердегi даму жайлы ақылға сыйымсыз болжамдар айтатын және оны iске асыруға iскер адамдарды да, тiптi мемлекеттi де дайындайтын iрi корпорациялар ақын-жазушыларды, қиялдағыш адамдарды ақыл-кеңесшiлер ретiнде қызметке шақыратынын естiп жүрмiз. Оларда көркем әдебиет бүгiнгi таңда маңызды қажеттiлiкке айналып отыр. Яғни, олар көркем әдебиеттiң қоғамды жетелеушi қуатты интеллектуалдық күш екенiн бұрынғыдан да қаттырақ сезiнуде. Дамыған елдердiң пайда табудың көзiн iздегенде инемен құдық қазып кететін iскерлері кітап оқығанда, әйтеуiр қызық үшiн емес, жаңа істі бастайтын идея iздеп оқиды.

Адам сенгiсiз болып көрiнетiн кейбір утопиялық идеяларына мұқтаж екендiктерiн шетелдіктер жиі айтады. Утопия деген ұғымды бiз жағымсыз мағынасында қабылдап үйренгенбіз. Ал жаhандану көзқарасымен бағамдағанда, утопия дегенiмiз - ертеңгi күндi және алыс болашақты қалай құру керектiгi туралы сан қилы ұсыныс, адам ақылы барып көрмеген жерлерге дейiн ойды жетелеп апару. Бұл негiзiнен көркем шығармаларда көрiнiс табады.

Бүгiнгi өркениет жетiстiктерiнiң талайы дерлiк ауыз әдебиетiнен және одан берiдегi көркем шығармалардағы кейiпкерлер мен оқиғалардан қазiргi өмiрге көшiрiлдi. Яғни, қиялда сызылып, шынайы өмiрде жүзеге асырылды. Демек, көркем әдебиетi өркендеген ел - идеялар отанына айналады.

Ал өркениеттi елдердiң кiтап оқуға деген көзқарасымен салыстырмалы түрде қарағанда, бiз қазiр көркем әдебиетке "бос уақыттағы ермек" деп қарайтын түсiнiктiң төңiрегiнде қалдық. Журналистер сұхбат алғанда "бос уақытыңызда кiтап оқитын шығарсыз?" деп сұрақ қоятынын қайтерсiң. Кiтап оқуды тек бос уақытта айналысатын ерiккеннiң ермегi ретiнде ұсынатын болсақ, бiз жаhандық дамудың интеллектуалдық белсендiлерi қатарынан лайықты орын алуымыз екі талай. Өйткенi жаhандану "ерiгудi" көтермейдi, ерiгуге мұрша болмайды. Демек "ермек" болуға ғана жарайтын әдебиет iз-түзсiз жоғалады. Бiз бүгiнгi қазақ халқын осы көзқарастың ми-батпағынан алып шығуымыз керек.

Қазiр күллi қоғамның шығармашылық бiрлiкте бiрiн-бiрi алып жүруi қажеттiлiкке айналатын, көркем әдебиеттiң басқарушы механизмнiң бiр саласы ретiнде қызмет ететiн кезеңi келіп тұр.

Мәселе өлеңдi не прозаны немесе ақын-жазушыны насихаттауда емес, мәселе – әдебиеттің ұлттық-идеологиялық қызмет атқаруына мүмкiндiк беру. Көркем әдебиеттiң iс-қимылдар факторлары мен келер шақ туралы идеялар жинақталған деректер базасы ретiндегi маңызын түсінетін уақыт келді деп ойлаймын.

- Біразға барып қалдық-ау деймін. Саналы көзқарастарыңыз үшін бек қуаныштымыз!

Сұхбаттасқан Бағлан Оразалы