Бесеудің ойы: әдебиет пен қаламгер 12+

Қазіргі қазақ қаламгерлерінің теориялық дайындығы қай деңгейде? Бүгінгі интернетке иек артқан кезеңдегі жаппай шаласауаттылыққа жазушыларымыздың да айтары бар шығар? Бізде жалтақ мақтаудан өзге әдеби талдаулар жазылып жүр ме? Осы сынды мәселелерді көтеріп, бүгінгі бесеудің ортасына тастаған бес сауалымызға ақын-жазушылар әртүрлі формада жауап берді. «Әдебиет атомнан да қуатты, бірақ оның күшін отын жаруға қолданудың қажеті жоқ...» деген өзбек жазушысы Абдулла Каххардың әдемі сөзі бар. Ендеше, қаламгерлердің пікірін оқып, ой түюді оқырманның еншісіне қалдырдық.

I.Еліміздегі орысша әдебиет пен қазақша әдебиет арасында неге байланыс жоқ?

Бексұлтан НҰРЖЕКЕЕВ, жазушы: Нақты себебін дөп басып айту қиын шығар. Мысалы, біз орыс әдебиетінің ыңғайымен тәрбиелендік. Бүкіл шетел әдебиетін орыс тілі арқылы қабылдадық. Ал бізде қазір ағылшындардың әдебиетін тікелей қазақшаға аударатын аудармашылар жоқ. Қалай дегенмен біз бәрібір орыс тілі арқылы ғана шетел әдебиетінен керегін алып жатқанымыз шындық. Ғылыми әдебиет тіпті жоқ. Сондықтан орыс әдебиетінсіз өстік деп айту қисынсыз болары сөзсіз. Өйткені, жазудың бүкіл формасы бізге сол орыс қаламгерлері арқылы берілді ғой. сондықтан да шығар, олар қателессе біз де қателестік. Біз Тургеневті оқыдық, Толстойды оқыдық, Достоевскийді оқыдық. Солар арқылы тәрбиелендік. Куприндердің өзін біз орыстардың өзінен артық білдік. Орыстардың өзінен артық талдадық. Соның арқасында әдебиетіміз де өсті, мәдениетіміз де өсті. Бірақ, ол шеңберден шығып өз ұлттық әдебиетімізді жасайтын кез әлдеқашан келді ғой. Шыны керек, қазір әдеби процесте прозадан бұрын поэзияның бәсі жоғары болып тұр. Оның бір ғана көрінісі Монғолиядан, Қытайдан келген қазақтар әдебиетке шұрайлы тілді алып келіп жатыр. Олардың прозасын оқысаң, етек жеңі әлі жиналмаған. Ал поэзияда қамшы салдырмайды. Әдеби байланыс неден туындайды? Бір-бірін аударудан емес пе? Ендеше аудармаға да ыңғайлы қылып жазуға машықтану керек сияқты. Баяғыдағыдай кеңдеу, айналып сөйлейтін қалыптың уақыты кетіп бара жатыр. Көркем тілмен қысқа жазу керек. Қателеспесем Бальзактың сөзі бар еді: Менің уақытым жоқ болғандықтан шығармаларым көлемді болып кетеді. Егер маған тағы да бір апта уақыт берілгенде, соларды қысқаруға жұмсар едім» - дегенге саятын. Демек, көп ойлап, аз жазу керек.

Абай ҚАЛШАБЕК, ақын: Бұл байланыс қазіргі кезден гөрі Абайдың, Алашорда алыптарының кезінде, Кеңес дәуірінде мықтырақ болды деп ойлаймын. Мысалы Абай орыс әдебиетіне ден қойғандардың бірі һәм бірегейі. Ол орыс әдебиетінен түпнұсқадан асып түскен әлемдік деңгейдегі аудармалар жасады. Орыс әдебиеті арқылы батыс әдебиетімен де танысты. Бірақ бұл Абай орыс әдебиетін шығыс әдебиетінен жоғары қойды деген сөз емес. М. Әуезов: «В Абае знаки, привнесенные Востоком, превалирует основательнее, чем знаки, привнесенные Западом» деген. Шындығы осы. Тағы М. Әуезов: «Абайдың европадан алғаны- өлең формалары. Махаббат лирикасы, көңіл-күй лирикасы» дейді. Абай орыс әдебиетімен таныса отырып, өзінің ішкі ұстанымынан айныған жоқ, «Шығыс жағалауын» тәрк еткен жоқ. Б. Момышұлы орыс әдебиеті мен қазақ әдебиеті арасындағы байланысты талдай келіп: «Орыс әдебиетінде салмақты қазақ образы жоқ» деп тұжырым жасаған. Бұның үдесінен Достоевскийдің де шыға алмағанын айтады. Ал қазақ әдебиетінде салмақты орыс образдары баршылық: Бұған М. Әуезов, Б. Момышұлы, Қ. Қайсенов, А. Сүлейменовтің шығармалары дәлел бола алады. Образ жасау деген сол адамның жандүниесіне бойлау, оны тану һәм түсіну деген сөз. Меніңше, еліміздегі орыс тілді әдебиет пен қазақша әдебиеттің арасындағы байланыстың болмауы- түсінудің, түсінуге тырысудың жоқтығы. Өз басым Л. Толстой, М. Лермонтов, С.Есенин шығамаларын сүйіп оқысам да, отандық орыс тілді бірде-бір ақынды я жазушыны танмайды екем. Мүмкін бұл менің кемшілігім шығар. Білмеймін.

Ақерке АСАН, жас әдебиеттанушы: Әдебиет – адамзатқа ортақ қазына. Олардың әр түрлі тілде дамуы, өркендеуі табиғи заңдылық. Ұлттық тіліміздегі әдебиетті былай қойғанда, орыс тіліндегі қазақ әдебиеті мен орыс тіліндегі орыс әдебиеті – ешбір кері факторларға қарамастан, бәрі де белгілі бір дәрежеде даму үрдісін тоқтатпай келеді. Олардың арасында байланыс жоқ деп айту қаншалықты дұрыс екенін білмеймін. Мәселен, астаналық қаламгерлер арасында шығармашылық байланыс бар екенін білемін. Бірақ «екі жақ» бірігіп жақсы дүние бере алуда ма? Мәселе сонда сияқты. Қаламгерлер бірігуден бас тарта қоймас, оларды біріктіретін алаң жоқ екенін мойындау керек. Бұл жеке пікірім. Әдеби үйірме, бірлестік, одақтар жоқ емес, алайда олардың бір бағытта ғана қадам басуы өкінішті-ақ! Қазір әлемдегі әдебиет үлкен кешенге айналды – әдеби агенттіктер, менеджерлер, дизайнерлер, клубтар мен қозғалыстар, жарнама, т.с.с. Мұндай тіреуші күш кез келген қаламгердің жұмысын жеңілдетіп, жазарын арттыра түсері сөзсіз. Себебі әдебиет - талант пен қажырлы еңбекті бірдей талап етеді. Осы іспеттес жағдайлар жасалып, түрлі тілде жазатын қаламгерлер бас қосатын алаңдар болса деп ойлаймын.

Дидар АМАНТАЙ, жазушы:

преамбула

Демек, үйімде интернет жоқ. Шын мәнісінде, электронды пошта арқылы келген үшбу хатты көруге, оқуға әрі нақ қойған сауалдың ізімен жүріп, задында, толықтай жауабын дәлірек қалыптайтын ұшқыр қалам – жазуға мүмкіндік таппай отыр.

Бірақ, сауалдың бесеуі де бір мәндес сұрақтар, сондықтан, жауабы да біртұтас, айқын, қалам мұраты – жазу, уағданың басы да, соңы да – серт, уағыздың үлкені – өнеге.

Бастадық.

Біздің проза – мақтанға жақсы. Жұрт тез түсінеді, бәрі анық, оқыған сайын ойың тереңдеп, танымың кеңейеді.

Тамырсыз деп ешкім айта алмайды.

Асфальтты жарып шыққан күштің аты – махаббат, елге деген шексіз сүйіспеншілік.

Түркіні сүйген Мағжандай!

Тасты жарады, топыраққа байланады.

Қазақ түсінбегені туралы ойланбайды, алайда, бір ұққанын жүз айтып қоймайды.

Алашта бәрі түсінікті.

Тегі, Асқар ғана түсініксіз, мүмкін, Оралхан, әлде данышпан Мұқтар Мағауин немесе абыз Әбіш Кекілбай.

Сосын, Абайдың қайғысы көп, түсінігі күрделі, мақсаты – бұлыңғыр. Бірақ, бұлыңғырлығы толған ақылдан, яғни, асып-тасқан ақылдан туады. Адамның ақылы артқан сайын ақылы жетпейтін ойлары да көбейеді. Бұлыңғыр ойлар. Бұрын білмеген екен. Рас, адамның оқығаны пайымдаған ақылға айналып, ақылына ақыл қосады, сол кезде көзі көреді. Дүние – оңай, өлім қиын емес.

Қаламның сауаты оқығаннан келеді. Сауат ойға кеңістік ашады, санаға да, қиялға да қанат бітіреді, таланттың табиғатын өзгертеді.

Білге дарын – талантына танымы тең тартқан тархан.

Жөнді де, жолды да біледі және жөнге ұғымтал, жолға ұтқыр.

Мұрат БЕКЕЙ, ақын: Еліміз егемендігін алған жылдардан бері шаруасы шайқалған əдебиетіміз еңсесін тіктей алмай-ақ келеді.Мұның себептері туралы аз айтылып,аз жазылып жүрген жоқ. Еліміздегі орыс əдебиеті түгілі əдеби ортаның өз оқырмандарымен байланысы жайлы айтудың өзі қиын.Əдебиеттер арасындағы байланысты нығайтатын көркем тəржіма ісінің жолға қойылуы. Кезінде қазақтардың өзі М.Əуезовтың ''Абай жолының'' орыс тіліне аударылған нұсқасын қызыға оқығанын білеміз. Мен Мəскеуде жүргенде сол кітапты бірнеше сағат кезекте тұрып сатып алғаным есімде.

II.Жалпы, қазақ қаламгерлерінің теориялық дайындығы қай деңгейде? (Сіздің ойыңызша олар композиция, фабула, кейіпкерлердің архетиптері деген нәрселерді қаншалықты біледі?)

Бексұлтан НҰРЖЕКЕЕВ, жазушы: Өте нашар! Олар композияция, фабула, шығарманың басталуы, шарықтау шегі, оны қорытындылау дегеннен еш хабарсыз шығармаларды көресің. Таң қаласың. Әдебиет теориясын білмей жазу деген – өлеңнің құрылысын білмей өлең шығару деген сөз ғой. Мысалы, қара өлеңнің өзінің заңдылығы, техникасы бар. Төкпелі жыры өз алдына. Әуелі теория, содан соң шығарма деуге де болмас. Ата-бабамыздан келе жатқан шығарманы түйіндеп, соны бір ережеге түсірген. Көркем әдебиеттің өзіндік ережелеріне шығарманың бағынбауы – ойсыздыққа алып келеді. Кейде бір шығарманы оқып отырып, не айтқысы келгенін ақырына дейін ұқпай кетесің. Идеясыз. Ойсыз. Құр оқиғаны қызықтау – оқырманды қаншалықты тәрбиелейді? Егер әдеби тоериядан хабардар қаламгер болса, шығармасын міндетті түрде шоуға емес, әдебиетке бағыттар еді. Өмірді дәл суреттеу ғана шын әдебиетті жасайды. Егер, халық қорлық көрді ме, оны дәл солай жеткіз. халқың қорлық көрді ме, қорлық көргенін көрсет шығармада.

Бұл тақырып туралы жалпы кеңінен қозғау керек. Шаласауатты жазушылар шалажансар туындыларды ғана әкеле алады...

Абай ҚАЛШАБЕК, ақын: Байтұрсынов: «Сөз шығару – өнерді қорек қылса, өнер – ғылымды қорек қылады» дейді. Ғылымсыз өнер-жартыкеш өнер. Ол ұзаққа бармайды. Байтұрсынов тағы да: «Шығарманың екі жағы бар: 1. Ішкі пікір жағы. 2. Тысқы тіл жағы». Дәл осы жіктеу қазақтың қара өлең тілінде «Іші-алтын өлеңімнің сырты күміс» деп өрнектелген. Демек мазмұн формадан жоғары тұрады. Бұл жерде теория қара өлең тілімен өріліп отыр. Теорияны білмеген адам мазмұн мен форманы ажырата алмайды.Атын білгенімен, затына бойлай алмайды.Осы кемшілік қазіргі ақындарда да, жазушыларда да бар. Қазіргі модернизмнің түрлі бағыттары- осы сыртқы форманы мазмұннан жоғары қоюдың әуресі, екеуінің парқын білмей шатастырудың әлегі.В.Б. Катаев "Пушкиннің дүния есігін ашуымен басталып, Чеховтың бақиға аттануымен тәмамдалды" деп сипаттайтын орыс әдебиетінің Алтын ғасырының орыс әдебиетіне моденизмнің келуімен Күміс ғасырға айналуы көп нәрсені аңғартады. Аңғара білгенге, әрине...Сонда форманың қажеті жоқ па?! Қажеті бар. Қазақ «өлеңнің сырты күміс» болсын деп отыр. Күміс деген жай темір емес. Бірақ ол бәрібір алтыннан жоғары бола алмайды. Алтын-мазмұн. Әр нәрсені орнына қою, тек ғылым арқылы ғана болады. Меніңше, қазіргі әдебиетке қадам басқандардың ең үлкен кемшілігі- өнерді тек эмоция, сезім деп қана біліп, оның танымдық қырына суық көзбен қарауы. Теорияны білмеу деген-осы дүр. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні болады. Түйін мынау:сөз майын тамызып жазудың бір шарты – көз майын тауыса іздену.

Ақерке АСАН, жас әдебиеттанушы: Өз басым ақын-жазушылардың теориялық сауаттылығы болғанын жақсы көремін. Бірақ шығармашылық пен айналысқан қаламгер шеберлігі ешқашан әдеби теорияға байланып қалған емес. Әсіресе қазақ қаламгерлері үшін бұл бас ауыртарлық проблема дей алмас едім. Мәселен архитектоника, фабула, сюжет, кульминация сынды көп терминдердің баламасын сөз өнеріне жақын кез келген қазақ қаламгері әдемілеп түсіндіре де алады, қолдана да алады. Аллитерация мен ассонанс әдебиеттануға термин болып енгенше, бұл сипаттар жыраулар поэзиясында бұрыннан бар құбылыс.Тіпті қолына филология факультетінің дипломын ала алмаған ақындар да бар. Бірақ ақындық онымен ешқашан өлшенген емес. Қаламгерлердің теориялық сауаттылығын, қажет жағдайда, филологтар мен сыншылар тәрбиелей алар еді. Ал ол жағы бізде ақсап тұр. Сын жазу – аса жанашыр патриот болу деген сөз. Сын жазу – әдебиетті жүрегіңмен сүйе білу деген ұғым. Алайда қазір бұл пайымдар атақ, даңқ, әрі кетсе пендешілік қарым-қатынаспен араласып, солып, семіп барады. Бәріне бірдей топырақ шашуға болмас. Жақсы әдебиетшілеріміз бар. Бар. Бірақ аз.

Дидар АМАНТАЙ, жазушы:

стиль

Жазушылық – туа біткен қасиет, бірақ оның тәртібі кітаптан қалыптасады. Жас ұрпақ қашанда ескі низамнан қашып, жаңа машықтың саясын паналайды.

Қаламгер кітапты көп оқыса – машыққа жетеді, киногер көркем фильмді көп көрсе – кино тілін табады.

Тәртіпсіз проза – мәдениетсіз проза.

Стиль – тәртіп.

Әдебиет тарихы – стильдердің тарихы.

Стиль көп оқып, көп жазғаннан қалыптасады. Стиль – атмосфераның авторы. Атмосфера – бір нәзік дүние. Кез келген өнердің, өнерпаздың мұраты – атмосфераға жету.

Стиль атмосфераны тудырады, атмосфера – шығарманың жаны. Атмосферасыз кітап – өлі туынды. Атмосфера барда, кітап та тірі.

Шын, атмосфера жоқта оқылған кітаптың: сағынышы – сенімсіз, қасіреті – күлкілі, махаббаты – жалған.

Кітапты оқу үшін шығарма ішінде де, оқырман бойында да, мезгіл уақытында да, төңірек жағдаятында да атмосфера болуы керек.

Менің ойым сол.

Толстой – данышпан

Орыс қазақты, қазақ орысты білмейді. Қазақ білмейтіндігіне мақтанады. Адамзат куә, Толстой – данышпан, Достоевский – ұлы, Пушкин – кемеңгер. Орыс әдебиеті – алыптардың әдебиеті.

Жалпы, тамырсыз ағаш, тарихсыз мәдениет, тексіз әдебиет жоқ. Тілдің бәрі – ұлы, өнер тегіс текті, әдебиет біткен кемел дүние – бір-біріне тең, артық та, кем де емес.

Самоценность. Яғни өзіндік құндылық.

Біздің ұлт – талантты халық.

Қазақтың ақыл-ойына қазақ ортасы аздық етеді, біздің көріне қоймаған оқырмандарымыз көп, бірақ, бір тілде ғана сөйлеген әдебиет көп тілді адамзатқа жете алмай отыр.

Сондықтан, проза да, поэзия да жарма қақпаларын шалқасынан ашып тастауы керек.

Қайдасың, архетип

Жалпы, архетип – екеу, бірі – көшірмелердің түпнұсқасы, яғни көне мәтіндердің, ескі жазбалардың ежелгі, атамзаманғы ең алғашқы көрінісі. Немесе негізге алынатын ең бастапқы, ертедегі үлгісі.

Екінші архетип – лингвистикаға байланысты. Тілдік форманың қалпына келтіруге болатын, алғашқы үлгісі тұрғысында танылатын, түпнұсқа ретінде қабылданған түрі.

Тіпті, аналитикалық психология қалыптастырған үшінші архетип бар. Іргетасын қалаушы – Карл Юнг. Пәлсапашы ілімі бойынша, әрбір адамның бойында туа біткен, ұжымдық санасыздықтың мазмұнын құрайтын психологиялық құрылымдар бар, мүмкін, құрамдар, әдетте түсіңізге кіреді, жалпы, өмірімізден, жеке бір тәжірибемізден қайталанып тұрғандай көрінетін ой-ниет немесе тілек-талпыныстарымыз (мотивтер) бен кейіптер (образдар) кешегіні еске салып отырады. Архетиптердің бұл аталған қасиет-белгілері жалпы адамзаттық әфсаналар мен ертегілер, әлемде кең таралған әдеби көркем сюжеттер негізінде де жатыр. Юнг отызға тарта архетипті алға тартады. Оларды әфсана және ертегілерде баяндалатын, бейнеленетін образдардан байқауға болады.

Архетиптер жеке адамның ғұмырындағы не болмаса қоғам өміріндегі қиын-қыстау сәттерде оянады. Қуанышты сәтте де тұнып жатқан тұңғиық, мөлдіреп тұрған шыңыраудан қалқып жоғары шығады да санадан көрінеді. Дәлірек, сана қызметінен, іс-әрекетінен байқалады.

Архетип – жеке адамның қасиеті емес. Жеке тұлғаның туындысына да жатпайды. Ол – адамзаттық нәсілдік құбылыс. Архаикалық қалдық. Жер бетіндегі алғашқы қадамы, ауыр тіршілігінің куәсі, сақталып қалған белгісі. Бірінші тәжірибелерінің сарқыты.

Сонымен, образды ойлаудың қалыбы бар екенін таныдық. Демек, әдеби архетип, салдарынша, әдеби мотив, желілер, қаһармандардан тұрады. Жазушылық ерекшеліктен, машықтан туатын архетип, мәңгілік тақырыптар мен образдар архетипі, қалыптасқан бейнелердің архетипі. Сосын табиғи архетиптер.

Жазушының архетипті ғылыми тұрғыдан ғалымдай білуі шарт емес, бірақ, оны тануы тиіс.

фабула

Фабула композициядан үлкен, ал композиция фабуладан гөрі әлдеқайда дәл.

Орыс тілді ортада бойына әлем әдебиетінен жұғып, санасына озық нұсқалардан сіңген жақсы дәстүр бар. Жазушының жеке басында ешқандай шаруасы жоқ. Бар назары – қолдағы мәтінде. Әділетсіз сөйлей алмайды.

Жұрт қарап отыр.

Бірінші кезекте, әрине, стиль. Фабула – екінші кезектегі мәселе. Әңгімеленетін тақырыптың бір-біріне жалғасқан не қабысқан жайттарының біртұтас жиынтығы.

Ал композиция сол жайттардың орналасуын, кезектесуін, тіпті, байланысуы мен біріге, бірге өрбуін білдіретін түсінік.

Бірі – уақиғалардың сан мөлшерін, бір желідегі кезектесуін, қабыса өрбуін немесе шын өмірдегі жағдай-жайттарын көрсетсе, екіншісі сол фабула бойынша авторлық нұсқадағы сюжетті құрастыруды, яғни уақиғаны жүзеге асыруды білдіреді.

Фабула жалпылама әңгіме түріндегі нұсқа болса, композиция мақсат-мұраты бар нақтылы сюжеттік желі.

Қаламгердің оны білуі шарт емес, бірақ сол ізбен жүруді кітаптардан оқып үйренуі керек.

Мұрат БЕКЕЙ, ақын: Жазушының теориялық дайындығының болуы ,əрине,маңызды.Қолына қалам алып,шығармашылықпен айналысуға бекінген адам бұған белгілі деңгейдегі дайындықпен келеді.Ондай дайындық бізде əдебиет сабақтары,филологиялық,журналистикалық білім алумен шектеледі ғой.Кеңестік кезеңде қаламгерлер Мəскеуге арнайы əдеби курстарға жіберілетін.Мəселен Мұқағалиға оның əсері болмады деп ойламаймын.Аманхан Əлімнің теориялық сауаттылығының бір себебі сол жақта жатыр.Дегенмен Алла сыйлаған дарынның,өз үстінде істеу,ізденістің орны басқа.Жоғары əдеби білім алмай-ақ,тіпті əдебиетке он қайнаса сорпасы қосылмайтын салада жүріп-ақ тамаша ақын-болып жетілгендер көп.

III.Бізде нақты соңғы шыққан бір кітапты алып, сылдыр сөзбен мақтай жөнелмей, ғылыми, көркемдік тұрғысынан талдап бере алатын әдебиеттанушылар бар ма? Соңғы рет осы талаптарға сай материалды қашан оқыдыңыз?

Бексұлтан НҰРЖЕКЕЕВ, жазушы: Жоқ-ау... Ғылыми талдауын білмеймін, эмоционалдық, пендешілік талдау ғой сол... «Мынау шығарманың тілі жақсы»-деп жатады ғой. Оның өзі жалаң мақтау. Қандай оқиғаны, қандай тілмен жазылғанын дәлелдеп айтып бермесе «жақсы» деген сөз шығарманың өлшемі емес қой. Қатардағы мақтаудың бірі ғана. Мысалы, менің «Әй, дүние-ай» атты шығармамда сонау 16 жыл мен 86 жыл туралы айтылады ғой. Екеуін шендестіріп келіп 91-ге келген қарт өзі таң қалады. «Апырмай, 70 жыл бойы өзгермеген не деген пиғыл»,- деп. Кейіпкер 16 жасында өзі зәбір көріп, ал 86 жылы шөбересі сол оқиғаны басынан өткізіп отыр. Сол кезде де жергілікті орыстарды емес, сырттан орыстарды әкеліп қудалайды ғой. Себебі, жергілікті халық бір-біріне бәрібір бауыр басып кетеді. Қол көтермейді. Идея дегенің сол. Бір мемлекет екінші мемлекетті алдап, гүлдендірген болып отырады. Бірақ өзінің мүддесін астыртын да, ашық та жүзеге асыра береді.. Совет үкіметі де солай. Патша үкіметінің мақсаты мен екеуінің мақсаты бірдей. Отарда ұстау. Қазір енді идеологиялық теңсіздікке ұшырап отырасың. Өйткені мықты мемлекет өзінің дегенін жүргізіп отырады. Бұны біздің оқып жүрген кезде доминикан дейтін. Отар деген – экономикалық, территориялық жағынан да басқаратын өзге қол бар. Ал саяси жағынан бағыныштыны доминикан дейтін. Қазір ондай терминді ешкім айтпайды. Біз сол доминикан дәрежесінде қалып отырмыз. Санасы, ойы толық тәуелсіз болмаған әдебиеттен талдау күту де дұрыс па өзі?

Абай ҚАЛШАБЕК, ақын: Бар. Мысалы Оңтүстікте «Әдебиеттану ғылымына кіріспе» атты теориялық еңбек жарық көрді. Бұл еңбектен әдебиетке жаңаша тәуелсіз көзқараспен қарауды көрдім. Осындай мысалдарды тізбелей беруге болады. Оның қажеті қанша?! Жүсіпбекше жіліктеп, Тәкенше талдайтындар бар. Оларды оқып, тани білу керек.

Ақерке АСАН, жас әдебиеттанушы: Дәл қашан екені есімде жоқ. Махамбет мінезді ақынымыз Серік Ақсұңқарұлының «Моцарт пен Сальери (осы заманғы нұсқа)» атты шығармасына профессор Серік Қирабаевтың «Сүю мен жек көрушілік сезімі» деген рецензиясын оқып, сүйсінгенім бар. Ғылыми әлемде аты мәшһүр С. Қирабаевтың басқа да еңбектері сауаттылық, өзектілік және шынайылықпен ерекшеленетіндіктен ғалымның берген бағасына кері келу мүмкін емес. Сол сияқты еліміздегі қазіргі орыс тілді әдеби үрдіс жайлы филология ғылымдарының докторы, ҚазҰПУ профессоры Вера Савельеваның «Поколение, воспитавшее себя само» мақаласы да әдемі жазылған. Ғалым М.Земской, И.Одегов, Л.Калаус сынды қазіргі қаламгерлердің шығармашылығына тоқталып, олардың жалпы әдеби үрдістегі үлесі жайлы пайымдаған.

Дидар АМАНТАЙ, жазушы:

қек & өкпе

Қазақта өкпе көп. Кейбір топ кешегісін кешіре алмай – кектенеді. Кек – тұйық жол, деп айттық. Кегінің түрі – тілінде сөйлемеу, қаріптік нұсқасында оқымау, тегі, сөйлеген мен оқығанды жау көреді. Жазғанды, тіпті, Үркітке айдатуға дайын.

Әдебиетіне, мәдениетіне қарсылығы – кәдімгі үлкен философияға айналады. Кешіріңіз, бұл енді – не шовинизм, не фашизм. Адамзатты сүюге шақырған Абайға салсақ та, басқа өркениетке деген жеккөрініштілік – қазақтың жолы емес.

Өзін жау көрген өзге оны да жақтырмайды.

Бұл жағдай қос әдебиеттің мұратынан адасуына апарып соғады. Орыс жазушысы қазақ оқырманын, қазақ қаламгері орыс аудиториясын іздемейді.

Бірақ, әдебиеттің мұраты – кек, өшпенділік, аярлық емес, ізгілік еді, жарыққа ұмтылған сөз өнерін, сәулелі сөз өнерін қайтіп қараңғылық жайлады, күн көзін неге түнек басты... белгісіз.

пафос – фальш

Негізі, белгілі.

Пафос әдемі нұсқада сөйлеймін деп, кейде фальшті айтып қалады. Фальш – атмосфераның жауы. Әсері бірден сезіледі, нәтижесі шұғыл көрінеді.

Архетип шынайылықты оятады.

Мұрат БЕКЕЙ, ақын: .Əдеби сынның тұралап қалғаны жөнінде айтылып жүр.Бұл сонау бір кезеңдегі Сағат Əшімбаев,Зейнолла Серікқалиев,көзі тірі Бақыт Сарбалаев сынды сыншыларымыз бүгінде жоқ деген сөз емес.Мəселен өз басым Амангелді Кеңшілікұлының сыншылық дарынын аса жоғары бағалаймын.Мен В.Г.Белинскийлер дəуіріндегі сыншылық мектебіне қызығамын.Олардың дəуірінде əдеби үрдіс мықты жолға қойылған емес еді.''Современник''сияқты басылымдардың айналасына талантты қаламгерлер топталып,талай бұлақтың көзін ашты,талай жас дарынға əдебиетке жолдама берді.Əдеби сынымызды сол деңгейге көтере алсақ,жас қаламгерлерге нағыз қамқорлық сол болар еді.Қол жеткізгенді малданып,тоқмейілсу,жас буынның қарымына күдікпен қарау жақсылыққа бастамайды.

IV.Неге ғылыми-фантастика, фэнтези, детектив жанрларына қазақтар қалам тартпайды? Болмаса осы жанрдағы кітаптар неге аударылмайды?

Бексұлтан НҰРЖЕКЕЕВ, жазушы: Меніңше бұлар болашағы жоқ жанрлар. Өйткені ғылым сенің қиялыңнан асып кетті. Бұрын біз аспанда ұшатын кілем дедік, өйткені әлі ұшақ, тікұшақ жоқ еді. Олардың бәрі болды. Жюль Верннің өзі сүңгуір кеме жайлы айтты ол да қазір бар. Тіпті, қазіргі ондай қиял-ғажайыптарды жазып әдебиет жасау деген қалай болады өзі. Ешкім қызықпайды оған. Фантастика жанры біржола балалар әдебиетіне кетті. Ол жаттығу сияқты адамның ойын, қиялын дамытады. Сол үшін ғана белгілі бір деңгейде керек шығар. Ал бұл жанрларды адамның сүйсініп оқуы қазір қиын. Сондықтан да ешкім қалам тартқысы келмейді. Технократтық қоғам бұл жанрды бірте-бірте біржола ысырып тастайды. Соған келе жатырмыз...

Абай ҚАЛШАБЕК, ақын: Қазақтың өз болмысы, өз табиғаты бар. Оған фантастиканың да, детективтің де қажеті шамалы деп ойлаймын. Мүмкін қателесетін шығармын. Бірақ мен, расында, осылай ойлаймын. Өз басыма керегі – шындықты алтын арқау қылған әдебиет.

Ақерке АСАН, жас әдебиеттанушы: Бұл жанрлар оқырманы көп қоғам үшін өзекті. Ал біздің оқырмандар кім? Біздегі оқырмандардың көбі – сол әдебиетшілердің өздері. Бір жағынан әлеуметтік желілерге көз салсам, кітап оқу қазақ жастары арасында сәнге айналып келе жатқан сияқты. Бірақ нарықтың барлығын шетелдік қаламгерлер жаулап алған. Себебі өзге елдерде әдебиетпен жеке адамдар емес, үлкен кешендер айналысады. Сондықтан жұмыстың өнімі де орасан. Аталмыш жанрларда қалам тартып жүргендер бар шығар, бірақ батыстың жарнамасы күштірек.

Дидар АМАНТАЙ, жазушы:

үш ағайынды фэнтези

Меніңше, ғылыми фантастика, фэнтези, детектив ушеуін жоқтаудың қажеті жоқ. Біздің қорғау-қолдауымызсыз-ақ олар әлемді жаулап отыр.

Фэнтези – бар болғаны – ғылыми емес фантастика. Ойына не келсе соны жаз деген жауапкершіліксіз еркіндік.

Детектив те жетісіп тұрған жоқ: қылмыстың ізіне, қылмыскердің соңына түскен агенттің сергелдең өмірі.

Ғылыми фантастика ақыл-ойға ақыл, ой қосады.

Мұрат БЕКЕЙ, ақын: Мен ғылыми фантастика, детектив жанрына қалам тартып жүрген көп қаламгерлерді білемін. Мəселен Шойбек Орынбай дейтін ағам бар. Облыс, аудандарда да есімдері елге белгісіз қаламгерлер баршылық. Шығармашылық ұйымдар сондай қаламгерлерді іздемейтін, жарыққа шығаруға бей-жай қарайтын сияқты. Əлемде детектив жанрының жақсы оқылатынын жұрттың бəрі біледі. Біздің баспалардың да бұл тарапта менеджерлікке мəн бермейтіні бар. Конан Дойлдың шығармаларын қанша рет қайталап оқысақ та, фильмдерін тамашаласақ та жалықпаймыз. Орыс киносы да осы жанрды мықты игеруімен танымал. Біздегі кинолардың да сюжеттік, композициялық арқауының бостығынан осы кемшілігіміз көрініп тұрады.

V.Интернеттің қоғамға әсері, жаппай пропаганданың қоғамға әсері, жаппай шаласауаттылықтың қоғамға әсері жайлы толығырақ өз ойыңызбен бөліссеңіз?

Бексұлтан НҰРЖЕКЕЕВ, жазушы: Өзім интернетті пайдалана алмаймын. Сондықтан ол жағын онша білмеймін. Бірақ естуімше, сол арқылы жұрт бір-бірімен байланыс жасайды. Пікірлерін ортаға салады. Бұл керек нәрсе. Бірақ терең емес. Және ғылымға көмегі қиын. Ол жерде сенің айтып отырғаның өтірік пе, шын ба, дәлелденбейді. Бәлкім, сенің айтып отырған түрнұсқаң, дереккөзің ол қате біреудікі шығар. Дәлелдей алмайсың.Сондықтан ғылымға бұл қиын нәрсе. Ал біз қазір мысалы Шыңғыс хан жайында, Сегіз сері жайында қарастырып жүрміз. Неге? Кітапқа жүгінеміз, сол кезде айтылған пікірге жүгінеміз. Ал интернетте ондайға жүгіне алмайсың ғой. 800 жыл бұрынғы Шыңғыс хан инернетте жоқ шығар енді? Ал бізді де 800 жылдан кейін келесі ұрпақ интернеттен таба ала ма?Оған тағы көзім жетпейді. Мен бұрын ойлайтынмын, ғалымдардың бәрі сауатты деп. Сөйтсем, қазір ғалымдар бір саланы ғана біледі екен. Оның өзін түбіне дейін жеткізе ме, жоқ па, бір құдай біледі. Мысалы қаламгерді алыңыз. Олардың жазғанын халық түсінбесе не үшін жазады? Қазір кім өтірік сөйлейді, соның жақтастары көп. Өйткені, өтірік айтудың өзі бір шеберлік болды. Өйткені, өтірік арқылы өздерінің шаласауаттылығын бүркемелейді.

Абай ҚАЛШАБЕК, ақын: Осыдан біраз жыл бұрын компьютердің айналасындағы бір маманның: «Интернет – үлкен қоқыс жәшігі, оны қолданушылар дуана» дегенін естіп ем. Осы сөзде шындық бар құсап көрінеді маған. Интернет адамзатты кітаптан алыстатты. Интернет адамдарды бір-бірінен алыстатты. Дегенмен пайдасы да көп. Пайдасын алып, зарарын қашпақ керек дүр. Басқа айтарым жоқ.

Ақерке АСАН, жас әдебиеттанушы: Қазір Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде оқытушымын. Бірінші курс студенттеріне сабақ жүргіземін. Баз біреулер айтқандай жастар жасық емес.Жалындап тұрған жастарға көңілім тойады! Тәуелсіз елдің перзенттері екені жанарындағы сол жалыннан-ақ байқалады. Әр студентімінің алға қойған мақсаты мен соған жетсем деген жігерін көріп қуанамын. Сабақ барысында әлеуметтік желілердің әсері жайлы жиі сөз қозғап отырамыз. Менің айтарым – әлеуметтік желілерді жаппай жауып тастау керек деп құр айқайға салудың қажеті жоқ. Олардың да пайдалы тұстары бар. Мәселен танымдық парақшалардың саны күн сайын өсіп келеді. Астана мен Алматыдан алыста тұратын қаламгерлер желілер арқылы оқырмандарымен байланыс орнатып жүр. Әлемдегі ең танымал телекомпания, басылым мен ғылыми-зерттеу орталықтарынан да хабар алу жылдамдығы ұлғая түсті. Тамаша емес пе? Әрине, желіде бұған қарсы процесстер де бар. Бірақ ол адамның өз таңдауына байланысты. Заманына сай білімді, жан-жақты тұлға ретінде қалыптасам дейтіндерге де, арзан күлкімен күнімді өткізем дейтін алдамшы топтарға да жол ашық. Таңдау өзіңізде!?

Дидар АМАНТАЙ, жазушы:

интернет

Бірақ, жалпы адамзат, жекелеген данышпандар Интернетті болжай алған жоқ. Ақпараттық технология дүниені өзгертті. Біз қарыштап дамып, аршындап адымдаған үдерістердің соңына ілесе алмай ілдебайлап жүріп келе жатырмыз.

Кейде қолына тізгін тиген сұңғыла медиа тұлға сипай қамшылап ат шалдырады, оза шауып, топ жарып, қара үзіп кетеді. Шаң-топырақ астында қалған біз қайтіп адамзатқа ақыл айтамыз?

Бұқаралық ақпарат құралдары әлемдегі ең ықпалды билеуші топқа айналды. Қазір барды да, жоқты да өзі жасайды.

Медиагер тұлға ақпараттық технологиялар арқасында бизнестегі, қоғамдағы, мемлекеттегі ең көрнекті қараткерлердің бірі болды.

Енді ол әлемді шексіз билеген құбыжыққа айналып кетпесе игі еді.

Мұрат БЕКЕЙ, ақын: .Күмəніңіз өте орынды.Шаласауаттылық біздің ең осал жеріміз болып тұр.Балаларымыз шетелдердің мықты университеттерінде білім ала берсін,елде дарындылар мектептерінің саны арта берсін,мықты білім беру жүйесі қалыптаспай,бір нəрседен үміттену қиын.Сол жүйе бізде жоқ деп сеніммен айта аламын.Əлемнің əр еліне еліктеп жасалған реформалар саланы быламық қып бітті.Қазір сол саланың басшыларының өзі қай бағытта бара жатқанын білмейді.Қазақ ұлтының өзіне тəн педагогикасы қалыптаспады.Бүгін кеңестік кезеңде білім алғандардың арқасында тік тұрмыз.Ертең мына шаласауат ұрпақ алдыңғы орынға шыққанба не болатынын көз алдыңа елестету қиын.Рухани жаңғыруды жүзеге асыру қиын болмай ма деп қорқамын.Білім саласын өркендетуге атүсті қарауға болмайды.Бас киімді алдына қойып ойланатын кез келді билік үшін.''Компьютер басты жарты адамдар''деп Мұхтар Шаханов айтпақшы,ғаламтор жайлы ұзақ əңгімелеуге болады.Біз кітапқа қайтуымыз керек қой.Дегенмен,өз басым жазғандарымды елге жеткізудің осыдан артық мүмкіндігін көрмей тұрмын.