Қазақ фольклорындағы мыстан мен жалмауыз бейнесі кей нұсқаларда өзара тұтасып, аражігі байқалмай, бір шығарманың өзінде ұнамсыз кейіпкер бірде мыстан, бірде жалмауыз кемпір атанып жататынына жоғарыда тоқталып өткен болатынбыз. Бұл кейіпкерлерді талдау барысында атқаратын қызметі мен фольклорлық сипатына қарай екеуі екі бейне деген қорытындыға келдік. Осындай бір етегінің ішінде бірде дәу, бірде дию түрінде аталып, бас қаһарманның жолында үлкен тосқауыл болып кездесетін еркек сипатындағы бейнелер де бар. Солардың бірі – диюлар мен дәулер. Зерттеуші Р.Абилхамитқызы «Түркі Мифологиясындағы Дәу Мен Айдаһар Бейнесі» атты мақаласында қазақ фольклорындағы дәу мен дию бейнесіне типологиялық және генеологиялық сипаттама жасай келіп: «Кейін адам санасы дами бастаған уақытта, табиғаттың тылсым күшін ұғынып, өз-өзін тани бастағаннан кейін, сол ескі сенімдегі дәулер енді өз қуатын жоя бастаған. Ескі түркі мифологиясында тау мен тасты көтеріп жүрген дәулер батырға көмекке келсе, одан кейінгі мифологияда батыр дәумен алысып, оны жеңіп мұратына жеткен. Бертін келе қоғам дамығаннан бастап қалыптасқан мифологиясында, дәу Қаңбақ шалдан жеңіліп жүрген ақымақ, жарым ес кейпіне түсіп, тек қара күшінен басқа ештеңесі жоқ бейшара ретінде алынып, ажуа мен күлкіге қалады», - деп бұл бейненің эволюциялық өзгеру барысын түсіндіреді.

Бұл бейнелерге жан-жақты талдау жасай келіп, диюды – демонологиялық бейне, ал дәуді хтоникалық бейне түрінде бөліп көрсеткенді жөн көрдік.   

Дию көбіне шығыстық сарындағы қисса-дастандарда кездеседі. Фольклорлық мәтіндерге сүйене отырып, дию – сиқырлы күш иесі, ол ұша алады, адамның тілегін орындай алады деп анықтама бере аламыз. Қазақ фольклорындағы осы қорқынышты алып құбыжықтың есімін ғалым С.Қондыбай парсылық «див» сөзінен таратады. Диюлар пері, жын, шайтандар тәрізді қауымдасып күн кешеді. Олардың өздерінің елі, құрған патшалығы болады. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында жын, дию, пері - аспан әлемі мен жер бетіндегі аралықта өмір сүретін тылсым күш иелері. Фольклорлық шығармалардағы диюлар - адамдар секілді тамақ ішеді, үйленеді, көбейеді, өледі. Еркек диюлар сұлу қыздарды ұрлап әкетіп, зорлықпен некелесіп, жұптық өмір сүреді. Осы тұрғыдан алғанда оларды екі рухани әлемнің қасиеттері бар, аралық бейнелерге жатқызамыз.

Зерттеуші И.С. Брагинский «Из истории таджикской и персидской литературы» атты еңбегінде: Ежелгі үнді-европа халықтары мифологиясында дию құдай бейнесінде суреттеледі. Мәселен, бұл сөз «daіva» (түптөркіні dіu – «жарық беру, сәуле түсіру», «аспан») деген түбірден туындаған. Кейіннен, нақтырақ айтқанда б.з.б. ғасырда иран патшасы Ксерокс диюға қарсы үкім шығарып, Ахурамазда (Заратуштра) культін халыққа дәріптейді. Сол себептен де «Шахнамада» парсы батыры Рүстем диюға қарсы күресуші қаһарман ретінде сомдалады. Осындай өзгерістердің салдарынан дәудің жағымсыз тұлғасы қалыптасады да, біртіндеп парсы тілінде «dіv – жын-шайтан, қаскөй күш, құбыжық, нақұрыс» деген мағынаға ие болады. Тәжіктерде «сафед–дәу», яғни ақ дәу мейірімді, ал қара дәу қаскөй күш, - деп бұл бейнеге анықтама береді [44, 58б.].

Ғалым Р. Бердібаев «Қазақ-башқұрт фольклорлық байланысының кей сұрақтары» атты зерттеуінде «Башқұрттар мен Қазан татарларында «дию-пері» демонологиялық кейіпкер болып табылатындығын айтады. Ғалым: «Олардың түсінігінде дию-пері жер астында, терең судың түбінде өмір сүреді, адамдарды есін адастырып ұрлап әкетеді, үйленеді, кейде үйіне қонақ етеді, ас береді. Дию-пері әртүрлі пішінде болады, негізінен адам келбетті, олар дастарқан жайғанда «бисмиллә» деп қалсаң, ұсынған тамағының бәрі жылқының құмалағына айналады да, өздері зым-зия жоғалып кетеді-мыс. Сонымен бірге башқұрт мифологиясында дию-пері желдің иесі, адам секілді тіршілік етеді-мыс. Башқұрт халқындағы «Кузы-Курпес, Маян-Хылу» эпосында тағы бір дию-пері деген жаны берік мақұлық кездеседі, оның тек қана өкшесін жаралап өлтіруге болатын көрінеді» - деген мағлұматты береді [45, 47б.].

Кей фольклорлық туындыларда диюды жын деген атаумен де береді. Мысалы, «Балықшы илә ғифрит қиссасы» («Бабалар сөзі», 5-том) дастанында бір кедей балықшының ауына қорғасынды ерітіп басқан Сүлеймен мөрімен бекітілген бір қызыл бақыр шелек түседі. Құбыжық пері қапастан босап шыққанда жер мен көкті қараңғы тұман қаптап кетеді. Оның кескіні былай суреттеледі:

«Перінің аузы үңгірдей, бойы таудай,

Қабағы бұлт секілді тұрған жаумай.

Түрінен жан тітіреп шошынғандай,

Жан-жағын қамап алды құрған аудай.

Аузынан от шашылар көзі жайнап,

Кеудесі мұнарадай, аяғы бір зор терек,

Қабағат сипаты бар көрсе абайлап».

Жын-перілерді басқарған, түрлі хайуанның тілін білген делінетін Сүлеймен пайғамбар оны жазалап, қапасқа салған екен. Жүз мың жыл қапаста болған жын өзін құтқарушы балықшыны өлтірмек болады, балықшы айласын асырып (дәу жынның аузы-мұрны жабық бақыр шелекте болғанына сенімсіздік білдіріп, жынды шелекке қайта салады), сый-сияпат алады. Бұл шығарманың сюжеті, демонологиялық кейіпкердің түр-тұрпаты шамнан шығатын шығыстық диюдың бейнесімен өте ұқсас.

Алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамзат баласының ұғымында кез келген мекеннің, таудың, даланың тоғайдың, орманның, көлдің, т.б. өзіне тән киесі, сол жерді қорғаштап жүретін өз құдайлары бар деп түсінген. Мифологияда кездесетін диюлар сол кездегі адамдардың ұғымындағы әр мекеннің, жердің иесі, ұсақ құдайлары болып есептелген. Қазақ ертегілерінде немесе түсінігінде дию соншалықты қаскөй күш ретінде суреттеле бермейді.

Дию бейнесін талдай келе, оның мынадай басты ерекшеліктерін атап көрсетеміз:

Диюлар қазақ фольклорына шығыс әдебиетінен енген бейне;

Диюлар сиқырлы күш иелері. Олар кей жағдайда өзінің сиқырын бас қаһарманды мұратына жеткізу үшін жұмсайды;

Диюлар жер бетінде емес, аспан мен жер аралығындағы тылсым әлемде қауымдасып өмір сүреді;

Диюлар адамдармен қоректенбейді. Перілер тәрізді олар да адамдар әлемінен аулақта күн кешеді;

Шығыстық сарындағы ертегілерде диюлар сұлу әйелдерді ұрлап әкетіп, солармен некелесіп өмір сүреді.

Дию бейнесін біріздендіру барысында суретші осы қасиеттерін басшылыққа алғаны жөн деген қорытындыға келдік.

                                                                                                             Бижомарт Қапалбек Сейсенбекұлы