Соғыс уақыты. Қыс мезгілі. Роман гвардия лейтенанты Досов пен полк штабының бастығы гвардия майоры Ветков арасындағы әңгімемен басталады. 23-гвардиялық атқыштар полкінің майоры Ветков-кішкене көк көзді, орта бойлы, денесі тұтас, сом, әрі мығым, иманжүзді жан. Андрей Акимович Ветков гвардияда жақында болған полк лейтенанты Досов пен полк командирі Бугеевтің арасындағы келеңсіз жағдайдың мән-жайын білуге келген еді. Досов пен Ветков взводтың қорғаныс шебінен екі жүз метрдей ұзап, қалың ағаштың арасына еніп, күзгі шабуыл кезінде снаряд түсіп құлатқан жуан қайыңның көлденең түсіп, сұлап жатқан діңгегіне отырып ұзақ әңгімелесті. Досов өзінің қиын тағдырын қысқаша баяндай келе, Бугеевпен неге келіспей қалғанын түсіндірмекші болды. Бугеев Высокое селосын жаудан босатқан шақта Досовтың жарлықты өздігінше орындағаны үшін наразы болды. Содан бері Досовқа ананы бір айтып, мынаны бір айтып жала жаба беретін болды. Сөйтіп келе Досовты дуэлге шақырады. Екеуі де жараланады. Ветков оқиғаны бастан аяқ тыңдаған соң ағаш-ағаштың арасындағы кішкене сүрлеу жолдың біріне түсіп, штабқа қарай кетті. Досов блиндаксға қайта оралып, нардың үстіне шығып, шалқасынан жатты да өткен жаздағы үлкен жорықтарды есіне түсіріп, қалың ойға шомды. Үш күндік жорықта алғындағы ақ жолақ етігінің басына қарап, көз алдына жалпақ бет, қысық көз, сүп-сүйкімді ақ сары қыздың келбетін елестетті. Олар орманның биіктеу жеріне келіп бекініс құрған. Керзі етіктің қоншына тығылған ақ қалайы қасықтарын алып, жапатарамағай ботқаны бөлісіп жеді. Сергей Донской деген жауынгер барлығын күлдірді. Соғыстың алғашқы терін бірге төгіп, жаудың алғашқы оғына кеудені бірге тосқан достарын есіне түсірді. Алматыдан бір топ солдат келіп ротаға қосылған еді. Солардың ішінде Ақбота мен Бәкен деген екі жас жігіт бар еді. Досов Бәкенді ойлады. Бәкен әлі комсомол қатарына өтпеген екен, ол “егер алда-жалда қайтыс болсам, мені комсомолға мүше етуіңізді сұраймын” деп штабқа хат жазған еді. Жауды бекіністен қуып тастауға келген кезде оққа жығылған Бәкен қаза болғаннан кейін, сыртында Ильичтің келбеті салынған, ішінде Еңбек Қызыл ту және қызыл жұлдыз ордендерінің суреті бар сұр билет берілген.
Досовты Бугеевке қарсы шыққаны үшін 15 күнге түрмеге жапты. Досов түрмеден шыққан соң Бугеев онымен мүлде сөйлескен жоқ. Ветковтың көмегімен Досов байланысшы офицер етіп тағайындалды. Басқа қызметке ауысатынын естіген жауынгер Нәлқара Сатыбаев Досовқа сырын айтады. Ол өзінің Қырғызстандыкі емес екендігін, туған жерлері бір екенін айтты. Нәлқара әңгімесін аяқтай алмай қалды. Досов жаңа жауынгерлер ортасына тап болды. Досовтың ендігі жұмысы – құпия пакеттерді блиндаждарға жеткізу еді. Осындай тапсырма орындау барысында Досовтың мініп жүрген торы атына оқ тиеді. Қараңғы түнде ертоқымды қолына алып Досов жаяу бір блиндажға жетеді. Бұл блиндажда Нәлқараны кездестіреді. Жылқы етін сағынып жүрген болса керек, Нәлқара торы атты сүйреп әкеліп, соймақшы болады. Нәлқара өткен жолы аяқтай алмаған әңгімесін жалғастырады.Әңгіме оқ тиген торы ат жайында еді. Нәлқара зергер еді. Төре аулынан бір сұлуды алған Нәлқара әкесіне өмір бойы қарыз болып қалғанын айтты. Қонысбек деген байдың тоқалына арнап жүзік, білезік, алқа, шолпы соғады. Еңбегіне бозтарланның үйірінен таңдап жүріп, құлынды бие алады. Биені өсіріп, баптайды. Досовтың әкесі бапкер еді. Нәлқара сол кісіге биесін апарып көрсетеді. Бәйгеге қосу үшін қандай жем беріп, қалай баптау керек екендігін айтады. Нәлқараның бозтарланы бәйгеден озып келеді. Қонысбек орнына бірнеше ат бермек болып бозтарланын қайта сұрайды. Бар байлығы – сүйікті жары Наршагүл мен бозтарланы болған Нәлқара оған келіспейді. “Қуаныш пен бақытым, үлкен мерейім болған бозтарлан 1930 ж. сорым болды” деп Нәлқара әңгімесін тоқтатты. Таң атты. Нәлқара жылқыны сойды. Штабына қайта оралған Досов майор Матвеевке түнде болған жайды баяндап берді де, ат сұрады. Досов штабқа әкелінген он аттың ішінен бір атты таңдап, оған артист Панка деген ат қояды. Көктем келді. Бір күні кезекті тапсырмамен жол жүріп келе жатып салт атты әйелді көзі шалады. Әйелді үрейлендірмек болып, қасына жедел шауып барады. Жете бергенде аты құлап, Досов та жерге құлайды. Әлгі әйел капитан екен. Бір күні Досовты штабқа шақыртады. Генерал әлгі әйелдің Досовқа шағымданғанын айтады. Досов асханаға келгенде қабырғада ілініп тұрған “Комсомольская правда” газетінің бетіндегі “Я хочу жить” деген мақаланы байқап қалады. Оның есіне интернатта жүрген шағындағы газет-журналдарды қызығып ұрлағаны есіне түсті. Досов ақыры осы мақаланы бәкісімен ойып алып кетеді. Блиндажға оралған соң қараса бұл Баубек Бұлқышевтің мақаласы екен. Мақаладағы ойлар өзінің көптен бері айта алмай жүрген сыры сияқты болды. Мақаланы бірнеше қайталап оқып, ішіндегі 4-5 сөйлемді жаттап та алады. Оның ойын “жолдас лейтенант, сізді штабқа шақырып жатыр” деген дауыс бөліп жібереді. Көк дөненіне мініп Досов тағы жолға шықты. “Мақаладағы Жанна деген қыз, менің сүйген қызым екен” деп түйді ол. Кезекті сапардан оралған соң блиндажына келді. Офицер капитан Марковтың орнында плащ-палатканы жамылып біреу жатыр еді. Бұл жігіт түнімен Дробчинскиймен сырласты. Ол баласына жақында хат жазғанын айтты. Енді бұл жігітті штраф батальонына жіберіпті. Ақыры бұл жігіт өзінің ақ екенін дәлелдеп тынды. Досов кезекті бір тапсырманы орындап, қайтып келе жатқанда медицина қызметінің сержанты Эмилия Ивановна Калиновскаямен танысады. Бұл әйел Досовтың есіне ақылын айтатын жеңешесін түсірді. Көктемгі шуақ жауынгерлердің еңсесін көтергенімен, блиндаждың іші судың қансыған жаман иісі қолқаларын қапты. Жақында Алматыдан азық-түліктері мен арақ-шараптарын әкеліп берген еді. Алексей Дробчинский мен Досов асханаға келді. Бұнда отырғандар генерал Черниковтан сөз естіген болу керек, көңілсіз. Майор Матвеев иығы қуышып бұрышта жалғыз отыр. Генерал Черников күнде біреуді сілкілеп-сілкілеп алмаса көңілі көншімейтіндей еді. Бұл егер жігітке Бауыржан Момышұлынан басқа ешкім қарсы сөз айтпаған екен. Ол бірде генералға: “Арыстан боп ақырғанмен орманды билеп ала алмассың” депті. Осы сөз мақал боп тарап та кетіпті. Алексей екеуі асханада біраз отырды. Досов Алексейге Бугеев арасындағы болған жайды айтты.
Майор Матвеев жорық кезінде бір селодан дивизия штабының оперативтік бөліміне бір сары қызды ертіп келген еді. Бидайдың сабағындай алтын түсті қою шашы бар, орыс орманының аясындағы тұнық көлдей көк мөлдір көзді сары қыз Досовқа ұнады. Осы қыз келгеннен бері жігіттер тәуір киініп, күн сайын қырынып, таза жүретін болды. Шура атты бұл қыздың бар жұмысы – машинка басып үйрену. Майор Матвеев “бұл қызды қарындастарыңдай көріңдер” деді жауынгерлерге. Генерал Чернигов келіп жауынгерлерді сілкіп алды. Шураны көрген Чернигов ашуын ұмытып, Шураға киім тіктіруді бұйырды, Досов Шураны мастерскойға әкеліп генералдың бұйрығын айтты. Шура екеуі штабқа қайтты. Шура жол-жөнекей өзінің өмірін айтты. Анасы бомбалау кезінде қайтыс болған, әкесі соғыс басталған күні-ақ майданға кеткен. Бір күні Шураны генерал шақыртты. Жауынгерлер төбеліренінен жай түскендей болды. Шура генералға барып, кешке оралды. Ешкімнің көзіне қарамастан ширмаға кіріп кетті. Прокофьев дивизия штабының бастығына алғы шепке жіберуін өтініп, рапорт жазды. Бұдан кейін оны ешкім көрген жоқ, 19-полкте Бауыржан Момышұлының қарауында жұмыс істеп жүр деп естіді. Дивизия саяси бөлімі мергендердің бір жетілік семинарын өткізді. Оған әр полк, батальон, ротадан ең тәуір деген атқыштар келді. Орман арасындағы кең далада мергендер жарысы өтті. Жауынгерлердің ішінен Нәлқара Сабалақов бәрін таң қалдырды. Жаудың алғы шебіне түнде барып орналаспақ боп, Нәлқара, Алексей, Досов үшеуі түн ортасы ауа алғы шепке жол тартты. Нәлқара мен Досов бірнеше жау солдатының көзін құртты. Алексей Сабалақовты Нәлқара деп атады. Нәлқараны әйелі осылай атайтын еді. Досов өткендегі аяқталмай қалған әңгіменің жалғасын сұрады. Нәлқара әңгімені жалғастырды: Атымды Шалабек жетектеп кетпекші еді. Мен мылтығыммен қорқытқан соң Шалабек кете барды. Кешке Шалабек екі милиция ертіп әкелді. Милицияның алдына түсіп жолға шықтық. Жолда 2 миллицияны желкелерінен ұрып, үйіне мылтығын алуға қайта оралдым. Бір жасқа толмаған ұлымды Шалабек сабап тастапты. Баласы мен әйелін де алып Ожардың басындағы терең сайда жарты ай жаттым. Шалабектен кегімді алмақшы болып, Үшбаста жаттым. Үшінші күні түнде төрт салт атты жортып келеді, бұлардың біреуі – Шалабек. Шалабекті қаңбақша көтеріп, іліп алдым да, өрге тартып, шауып келе жатқан ат үстінен көкпарша лақтырып тастадым. Үшеуі Шалабекке қарай бет алды. Мен қашып кеттім. Әйелім мен баламды ауылға апарып тастадым. Қырғызстанда жүріп кейін соғысқа аттандым. Қуанышым болған бозтарлан сорым болды“. Олар штабқа қайта келді. Саша мен Досов кезекті тапсырмамен жолға аттанды. Коротшаново селосында бір үйге қонып шықты. Бұл үйдің иесі картамен Досовқа бал ашып, бәрі жақсы болатынын айтты. Досов әйелдің моншағын алып, құмалақ ашты. “Сіз келініңізді тығып қойыпсыз. Ұлыңыз бар екен. Одан ертең хабар келеді” деді Досовқа. Әйел жасырып қойған келіні Земаны алып шықты. Ертеңіне ұлынан хабар келді. Әйел Досовқа алғысын айтты. Тығыз пакетпен көрші дивизияға ескі досы Владимир Бараевты кездестірді. Қоштасар кезде Досовтың төс қалтасына Владимир бірдеңе салды. Шептен ұзаған соң Досов қалтасындағы затты алып қараса, ол – Ираклий Чхеидзенің алтын сақинасы екен. Көз алдына бұл сақинаның тарихы келе қалды. Жаңа жыл күні болатын. Калинин мінбеге шығып қаланы жаудан босатқандарды құттықтады. Ираклий Чхеидзе, Владимир Бараев, Досов үшеуі үстіңгі қабаты бұзылған үйдің астында түнеп шықты. Ең үлкені – Владимир Бараев чуваш ақыны. Ираклий жиырма бес жасар журналист. Үшеуі жорыққа аттанды. Жорықта Чхеидзе қайтыс болады. Қолындағы алтын сақинасын, партбилеті мен қаруын алып, Ираклийді жерге көмеді. Досов алтын сақинаны анасына тапсырмақ болған еді. Әркімге участок бөлінді. Досов өзінің жерлесі Аллаберген Белбозовпен танысты. Шабуыл кезінде ерлік танытқан кіші лейтенант Есмұқан Таймасов қайтыс болды. Досов аяулы досы, ержүрек Есмұқан жайлы ойлады. Досов штабқа қайта келгенде баяғы Нәлқараны кездестіреді. Нәлқара бұрынғы әңгімесін жалғастырды. Шалабек армияға алынбапты. Колхозға мүше болғысы келмеген кейбіреулер тауға кеп тығылып, “Нәлқараның жігіттеріміз” депті. Бірақ оларды Нәлқара танымайды. Артынан ұсталған кезде “Біз Нәлқараны өз қолымызбен өлтіріп, сүйегін өртеп жібердік” деген соң ешкім Нәлқараны іздемеген. Нәлқара Досовтан әйелі Наршагүлге хат жазып беруін сұрады. Нәлқара әкелік махаббаттан, әкелік жүректен шыққан сөздерін хатқа жазғызып, штабтағы почтаға берді. Шабуыл жиілей түсті. Досов қаңылтыр мен қапталған қойын дәптерін алып, бетіне ұзақ қарады. Есіне ағасы түсті. Бауыржан Момышұлын алты рет көргендегісін есіне түсірді. Андрей Акимович Ветковқа келгенде Бугеевті кездестірді. Осы жолы Бугеев пен Досов тіл табысып, бір-бірін кешірді. Екеуі күлісіп ажырасты. Досов Сорокинге асықты. Ол да мазасызданып күтуде еді. Генерал Черниговтың ауыр жаралы болғаны хабарланды. Ешбір жауынгер шошынған жоқ. Тек қана машинистка Шура жай ғана күрсінді. Алексей былай шыққан соң “жаралы болмақ түгіл өліп қалсын” деді. “Қайткенде де адам ғой, жек көрген адамыма өлім тілейтін қара ниеттігім жоқ” деді Досов.
23-полктен 30 адам Совет Одағының Батыры атағын алды. Бұл ешбір полктің тарихында болмаған. Гвардия полковнигі Сомов дивизия командирі болып белгіленді. Алда тұрған топтан бөлініп шығып, ту алдына жүгініп, ант берді. Бұл Отанға, партияға берген ант. Түс қайта шабуыл қайта басталды.
