ҚАЙЫМ МҰХАМЕДХАНОВТЫҢ «АБАЙДЫҢ АҚЫНДЫҚ МЕКТЕБІ» ДИССЕРТАЦИЯСЫ МЕН АВТОРЕФЕРАТЫНА БЕРІЛГЕН ПІКІРЛЕР
О НАУЧНО - ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ ТРУДАХ ТОВ. МУХАМЕДХАНОВА
Занимаясь в течение ряда лет самостоятельной научно-исследовательской деятельностью в области изучения отдельных конкретных проблем истории казахской литературы, тов. Мухамедханов Габдулкаюм внес много ценного в абаеведение, в изучение наследия малоисследованных до сих пор поэтов, учеников Абая. Много ценного внесено им также в изучение ряда исторических поэм и точно также в определение путей и особенностей творчества отдельных современных акынов из Семипалатинской области.
Указанные работы тов. Мухамедханова восполнили существовавшие проблемы в истории казахской литературы, как ценный свежий вклад, вошли соответствующими главами в первый том «Истории казахской литературы», включились значительным пополнением в изданные труды Абая, и также вошли в ценный фонд накопленных научных данных о «Поэтической школе Абая», о природе творчества современных советских акынов. Они же, т.е. упомянутые труды, помогли тов. Мухамедханову стать зрелым, теоретически и методологически вооруженным, продуктивным исследователем.
До работ тов. Мухамедханова «Поэтическая школа Абая» мыслилась больше отвлеченно, поверхностно. Лишь собранный тов. Мухамедхановым огромный материал творчества поэтов - Арипа, Магавьи, Акылбая и др., а также изучение биографии, взаимосвязи с Абаем - главой данной поэтической среды, раскрыли интересные, оригинальные факты литературных традиций, заимствований, творческого преодоления и дальнейшего расширения поисков в пределах одной, но многообразно-содержательной поэтической школы.
А большое количество собранных самим тов. Мухамедхановым произведений почти забытых, но талантливых поэтов-новаторов конца XIX столетия, воскресило для истории казахской литературы ряд дорогих имен. Это и позволило в дальнейшем вести исследования послеабаевского периода литературы на более учащенных рядах, на более разнообразных, чем было до сих пор, фактах художественного наследия прошлого.
И труд тов. Мухамедханова, именуемый «Поэтическая школа Абая», общим объемом в 30 с лишним печатных листов, является, безусловно, достойным исследованием для предоставления его в качестве кандидатской диссертации.
Профессор АУЭЗОВ.
12 декабря 1945 г. г.Алма-Ата
PS:
1945 жылы Қ. Мұхамедханов ғылыми жұмысын қорғауға дайын болғандығы жетекшісі, профессор М. Әуезовтің пікірінен көрініп тұр.
***
ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫЙ ОТЗЫВ
о диссертационной работе товарища Мухамедханова К.
на тему «Ученики абаевской школы»
Товарищ Мухамедхановым ведется исследовательская работа на эту тему в течение ряда последних лет. В порядке подготовки своей диссертационной работы тов. Мухамедханов провел огромную, систематическую и собирательно-изыскательную работу по сбору биографических данных и по сбору и публикации большого количества забытых уже, исчезавших трудов ряда поэтов и деятелей искусства абаевской школы.
Так, им выявлены весьма ценные данные о певцах-композиторах, о сказителях, певцах-акынах (как Муха, Альмагамбет, Баймагамбет, Бейсембай, Асет, Аубакир и другие).
Им собраны неопубликованные произведения таких поэтов - учеников Абая, как Акылбай, Кокпай, Асет, Арип и др.
В научно-исследовательскои анализе и разработке своей диссертационной темы тов. Мухамедханов не сузил рамки своего изучения лишь вопросами о поэтах абаевской школы, а предпослал своим основным главам широкие экскурсы к истории казахской литературы 19 века.
Лишь определив историко-литературную обстановку эпохи, предшествовавшей Абаю, он приступает к установлению исторически-прогрессивных, передовых традиций в собственном творческом наследии самого Абая. Здесь он привлекает достаточно широкие данные из заимствованных передовых революционно-демократических традиций русской литературы 19 века. Диссертант при этом обнаружил серьезные знания по русской литературе и по вопросам марксистско-ленинского понимания литературных процессов прошлого. Почти на всем протяжении своей работы автор подтверждает свои основные мысли, выводы мотивированными ссылками на труды Маркса, Энгельса, Ленина и тов. Сталина. Также убедительно и продуманно серьезно пользуется автор трудами Белинского, Чернышевского и Добролюбого.
Своим исследованием наследия целого ряда поэтов абаевского окружения диссертант вносит весьма ценный, важный вклад в молодую казахскую литературоведческую науку об абаевской эпохе. Здесь действительно много новых данных и правильных мыслей, выводов автора, которые могут быть учтены и использованы в последующих трудах всеми исследователями наследия Абая и его ближайших восприемников.
На отдельные недочеты, не составляющие, однако, существенных недостатков диссертации, мною указано автору и тов. Мухамедханов сейчас ведет последнюю доработку своего труда, согласно сделанным замечаниям.
Ввиду того, что эта последняя работа будет выполнена автором в самое ближайшее время, я ходатайствую перед Ученым советом Института языка и литературы принять решение о допуске тов. Мухамедханова к защите данной диссертации.
Профессор М.О.АУЭЗОВ
г. Алма-Ата. 9 января 1951 г.
* * *
В Институт языка и литературы
Академии наук Казахской ССР
ОТЗЫВ на автореферат диссертации
К.Мухамедханова«Литературная школа Абая»
Автореферат тов. К.Мухамедханова позволяет судить о его работе, как о весьма ценном самостоятельном исследовании на тему о литературной школе Абая, заполняющем существенный пробел в казахском литературоведении.
То обстоятельство, что Абаевская плеяда не была до сих пор обстоятельно изучена, дает о себе знать и в тех первых попытках исследования казахской советской литературы, которые мы имеем в данное время.
Недостаток в определении влияния национальных традиций казахского искусства на формирование казахской советской литературы объясняется, в частности, и тем обстоятельством, что Абай, Ибрай Алтынсарин и Чокан Валиханов рассматриваются в исследованиях и статьях нередко как бы особняком, без показа преемственности их традиций в творчестве казахских писателей, стоящих по историческому месту своей работы между основоположниками казахской письменной литературы и современными советскими писателями.
Иные статьи очерки оставляют такое впечатление, будто бы между Абаем и С.Мукановым, М.Ауэзовым, А.Тогмагамбетовым и другими советскими писателями в казахской письменной литературе не было ни одной по-настоящему значительной фигуры, принадлежавшей к прогрессивному лагерю. А это, в свою очередь, мешает и правильному освещению влияния русской демократической общественной мысли и русской классической литературы на формирование казахской письменной литературы.
Исследование К.Мухамедханова заполняет этот пробел и таким образом, помогает успешному изучению наиболее актуальных проблем литературной критики. Его работа - не архивное изыскание, а действенное оружие развивающейся науки, а это, думается мне, должно иметь решающие значение в оценке этой работы.
Существенное значение имеет и разработка вопроса о борьбе абаевской школы с антинародными течениями в казахской литературе. Точное и четкое определение ошибок Букеева и таких реакционных акынов, как Дулат, Мурат и другие, помогает конкретному раскрытию их вредных влияний в казахской литературе и успешной борьбе с пережитками чуждых влияний в искусстве.
Важную роль играет и раскрытие роли Абая и его учеников в борьбе с религиозно-мистической поэтикой исламистской поэзии, а также с их борьбой за очищение казахского языка и литературы от чуждых им арабизмов, иранизмов и других инородных влияний.
Положительно в работе К.Мухамедханова конкретное раскрытие проблемы формирующего влияния русской революционно-демократической мысли и классической литературы на школу Абая, поставленное в связи с дальнейшей прогрессивной деятельностью его учеников, /например, советскими поэмами Арипа и Кокпая/.
Необходимо также отметить отдельные частные достижения работы. Например, восстановление значения Х.Ускенбаева в пропаганде идей русских революционных демократов и русской классической литературы в казахской степи. Или освещение вопроса о двух «Енлик-Кебек» /написанных Магавьей и Шакеримом/ и другие.
Достоинством работы К.Мухамедханова является конкретный анализ произведений поэтов абаевской школы, в частности «Зулуса» Акылбая с его антианглийскими, антиколониальными идеями.
Особо следует сказать о заслугах диссертанта в деле нахождения и собирания произведений поэтов абаевской плеяды, позволивших создать самостоятельное и ценное литературное исследование.
В автореферате Г. Мухамедханова есть также и отдельные недочеты.
Есть в нем неточные формулировки. Так, в своем интересном разборе «Зулуса» Акылбая К.Мухамедханов называет его романом-поэмой, тогда как роман в стихах и поэма в жанровом отношении далеко не одно и то же.
На странице 12 диссертант правильно определяет отношение абаевской школы к казахской национальной и русской революционно-демократической и литературно-классической традициям и роли их в формировании казахской письменной литературе, но:
В автореферате не сказано о художественном содержании русской классической традиции, о той конкретной реалистической образности, которую воспринял Абай и его ученики от русских классиков, в частности - Пушкина.
Неточно и определение народности литературы, данное диссертантом на этой и следующей странице. В нашем время содержание термина народности понимается шире, чем во времена Пушкина.
Эти отдельные недочеты не снижают, однако, большого положительного значения всей диссертации в целом, как самостоятельного и весьма актуального научного исследования.
Профессор З. КЕДРИНА. 1951 г.
***
Қайым Мұхамедхановтың «Абайдың әдеби мектебі»
деген еңбегі туралы
Аса бағалы ғылыми еңбек. Абай мен байланысты қазақ әдебиеті тарихының жаңа тың бір мәселесін кеңінен зерттеп, белгілі бір ғылыми жүйеге келтірген. Бұрын аттары ғана аталып жүрген Абай төңірегіндегі ақындардың шығармаларына, өмірбаянына, өзі жинап зерттеген мағлұматтарға сүйене отырып, жаңа талдау анықтамалар береді.
Абай мектебінің әлеуметтік тарихи негіздерін, мәдениеттерін, салтын анықтап, ол мектептегі ақын жазушылардың шығармашылық салтын, стильдерін айқындау жөнінде де Қайым көп еңбек істеген.
Жалпы кіріспеден басқа әрбір ақынға, әрбір жазушыға жеке тоқталып, олардың шығармасындағы көркемдік, идеялық ерекшеліктерді де ашады. Сөйтіп, Қайымның еңбегі - Абайдың 100 жылдығына арналған бағалы тартудың бірі қалайда бұл еңбектің басылып шығуы аса қажет. Бұл еңбектің осы бір жинақ көлемінде басылып шығуының әдебиеттік, ғылымдық маңызы мынада:
1. Бұл материалдардың бірде-бірі бұл күнге дейін жарыққа шықпаған. Басылып шығумен қазақ әдебиеті тарихының жаңа бір соны арнасын жұртшылыққа кең таныстырады.
2. Абайдың балалары, жақын дос ақындарының шығармалары бір том кітап болып шығуы, орыс әдебиеті тарихындағы салт сияқты ғылымдық жағынан аса қызықты, құнды болады.
3. Абай төңірегіндегі бұл ақындардың шығармасын бір жинаққа кіргізбей, әрқайсысын бөліп-бөліп, жеке басуға болады. Кейбір ақындардың өлеңі өз алдын да бір кітап болып шығуға өте шығындық келтіреді.
Кітап басылар кезінде осы еңбектің ғылыми зерттеу бөлімдерінде, жалпы кітаптың тәртібі, құрылысы, материалдарды реттеп беруді түзетіп, жөндеп жіберетін мынадай кемшіліктерді атап көрсетемін:
1. Кіріспенің алғашқы алты бетін мүлде қысқартып жетінші беттегі «Абайды қазақ әдебиетінің ұлы атасы дейтін болсақ» дегеннен бастаса болады. Оның алдындағы алты жарым беттегі пікірді ықшамдап жарты бетте айтуға болды. Абай туралы жұрт айтып жүрген жалпы мақтау сөзді азайту қажет.
2. «Абай патша үкіметіне жан-тәнімен қарсы болды.» /12 бет/ деген сөйлемді жөндеу қажет.
3. Абайдың патша үкіметіне қарсылығы жайындағы жаңа материалдар аса қызықты. /12-16 бет/. Бірақ осы тақырыпқа қандай қатынасы бар? Егер қатынасы болса - онда Абай патша үкіметіне қарсы төңкерісшілдік пікірдегі адамдарды да тәрбиелеуші орта болды дегенді дәлелдеп, айта түскен жөн. Әйтпесе, бұл материалды Абай шығармаларын талдаумен байланысты басқа еңбекке пайдаланған жөн.
4. Тұраш Горькийдің «Ана» романын аударған жоқ. /20 бет/
5. Абайдың «Әсетке» деген өлеңі ақын Әсетке арналып, айтылған өлең сияқты емес; оның орнына оңбаған басқа, елдегі зұлым адамның біріне арналып, айтқанға ұқсайды. /25-27бет/ Сондықтан мұны зерттеп, анықтамайынша, ақындықпен, әдебиетпен байланысы жоқ бұл өлеңді әзір мысалға алмаса да болады.
6. Абайдың қара сөзі орынсыз келтірілген. Алып таста. /28 бетте/
7. Мағауия, Ақылбай, Әріп жайларында жазылған жеке бөлімшелер беттелмеген. Беттелмегендіктен ол бөлімдердегі жеке кемшіліктерді бетін көрсетіп айтуға болмады, жалпы тәртібімен айтамыз.
8. Мағауияның «Медғат-Қасымының», сол сияқты Ақылбайдың «Дағыстан» поэмаларының талдауын ғылыми мәселелерге байланыстырып берген жөн еді. «Дағстандағы» бар болған талдау 7-бетке дейін мазмұнын айтып шыққан. Оның орнына бұл поэмалардың Абайдың лирикасындағы, идеясындағы сарындар мен жақындығын және қазақ әдебиеті тарихында қандай орын алатынын, әсіресе, қазақ әдебиетінде романтизмнің орнын алып дамудағы маңызын, әрі ақынның, әрі поэманың сюжет, стиль ерекшелігін кеңірек айтқан жөн.
9. Ақылбай Мағауиядан үлкен болса, оны кітапқа бұрын берген жөн.
10. Кәкітай туралы бөлімшені қолжазбадан тани алмадым.
11. Көкпай ақынның стилі қандай кітап ақыны ма, бомаса халық әдебиеті үлгісіне жақын ақын ба, «Сабалақты» қай стильде жазды, неге Ақылбайша жырламады? Осылар жауапсыз қалған. Көкбайдың: өміріндегі ең маңызды - Абайдың басшылығымен жүргізгені көп жыл бойы медреседе бала оқытқаны. Бұл медресе қазір 50 жылдық тарихы бар орталау мектеп болып отыр. Осыған мән беріп айтқан жөн.
12. Әубәкір туралы бөлім жақсы жазылған /Қайымның өзі де сол Әубәкір стиліне жақын ақын ғой/.
13. Әріп туралы бөлімді мүлде қысқарту керек. Тым ұзақ. Біржан-Сарамен байланысты Әріптің болмаған, болуға тиісті шығармаларымен байлынысты толып жатқан даулардың қажеті жоқ.
Бұрын бөгет болса да падишадан,
Бұл күнде есік ашық орындайын.
Жат жұртқа барсаңдағы ғылым мен сый,
Құдашаң болмаса да күйеу қайын.
Бас білгіш адамға талас бар ма,
Бұл заман тексермеді кедей, байын - деген өлеңде Әріптің Октябрь революциясын, Совет заманын әдемі жырлаған еш нәрсе жоқ. Мына келтірілген өлең емес, Жартыбайдың айтатын бірдемесі сияқты. Сондықтан Әріптің сондай өлеңін алып таста, сонымен Әріпті көтермей-ақ қоялық.
«Біржан мен Сараны» Әріп шығарды, шығармады дегенді Әріптің жеке басылатын кітабында айтаса да болады ғой..
14. Жеке ақындардың шығармаларын бастыру жөнінде Тұрашты, Мағауияны, Әубәкірді, Көкпайды түгел бастырған жөн. Әріпті ықшамдап, азайту керек. Әріп өз алдына бір кітап болатын ақын ғой. Ақылбайдың «Нағашым Ер Қазыбек әулие өткен» деген өлеңі Мәдидің «Бабамыз әулие өткен ол Қазыбек» деген өлеңіне ұқсайды. Қайсысынан алуға тиіс. Кейін Ақылбайдікі деп айтушылар Мәдидің сөзін өзгертіп айтып жүрмеді ме екен. Ақылбайдың қысқа өлеңдері түгел (асқан жоқ). Архам, Мұқа өлеңдерін басу қажет. Кәкітайдың өлеңі болмаса, өмірбаяны түгел пайдаланылып басылып жүр ғой. Әзір қоя тұрса да жарайды.
15. Кітапқа бастан-аяқ коментарий, түсініктеме керек. Әсіресе, осы жинаққа кірген өлеңдер қайдан алынды, қашан жиналды, қай мекемеде сақталды, кім жазып алыпты дегендерге дәл жауап керек. Ғылым дәлділікті, дәлелді тілейді. Әйтпесе, осы жинаққа кірген көп өлеңнің, сол ақындікі екендігі туралы бірқатар күдік, сенімсіздік тууы да мүмкін. Онан соң шығармаларда келетін кісі, жер аты, шет сөздерге де түсінік керек. Кітап басылар кезде, міне, осы көрсетілгендер еске алынғаны жөн. Мұның бәрі Қайымның қолынан келеді және кітаптың басылуына бөгет болмайды.
ИСМАИЛОВ ЕСМАҒАМБЕТ
05.07.1945.
***
ОТЗЫВ
об исследовании К.Мухамедханова на тему
«Поэтическая школа Абая»
Мухамедханов Каюм является одним из молодых талантливых литераторов Казахстана. За время своей научно-литературоведческой деятельности с 1938 по 1945 годы он провел исследовательскую работу в области абаеведения и истории казахской литературы 20 века, а также по изучению творчества современных народных акынов. Являясь одним из первых организаторов и научных работников государственного музея Абая в Семипалатинске, Мухамедханов собрал исключительно ценные рукописные, архивные и фольклорные материалы, имеющие непосредственное отношение к жизни и творчеству классика казахской литературы Абая Кунанбаева.
Благодаря находке Мухамедханова в последнем полном собрании сочинений Абая опубликованы впервые, до сих пор неизвестные, девять стихотворений Абая.
Помимо целого ряда литературно-критических статей товарищем Мухамедхановым выполнены самостоятельно три научно-исследовательские работы:
1. Собрание сочинений казахского поэта 20 века Арипа Танибергенова. Собраны все рукописные материалы и подготовлены к печати тексты поэта с обстоятельной вступительной статьей и научными комментариями. Объем работы 20 печатных листов. Из низ 5 п.л. составляет его исследования.
2. Исторические поэмы «Кабанбай», «Богенбай» - исследование и анализ в объеме 2 п.л., которые были включены в первый том «Истории казахской литературы».
3. «Поэтическая школа Абая» - эта объемистая исследовательская работа Мухамедханова, где охвачены наиболее полные тексты произведений ближайших учеников Абая (сыновей Абая - Магавьи, Акылбая, Турагула; племянников поэта - Какитая, Аубакира; друзей - Кокпая, Муха и др.).
Общий объем работы составляет 32 п.л., из них 8 п.л. - его исследования (биографические материалы, анализ творчества отдельных поэтов, комментарии и т.д.).
Эта работа товарища Мухамедханова, с точки зрения изучения нового этапа истории казахской литературы конца 19-го начала и 20-го века, представляет собой весьма большой научный интерес. Автор в свое работе анализирует абаевские новые поэтические традиции казахской литературы, ставит проблему романтизма в казахской литературе и выявляет стиль отдельных поэтов абаевской плеяды.
Данная работа является вполне достойной к представлению ее в качестве кандидатской диссертации.
Е.ИСМАИЛОВ, доктор филологических наук, профессор,
11 декабря 1945 г.
***
Из отзыва директора института казахского языка и литературы Казахского филиала АН СССР, профессора С.КЕНЕСБАЕВА об исследованиях К.Мухамедханова на тему «Поэтическая школа Абая:
«Обстоятельным вкладом в абаеведение является оригинальная и содержательная работа К.Мухамедханова «Поэтическая школа Абая» объемом в 32 п.л., в которой удачно сочетается литературоведческое исследование с текстологическими изысканиями. Эта работа Мухамедханова включена в 1-й том «Истории казахской литературы», изданный Казахским филиалом Академии наук СССР. Мухамедханов проделал большую плодотворную работу, свидетельствующую о его серьезной научной подготовке и разносторонних научных интересах» (10 декабря 1945г.).
***
Қ. Мұхамедхановтың «Абайдың әдеби мектебі»
тақырыбындағы диссертациясы жайында
Қ. Мұхамедханов жолдастың диссертациялық еңбегінің автореферат -
тарын оқып танысқанда мынадай пікірлер айтуға тура келеді.
Диссертацияның тақырыбын автор өте орынды таңдап алған. Қазақ әдебиетінің тарихында әдеби мектеп жасаған ақындар жайлы бұрын арнаулы бірде бір ғылыми еңбек жоқ болатын. Әсіресе, Абай маңына топталған, ұлы ақынның тәрбиесін көріп, өнегелі ісін мектеп еткен жаңашыл жастар туралы шынайы ауыз тұшырлық зерттеу болмаған-ды. Абайдың өмірін, творчествосын зерттеушілердің көпшілігі бұл мәселені жұқалап қана жанап өтіп кететін.
Автор таңдаған тақырыбы арқылы көп жылғы іздену, жинау, зерттеу нәтижесінде Абай ұлылығының жаңа бір күңгей бетін ашқан сияқты. Абайдың шәкіртсіз ұстаз еместігін, Абай өнегесі, Абай әсері жаңалықтың лебі ескен, өршіл сезімге жетелейтін, өнерге үндейтін,білімге шақыратын, өмірдің ұнамсыз жақтарына әрі әділ, әрі қатал үкім айтуға үйрететін тура мағынасындағы өмір мектебі екендігі нақты материалдарға сүйене отырып жете баяндалғаны көрініп тұрады.
Абай өз жұртының келешек тарихи тағдыры ұлы орыс халқымен, оның алдыңғы озық мәдениетімен табысқанда ғана дұрыс шешілетіндігін талай рет айтқаны бізге мәлім. Абайдың ақын шәкірттері үшін бұл үндеу сөз программа тәріздес еді. Мысалға Ақылбай, Мағауияның шығыстың тар өрісті поэмасын үлгі етпей, орыс әдебиетіне бет бұрып, құмарта оқып, құптай қабылдап, оның ұлы дәстүрлерін өнеге еткендігі. Абай көрсеткен жол, сілтеген бағыт, салған іздің адастырмас нысан болғандығын күмәндандырмайды. прогрессивті идеяларын дала жұртына таратудың, насихаттаудың белгісі болғандығын нақтыландыра баяндаған. Г. Потаниннің «Қырғыздардың ақырғы ханзадасының киіз үйінде» деген мақаласынан Халилолла жайында келтірілген мысал - Абайдың, оның шәкірттерінің орыстың алғыр ойлы революционер демократтары жайындағы қошеметті көзқарасты ұсынғандарын терең дәлелдей
түседі.
Автор қазақ тарихының өткен ғасырдың екінші жартысындағы келбетіне көз жібере отырып, патша үкіметінің 1868 жылғы «Қазақ даласын билеу ережелері» туралы шығарған заңына көзқарас жайындағы екі түрлі жікті (бірі - Шәңгерей, Байтоқ, т.б. екіншісі - Шортанбай, Дулат т.б.) айқындап, екеуінің де кертартпа бағыт екенін айта келе, Абай бас болған жаңа қауымның орыс мәдениетін құбыжық көрмей, қайта қазақ жұртшылығымен туыстыру мақсатын көздеген игілікті істерін, қасиетті қызметтерін айқын және өте дұрыс баяндаған. Абай шәкірттерінің жазба әдебиет өкілдері болып және ақпа ақын, әнші, ертегіші, жыршылар болып екі салада қаралуы да орынды. Бұлардың қай - қайсысы болса да қыр сахарасында мәдениеттің, өнердің ұрығын егушілер, бір ұрандағы, бір мақсаттағы адамдар екендігі айрықша дәлелденген. Өйткені, біреулер Пушкин, Лермонтовтардың ұлы дәстүрлерінен рухани сусындап, сол бағытта мәдениетті поэмалар туғызса, екіншілері Татьяна сияқты сүйкімді орыс қызының терең сезімді, әсерлі әнін қыр еліндегі қазақ тыңдаушыларына туыстырушылар болды. Біреулері орыс әдебиетінің классикалық үлгілерін қазақ поэмасына енгізуге қам жасаса, екіншілері қурай сыбызғыға құлағы қаныққан қазақ тыңдаушыларына «Дунай толқындары» сияқты орыстың әсем сазды күйлерін скрипкамен орындап, дала жұртының жаңа сападағы көркемдік сезімін оятуға жәрдемдесті. Автор бұл мәселелерді ашуда жете дәлелдеуде шын көңілмен қуанарлық еңбек еткен.
Автор Ақылбайдың «Дағыстан», Мағауияның «Медғат - Қасым» поэмаларына дұрыс ғылыми талдау жасаған. Әсіресе «Зұлыс» поэмасы жайындағы кейін тапқан 140 жол жалғас өлеңі Ақылбайдың «Зұлыс» поэмасын жазуда алдына кең құлашты жоспар қойғандығын анықтайды, езілуші құлдардың колонизатор қожаларға қарсы әділетті қарсылығын, күресін суреттей отыра ақын езілуші қауымға ниеттестігін білдіреді. Бұл жай қазіргі күннің өзінде жаңа соғыс өртін тұтандырмақ ниетіндегі ағылшын-американ қанқұйлыларының тойымсыз табиғатын, қанау-тонауға жеріктік жаратылысын әшкерелеуде өзінің саяси өткірлігін, идеялық қуатын көтере түсетін шығарма екендігін аңғартады. «Еңлік -Кебек» поэмасын жазуда Мағауияның да өзіндік беті болғандығы, Кенгірбай бейнесін жасауда шын өмір фактісін обьективті ете отырып, кезінде мадақталып жүрген «ел ағасы» билердің жауыздық сипатын дұрыс суреттегені, әділетсіздіктің табиғи сырын ашып бергендігі жайында автор өте құнды қорытынды жасаған. Абайдың ақын шәкірттеріне қатал, әділ сыншы болғандығын, олардың шығармаларының жақсы жақтарын дәріптеп, осал жерлерін уақытында түзеуге жөн-жоба беретін шынайы ұстаз - тәрбиеші болғандығына диссертацияда үлесті орын берілген. Ақындық мектептен үлгі алған оқушылар тобы Абайдың даналық қасиетін қадірлей білгендігі де фактілермен дәлелденеді. Автор Абай шәкірттерінің шығармаларында кездесетін қайшылықтарды, оның себептерін дұрыс түсіндіреді. Автор бұл дәлелдеулердің бәріне марксизм - ленинизм ғылымының жеңімпаз қағидаларын арқау етіп отырды. Бұл тақырыптардың мейлінше кең екендігін автор ескертіп өтеді. Шын мәнінде Абай мектебінде тәрбиеленген әрбір шәкірттің творчествосының өзі (Әріп, Ақылбай, Мағауия...) салмақты бір ғылыми еңбектің тақырыбы болуға жарауы да даусыз.
Ақылбайды құрметтейтін жұршылығымыздың алдында бұл істер кезекті күн тәртібіндегі мәселе сияқты.
Біз бұл диссертацияны Абайды зерттеу ісіне қосылған қымбатты үлес деп тауып, ғылым кандидаты дәрежесін алуға толық тартымды еңбек деген пікірді қуаттаймыз.
Ә. РАХЫМЖАНОВ. Семей Пединститутының
Қазақ әдебиеті кафедрасының аға оқытушысы
***
«Абайдың әдеби мектебі» атты
Қ. Мұхамедхановтың диссертациялық еңбегі туралы
Абайдың поэзиялық мұрасын, оның айналасына топталған ақын шәкірттерін монографиялық түрде зерттеу - әдебиетшілеріміздің алдындағы кең жатқан арна.
Абайдың творчествосы туралы пікірлер басқа жазушыларға, ақындарға қарағанда көп айтылғаны, талай дау-тартыстар тудырғанымен әлі де жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Абайдың лирикалары, аудармалары, орыс әдебиетінен алған үлгісі, поэмалары мен қара сөздері жеке - жеке үлкен зерттеудің тақырыбы.
Қ. Мұхамедханов жолдас алған Абайдың ақын шәкіртері туралы тақырып - әрі тың, соны, бұрын-соңды себепсіз жөнді көңіл бөлінбей келе жатқан үлкен бір сала. Автордың бұл тақырыпты ғылыми зерттеуге алуының мәні зор. Себебі ұстаз Абайдың ақын шәкірттерін тәрбиелеуі, олардың әдеби еңбектері туралы ғылыми еңбек шығуымен бірге оқушы, оқытушылар үшін материалдар бермекші.
Диссертациялық еңбек автордың он жылдан аса ізденуінің нәтижесінде көптеген тың мәселелерді қамтыған. Абайдың ақын шәкірттерін топтап және басты-бастыларының шығармаларын жеке талдаумен бірге, бұрын белгісіз библиографиялық, биографиялық материалдар берген.
Кіріспе бөлімде автор Абайдың ақын-шәкірттері туралы жазған мақалаларға сын көзімен қарап, талдау жасап шығады. Бұл баспа жүзіндегі сындардың өзінен автордың материалы мол, пікірі дәлелді екенін айқын аңғаруға болады.
Абай және ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет деген тарау өте орынды берілген. Мұнда бұл кезде туған әдебиетіміздегі екі бағытты қарама - қарсы қою арқылы Абайдың жаңа жазба әдебиетіміздің негізін қалаудағы ролін айқындай түседі. Абайдың үлгі, өнеге алғаны ұлы орыс халқының мәдениеті мен әдебиеті екенін көптеген фактілермен дәлелдейді. Әсіресе, Абайдың інісі Халилолланың Белинский, Добролюбовты дәріптеуін көрсетуі үлкен жаңалық сияқты.
Автор Абайдың ақындық, әдебиеттік мектебі деген тарауды талдаудан бұрын оның сыншыл реалистік бетін, ұстаздық жолға келуін кең көрсетеді. Диссертацияда Абайдың ағалық, ұстаздық өнегесінің өрісі кең екенін байқаймыз. Абай шәкірттерін қалада орыс мектептерінде оқытумен бірге, ауылдағы мектептерге де көңіл бөлген. Ол қазақтың ауыз әдебиеті үлгісіне ерекше назар аударумен бірге, шығыстың классиктерінің әдебиеті мен орыс әдебиетінің үлгілерін ел ортасына әңгіме етіп кең жайған. Өздері ақын, өнерпаздар болумен қатар, кейбір шәкірттері Абай идеясын алға апарушы, әдебиетке жаңа түр мен мазмұн әкелуші екені де айқын, дәлелді ғылыми зерттеумен түйінделген.
Диссертант Абай аймағына топталған: әнші, музыкант, ертегіші, ұста-өнерпаздардың өзін жалпы шолу ізінде топтап өтеді. Ақылбай, Мағауия творчествосындағы романтикалық поэмалар, Көкпай, Әріп творчествосын- дағы қазақ халқының тарихы, өткен өмірімен байланысты поэмалары мен әлеуметтік тақырыптағы өлеңдері кең талданады.
Ақылбайдың өмірі, әсіресе «Дағыстан» мен «Зұлыс» атты поэмасына автор жаңа материалдар негізінде толық зерттеу жасаған. Мағауияның «Еңлік - Кебек», «Медғат - Қасым» поэмасында жеке тарауда толық тексерілген. Әсет, Көкпай, әсіресе Әріп творчествосына автор әділ бағасын берген. Қосымша материалдарда: Халилолла, Мұхамеджан, Бейсенбай, Баймағанбет, Мұқа және басқалары туралы тың материалдардың өзі Абайдың өмірі мен творчествосын кең тани түсу үшін бағалы материал екені сөзсіз.
Жалпы алғанда, Абайдың ақын-шәкірттері туралы бұрын мақала көлемінен асқан еңбек болмаса, диссертант ұзақ іздену арқылы үлкен ғылыми қажетті еңбек туғызған. Егер «Абайдың әдеби дәстүрі»» деген қысқа тарау жеке бөлінбей-ақ, «Абайдың өнеге алған ұлы мектебі» деген бөлімге қосылса, талдаудағы сөйлемдерді стильдік жағынан жөндеп, жинақтай түссе, бұл еңбекті баспаға ұсынуға да болады дер едім. Сол сияқты, еңбектің 143-беттегі «Ақын аға» романында «Еңлік - Кебек» романы дұрыс суреттелгені айтылған. Бірақ, осы Мағауия поэмасының авторлық ойдан тудырған образ алуы, Әріпті шындықтан қайшы көрсетуін сынай өтуге болар еді.
Сол сияқты: автор С. Мұқанов, Х.Жұмалиев, Е.Исмаилов жолдастардың еңбектеріндегі, мақалаларындағы Абай және шәкірттері туралы пікірлердің жақсы және кемшін жақтары ашық айтылмаған. Автор проф. М.Әуезовтің 1933 - 1934 жылы жазған еңбектерінде Абайдың ақын-шәкірттері туралы айтылатынын көрсетеді. Шынында, 1940 жылға дейінгі көптеген мақалаларда Абай туралы қате көзқарас боп келгені белгілі. Автор Абай және оның шәкірттері туралы мәселені дұрыс шеше отырып өткендегі мақалаларға сын көзімен қарауы аз болған.
Диссертацияда Абай және оның шәкірттерінің орыс мәдениетінен үлгі алып өскені, ұлы революционер-демократтар туралы көп айтылады. Абай және оның шәкірттері революцияшыл - демократтар есімін білгенімен, олардың идеясына жете алмағаны, өз бастарында көптеген қайшылықтар болғаны мәлім. Бұл мәселені де автор баспаға дайындауда кеңірек ескеруі қажет сияқты.
Қорыта айтқанда, бұл диссертациялық еңбек ұзақ іздену, зерттеуден туған, ғылыми зерттеу ісінде өзіндік ізі, ой-пікірі бар әдебиетшінің қолынан шыққан. Автордың әдебиет зерттеуде икемі, талабы мол екендігін көрсетеді. Сондықтан, еңбек филология ғылымының кандидаты дәрежесін алуға толығынан жарайды деп есептеймін.
Қ.ТҰРҒАНБАЕВ. Қазақстан Мемлекеттік
Университетінің доценті. Апрель, 1951 жыл.
***
ОТЗЫВ
о диссертации тов. К.Мухамедханова на тему
«Литературная школа Абая», представленной на соискание ученой степени кандидата филологических наук
Своевременность и актуальность работы тов. Мухамедханова, посвященной специальному и детальному изучению темы о литературном окружении Абая, соверешнно очевидно. Эта тема оставалась до сего времени малоисследованной.
Многие вопросы этой темы ставились и решены в той или иной мере в работах крупнейшего абаеведа - профессора М.Ауэзова. Сведения об отдельных поэтах - учениках Абая даны также в работе А.Жиреншчина. «Абай и его русские друзья», Алматы, 1949 г.
В работе тов. Мухамедханова впервые дается обстоятельная и разносторонняя разработка темы. Диссертационная работа товарища Мухамедханова - результат его многолетних изысканий, она особенно ценна тем, что в ней подвергнуто изучению большое количество неопубликованных рукописных материалов.
В работе подробно исследуется творчество виднейших поэтов-учеников Абая и их взаимоотношения с великим казахским поэтом. Значительное место уделено и рассмотрению творчества певцов-сказителей из среды литературного окружения Абая.
При этом диссертант рассматривает творчество учеников Абая в тесной связи со всей литературной жизнью эпохи, с конкретным историко-литературным процессом, ясно показывая борьбу литературной школы Абая против реакционных, религиозно-мистических поэтов, проповедовавших ислам.
Особо следует отметить как заслугу диссертанта то, что в работе широко ставится вопрос о прогрессивном влиянии передовой русской литературы в формировании литературной школы Абая и в формировании и творчества ее отдельных представителей. В этой связи нужно подчеркнуть, что работа тов. Мухамедханова вносит много нового и ценного и в понимание большой проблемы о русско-казахских литературных отношениях, о влиянии русской литературы на развитие и формирование казахской литературы.
Партийный подход к изучению литературных процессов, идейная страстность и принципиальность, использование обширного рукописного материала, глубина и самостоятельность суждений, обоснованность и убедительность основных положений - эти достоинства диссертации показывают, что автор ее является сложившимся и вполне зрелым исследователем литературы.
Каковы отдельные недочеты работы на наш взгляд?
Хотя в диссертации имеется утверждение о том, что реалистические традиции Абая закреплены его учениками, однако автор не показал, каков был путь этих поэтов к реализму, путь к реализму от «романтических поэм». Кстати, правильно ли называть поэмы Абая и Магавьи романтическими? Ведь по отношению к этим поэтам нельзя говорить о романтизме, как об определенном миропонимании, системе взглядов на литературу.
Далее, следовало бы показать, какую роль сыграли певцы-ученики Абая, в качестве пропагандистов его эстетических принципов в области понимания роли певца, сущности и задач музыкального творчества.
Несмотря на наличие отдельных недочетов, работа тов.Мухамедханова представляется нам очень ценным и актуальным исследованием, и нужно надеяться, что она найдет должное признание Ученого совета.
З.А.АХМЕТОВ, кандидат филологических наук.
Апрель, 1951 г.
***
Из отзывов члена-корреспондента АН КазССР, профессора И.Т.ДЮСЕМБАЕВА об исследованиях К.Мухамедханова на темы «Текстология произведений Абая» и «Поэты абаевского окружения»:
В «Полном собрании сочинений Абая Кунанбаева в двух томах» (изд. АН КазССР, 1977г.) И.Т.Дюсембаев, назвав ряд ученых, опубликовавших ранее найденные ими неизвестные стихи Абая, по их мнению, принадлежащие перу Абая, отмечает следующее:
«Среди них, кроме цикла стихов поэта (Абая), найденного К.Мухамедхановым, все остальные совершенно не заслуживают внимания» (стр. 12-13). И далее: «...написав многочисленные исследовательские работы по изучению наследия Абая и творчества последователей великого поэта, ученый Каюм Мухамедханов внес весомый вклад в науку. Невозможно не считаться с его мнением» (стр. 15).
В примечаниях к «Сборнику произведений казахских акынов и поэтов конца ХVIII и ХIХ вв.» (изд. АН КазССР, 1962г.), составитель сборника И.Т.ДЮСЕМБАЕВ особо выделил то обстоятельство, что все художественно-текстовые и научно-биографические материалы о поэтах абаевского окружения Акылбае и Магауие Кунанбаевых, вошедшие в сборник даны непосредственно по диссертации и приложению к диссертации К.Мухамедханова (стр. 416).
Все последующие переиздания произведений поэтов абаевского окружения осуществляются на основе рукописных списков, представленных к печати Мухамедхановым.
Профессор Х.СУЮНШАЛИЕВ отмечал несравненную источниковедческую роль обнаруженных К.Мухамедхановым произведений учеников Абая:
«Полный и подлинный вариант поэмы «Дагестан» введен в хрестоматию 9 класса по представлению Каюма Мухамедханова. Этот же вариант использован нами. Поэмы «Зулус» и «Медгат-Касым» печатаются по рукописи Каюма Мухамедханова. Текст поэмы «Енлик-Кебек» взят из рукописного фонда К.Мухамедханова в АН КазССР и публикуется впервые в настоящем сборнике» (стр. 321-322).
***
Мен Қайым Мұхамедхановты алғаш рет 1951 жылы Қазақ ССР ҒА ғимаратында (ол кезде Киров көшесінде болатын) алғаш рет көрдім. «Абайдың әдеби мектебі» деген тақырыпқа кандидаттық диссертация қорғау үшін келген екен. Ол кезде Абай атындағы пединституттың филология факультетінде 2-курс студентімін. Диссертация жазу, оны қорғау дегеннен хабарымыз жоқ. Шымкент қаласынан ұстазым әдебиетші ғалым Әбіш Байтанаев келіп, сәлем бере барып едім, ол кісі жұлып алғандай: «Сен бүгін менімен бірге бол. Менің жолдасым Қайым Семейден келді, диссертация қорғайды. Сен соны көруің керек, әдебиетші ғалымдардың бәрі де сонда келеді, араласа бергенің дұрыс», - деп еркіме қоймай ертіп барды.
Барсақ диссертация қорғау орны екінші қабатта екен. Адамдар сапырылысып, біразы, неге екенін білмедім, күтпеген бір оқиға болатындай дегбірсіз қалпын танытады. Өз ұстаздарым проф. Х.Жұмалиев, М.С.Сильченко да сонда жүр. М.Әуезов, С.Мұқанов бастаған топтар да өз алдына қызу әңгіме үстінде... Мен танымайтын ақын, жазушы, ғалымдар да көп жиналыпты. Үлкен бір сайысқа түсетіндей білек сыбанып, даярлық үстінде еліріп жүргендерді де байқадым. Қорғау залына кірсек, адамдар жайласып отырып қалыпты, әрең дегенде орын тауып орналастық-ау әйтеуір. Танымағандарымды Әбекеңнен сұрап, біліп отырмын. Бірақ жыға танып жатқан мен жоқ. Осы арада Президиумға белгілі кісілер шығып, ғылыми хатшы Қ.Мұхамедхановтың құжаты бойынша диссертантты жан-жақты таныстырып өтті. Ғылыми кеңестің төрағасы болар бір ірі кісі Қайымға ресми түрде сөз беріледі деді. Қайым аға мінберге шығып шашын бір сілкіп қалды да, жазғанына қарап ұзақ оқығандай болды. Бірақ жігерлі, өзіне өзі сенетіндей батылдықпен сөйлеп, қойылған сұрақтарға да жауапты іркілмей қолма-қол беріп тұрды. Диссертант және оның еңбегі жайында ғылыми жетекшісі академик Мұхтар Әуезов, әр пікіріне тиянақты дәлел келтіре отырып, тыңдаушыларды баурап алғаны анық сезіліп тұрды. Қорғау басталғанда тып-тыныш, рет-ретімен басталған сияқты еді, уақыт өткен сайын ресми емес оппоненттер қыза сөйлеп, дау-дамайды ұшықтырып жібергендей болды. Енді, тіпті, сөз сөйлеушілер таласа-тармаса мінберге ұмтыла бастады. Пікір алмасу қыза келе қып-қызыл дау-дамайға айналды да кетті, Абайдың ақын шәкірттері Көкбай, Шәкәрім, Әріп, Сұлтанмахмұт т.б. ескішіл, діншіл, буржуазияшыл ұлтшыл, олардың еңбекте орын алуы, талдануы жат идеологияны насихаттаушылық, үлкен саяси қателіктерге ұрындыратын зерттеу деген сараптама тыңдап отырған менің үрейімді ұшырды. Басқаларды білмеймін, маған осылай әсер етті. Не болар екен деп сескене бастадым. Әсіресе, сол кездегі жазушылардың серкесі деп саналған С.Мұқановтың айыптау сарынындағы талас пікірлері мені түңілдіре түсті. Жанымдағы Әбекеңе бұрылып, «мұнысы несі?» десем, «Үндеме, сабырмен тыңдай бер, айтыс деген осындай болады», - деп мені жұбатқандай болды. Өз ұстазым Хажекең сілкіне қыза сөйлеп, пікір таласында айыптау, жазғыру сарынын ұшықтырып жібергендей сезілді. Үш-төрт сағаттан астамға созылған талас-тартыстан уақыт жылдам өткенін білмей де қалдық. Не үшін ақ тер, көк терге түсіп таласып жатқанын мен терең сезіне алмадым. Шамасы, бұл мәселеге менің даярлығым жоқ сияқты көрінді. Мақсат тілегім - әйтеуір Қахаң жағында.
Ғылыми кеңес мүшелері жасырын дауыс беріп, нәтижесінде Қайымды ғылым кандидаты болды деп қүттықтасып жатты. Ғылыми кеңестің кейбір мүшелері Қахаңды құттықтауға келмей кетіп қалуы мені таңдандырды. Өздері дауыс беріп көңіл бөлмегендей кетіп жатқаны несі деп ойладым. Соңына таман Әбекең екеуміз құттықтап қолын алып жатқанда Қахаң ұстазыма қарап: «Әбеке, бір дауыс артық алып, әупіріммен шала кандидат болып шықтым ғой», - деп кекесін түрде күліп еді. Әбекең: «Қаха, осыған да шүкір де, мен, тіпті, ғылыми кеңестің бет алысынан сесекеніп едім, - деп ағынан жарыла сөйлеп, досын алқалай құшақтап, қуана құттықтады. - Ой, Қаха, мен ұмытыппын ғой, мына студент менің шәкіртім, аты Мекемтас, ғылымға икемі бар, ғылым-білімдегі айтыс тартысқа осы бастан бойы үйрене берсін деп әрі өзіңе таныстырып қояйын деп әтейі ертіп келдім», - деп еді, Қахаң маған қолын беріп: «Ғылымда жолың болсын, қарағым», деген ағалық жылы лебізіне мәз болып калдым.
МЕКЕМТАС МЫРЗАХМЕТҰЛЫ,
шәкірті, профессор.
Тараз, 12 ақпан 2005 ж.
«Қайым туралы сөз». Фолиант. Астана, 2006.
ПРИЛОЖЕНИЯ К ЗАЩИТЕ ДИССЕРТАЦИИ:
«ЛИТЕРАТУРНАЯ ШКОЛА АБАЯ»
( Краткие тезисы диссертации)
Цель диссертации «Литературная школа Абая» заключается в том, чтобы показать:
какую роль литературная школа Абая сыграла в истории казахской художественной литературы
что нового она внесла в развитие казахской поэзии
каковы ее идейные истоки
как и каким путем она возникла
какую роль она сыграла в деле приобщения казахского народа к великой русской культуре, в деле дальнейшего сближения и укрепления дружбы между казахским и русским народом.
В диссертации подробно исследуется степень воздействия Абая и передовой русской литературы на всех участников литературной школы Абая. Выясняется вопрос о том, что нового в смысле идейного содержания и художественной формы внесли в казахскую литературу ученики Абая. Рассматриваются методы, которыми пользовались ученики для популяризации творчества Абая, для пропаганды его идей в казахском обществе.
На основе детального критического анализа творчества каждого представителя этой школы особое внимание в научном исследовании уделено выявлению:
роли каждого участника литературной школы Абая
его творческих взаимоотношений с Абаем
оценки его литературного наследия
В диссертации анализируется роль литературной школы Абая как отражение передовых идей и социального прогресса в борьбе с реакционными течениями казахской общественной мысли и религиозно-мистической идеологией.
Диссертационное исследование начинается с характеристики мировоззрения Абая, тщательного анализа его творчества в свете социально-экономических условий развития казахского общества второй половины ХIХ века, на фоне многовековой культуры казахского народа и в тесной связи с воздействием на него передовой русской культуры и литературы.
Далее в исследовании разбирается состав литературной школы Абая. Ученики Абая делились на две группы - группу поэтов и группу певцов-композиторов и сказителей. Подробно рассматривается работа Абая с этими группами учеников. Каждому ученику дана детальная характеристика. Диссертантом были исследованы не только отношения учеников с учителем - Абаем, но также и взаимоотношения между учениками Абая.
В диссертации представлен анализ следующих вопросов:
как Абай руководил учениками
каковы были его творческие задания
идейно-прогрессивное значение заданий учителя
Особо выделяется творчество пяти поэтов - учеников Абая, произведения которых почти полностью дошедшие до нас, позволяют наглядно показать их творческую индивидуальность и подвергнуть детальному литературному анализу их произведения. Это поэты, сыновья Абая - Акылбай и Магавья, а также Асет Найманбаев, Арип Танирбергенов и Кокпай Жанатаев. Впервые подробно освещается жизненный и творческий путь каждого из них. А на основе анализа ряда произведений, которые до сих пор были неизвестны исследователям, дан анализ художественных и идейных особенностей творчества каждого. В диссертации показана большая новаторская роль учеников Абая для развития казахской поэзии.
Последняя глава диссертации суммирует все положительные стороны литературной школы Абая, а также вскрывает их слабости и недостатки.
Диссертация построена на основе изучения еще неопубликованного рукописного литературного наследия представителей литературной школы Абая. Большая часть этого наследия была найдена автором диссертации в процессе его многолетних изысканий (1939-1950 г.г.) в архивах городов Семипалатинска и Алма-Аты, а также собранных на родине Абая. Автором использованы записанные им мемуарные материалы. Автор использовал существующую литературу по данному вопросу на казахском и русском языках.
В качестве приложения к диссертации даются краткие биографии: Халилолла Кунанбаевич Ускенбаев, Какитай Исхаков, Муха Адильханов, Аубакир и другие.
Диссертация построена на источниковедческих материалах, доселе неизвестных исследователям. Она позволяет в новом свете оценить огромную историческую роль литературной школы Абая; выявить ее непосредственную живую связь с казахской советской литературой.
К.МУХАМЕДХАНОВ. 1951 г.
***
Біз бұл еңбегіміздегі Абай мектебі - ХІХ ғасырдағы қазақ жазба әдебиетінің тарихында бірден-бір әдебиет мектебі болған Абай мектебі.
«ХІХ ғасырда, ол ғасырдың екінші жартысында қазақ халқы оның алдындағы дәуірге қарағанда сөзсіз алға басқанын ...» көрсететін - мәдени-тарихи дамудың бір көрінісі екенін зерттеуді мақсат еттік.
Абай мектебі - қазақ халқының ғасырлар бойы жасаған рухани мәдениетін сын көзімен қарай игеріп, ХІХ ғасырдағы орыстың классикалық әдебиетін өзіне зор мектеп етіп, қазақ әдебиетіндегі халыққа жат кертартпа идеяларға ислам шығысының әсеріне қарсы күресте туған, өз заманындағы озық ой-пікірдің жетекшісі болған мектеп екенін дәлелдеуді мақсат еттік.
Абай ақын шәкірттерінің қазақ жазба әдебиетіне идеялық-мазмұн, көркемдік түр жөнінен әкелген жаңалықтарын ашу үшін олардың шығармашылығына әдеби талдау жасадық.
Абай мектебінің идеясын халыққа жаюда еңбек еткен Абайдың әнші, композитор шәкірттері де зерттелді.
1939-1940 жылдардан бастап Абайдың ақын, әнші, композитор шәкірттерінің өмірі мен еңбектері жайында іздену, жинау, зерттеу жұмыстары қолға алынған еді. Соның нәтижесінде Ақылбай, Мағауия, Көкпай, Әріп, Әсет, Әубәкір, Кәкітай сияқты ақындардың, әнші-ақын Бейсембай, Мұқа, Әлмағамбет, Баймағамбет, Мұқаметжан сияқты Абай шәкірттерінің өмірі мен еңбектері жайында көптеген мағлұматтар, деректер жиналып зерттелді. Сол жиналған материалдар осы еңбекке негіз болды.
Осы ретпен зерттеуге қолға алынған жұмысқа марксшілдік әдебиеттану негізінде талдау жасауды ең басты мақсат еттік.
Біз бұл еңбекті негізі үш бөлімге бөліп қараймыз:
Бірінші бөлімнің алдында кіріспе сөзі бар.
Бірінші бөлімнің өзі екі тарауға бөлінеді: Бірінші тарауда «Абай және Абай алдындағы әдебиет жайына» шолу жасалады.
«Ұлы жазушы өз елінде қандай орында болу қажет болса, бүкіл орыс жұртшылығының көз алдында сондай ардақты орынға не болған тұңғыш ақын сол (Пушкин. - Қ.М.) болды», - дейді Н. Г. Чернышевский.
Қазақ әдебиетінің тарихында Абай алып отырған ардақты орны жайында да Н.Г. Чернышевскийдің Пушкин туралы айтқан осы пікірін айнытпай айтуға болады дейміз.
Абай ақындық өнердің зор маңызын, ұлттық мәнін терең түcініп, қазақ поээзиясын халықтық ұлттық дәрежеге көтерген бірінші ақын.
«Ақын» деген ұғым Абай атымен, Абайдың әдеби еңбегімен келіп ұштасқаннан бастап ең ардақты мағнадағы ұғымға айналады. Ақынның қоғам өміріндегі орны, халық алдындағы міндеті айқындала түседі. Сөйтіп, Абай өлеңдері арқылы қазақ жазба әдебиетінің тарихында «ақын» деген ұғым әлеуметтік мәні бар терең мағна алып, биік дәрежеге көтеріледі.
Абайдың әдебиетте ұстаған жолы ақындық дәстүрі қазақ әдебиетінің тарихында ерекше орын алатын әдеби мектеп болады.
І-ІІ тарауда осы Абай поэзиясының тұрғысына қарап, ХІХ ғасырдағы қазақ жазба әдебиетіне шолу жасалады: ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ әдебиетінде идеялық күрес күшейіп, әдебиеттің даму бағыты айқындала түседі. Әдебиеттегі бұл жаңа бағыт бүкіл Россиядағы қоғамдық дамудың нәтижесінен туғанын, бұл кезде Чернышевскийдің қуатты үндеуі бүкіл Россияны тебірентіп, әдебиет әлеміне Некрасов, Салтыков-Щедрин, Чернышевский, Добролюбовтер шыққаны, орыстың революцияшыл-демократтары әлеуметтік өмірдің бар саласына әдебиет, көркем-өнер, ғылымға-түгелдей күшті әсер еткені - Россияда болып жатқан бұндай әлеуметтік қозғалыстың қазақ өміріне де әсері тигені, орыстың-революцияшыл-демократтарының идеологиясы қазақтың тұңғыш мәдениет, қоғам қайраткерлерінің - ақын-жазушыларының әлеуметтік ой-пікіріне жетекші болғаны, Абай бастаған әдебиеттегі жаңа бағыттың осындай тарихы мәні барлығы зерттеледі.
Абай бастаған жаңа бағытқа қарсы ХІХ ғасыр әдебиетінде ақындардың екі тобы, екі түрлі ағымы болғаны:
Бірінші: патша укіметінің саясатын, қанаушы топты дәріптеушілер: (Байтоқ, Жанұзақ, Шәңгерей, ....Әкім, «Көркем өнер - көркем өнер үшін».)
Екінші: Шортамбай, Дулат, Мұраттар - патшаға қарсы, оны жақтаушы бабаларға қарсы. Ескіні жырлайды. Реакционный романтизм және Шайхыисламов.
Абай екеуіне де қарсы күресті.
ХІХ ғасыр әдебиетін жазба әдебиет дәрежесіне көтеріп, алдыңғы қатарлы прогрессившіл мәдениетке бағыттап, бастаған мәдениетті ақындық мектеп жасаған Абай болғаны айтылып, еңбектің бірінші бөлімі қорытылады. Бұл 40 бет.
Екінші бөлімге:
3 - тарау. Абайдың әдеби мектебінің өнеге еткен үлгі мектебі орыс әдебиеті болғаны.
Орыс әдебиеті классиктерінің шығармалары Абай ауылына Абайдың 25-30 жастарының шамасында, 1865-1870 жылдар келе бастағаны, орыстың революцияшыл демократтарының идеясын Абай ауылына тұңғыш әкелуші ақынның өзінің інісі Халилолла болғаны; Абай мектебіне Пушкиннің, Лермонтовтың, Гоголь бастаған натуралдық мектептің өнеге болғаны. Белинский, Чернышевскийдің әсері айтылады.
4 - тарауда Абай мектебінің өз халқының мәдениетін орыс классиктерінің үлгісімен сын көзімен қарай игеруі.
Бұл жөнде революцияшыл демократтардың әсері, әдебиеттегі халықтың идеясын аса жоғары бағалап, халықтың творчествосына сын көзімен қарап, таптық опат идеяны әшкерелеп, өнеге көрсетудегі Абайдың ағартушылық, ұстаздық рөлі көрсетіледі. Бұл 22 бет.
Бесінші тарауда:
Абайдың айналасына топталып, Абайды ұстаз тұтқан талантты шәкірттері айтылады. Олардың сол күннің өзінде Абайды ұстаз деп танып, өздерін шәкірт санағаны, Абайдың оларға тәлім-тәрбиесі, олардың Абай идеясын халыққа жаюдағы орны зерттеледі.
Бұл жерде Мұқа, Әсет, Бейсембай, Әлмағамбет, Мұқаметжан, Баймағамбеттер топтасып тексеріледі.
Осы әнші шәкірттердің Абайдың тірі күнінде-ақ ұстазының идеясын қазақ даласына жайып, Абайдың, Пушкиннің, Лермантовтың, Крыловтың аттарын қазақ халқына сүйікті, әйгілі еткені, бұл жөніндегі олардың еңбегі сөз болады (89 бет).
Абайдың бұл шәкірттер тобы - өз жандарынан шығарма жазбай, Абай шығармаларының, Абай аударған Пушкин, Лермантов, Крылов өлеңдерін, көбінесе Абай шығарған әндермен, өз әндерімен елге жаюшылар. Абай айтып берген орыс халқы жайындағы әңгімелерді, орыс жазушыларының романдарының уақиғаларын баяндап елге таратушылар.
Бұлардың ерекшеліктері: өздері түгелдей хат біледі. Абай өлеңдерін, Абай мектебі туғызған поэмаларды көшіріп жазып алып, жаттап, түпкі нұсқасын бұзбай айту. Бұл жөнде де ескі жыршылардан ерекше екендігі.
Екінші шәкірттер тобы Абай өлеңдерін халыққа жаюмен бірге өздері де күрделі көркем шығармалар жазып, Абай мектебінің өрісін кеңiткен талантты ақын шәкірттер тобы болады.
6-тарауда: Абайдың ақын шәкірттеріне ұстаздың рөлі, Абайдың ақын шәкірттеріне талабы, қоятын шарты, шәкірттеріне тақырыпты нұсқауы, оларға сыны сөз болады.
Ақын шәкірттерінің ақындық творчестволық беті. Мәселен:
Ақылбай, Мағауия, Әсеттер - романтикалық поэмалар жазса, Көкпай, Әріптер - қазақ өмірінен тарихи поэмалар, әлеметтік тақырыпта Абай сұраумен өлеңдер жазады.
Абай мектебінде сыншыл реализм мен өршіл романтизм ұшатастырыла зерттеледі (86 б.).
Үшінші бөлімде:
Ақылбайдың өмірі мен еңбегі зерттеледі. «Дағыстан», «Зұлыс», поэмаларына талдау жасалады.
Мағауияның өмірі мен еңбегі, «Еңлік-Кебек», «Медғат-Қасым» поэмаларына әдеби талдау жасалады.
Әсеттің өмірі, «Сәлиқа-Сәмен» поэмасына талдау. Әріптің өмірі, өлеңдеріне талдау жасалады. Көкпайдың өмірі, өлеңдері, «Сабалақ» поэмасына талдау жасалды.
Абай мектебі орыс мәдениетін қазақ даласына кең жаюға, сөйтіп қазақ халқын ағарту жөнінде әлеуметтік зор мәні бар еңбек етті.
Абайдың әдеби мектебі, өзіне дейін қазақ әдебиетінде болып көрмеген прогрессившіл, өршіл, сарынды, бай уақиғалы-романтикалы поэмалар туғызды. Абай мектебі туғызған поэмалардың оқиғасы тарихи шындыққа негізделгендіктен өз заманының әлеуметтік талабына сай келіп отырды.
Абайдың ақын шәкірттері қазақ әдебиеті тарихында адамдардың жағымды жаңа көркем образын жасады. Олар - бас еркі үшін, махаббат бостандығы үшін ескі салтқа, зұлымдыққа қарсы қажымай күресетіп, өжет, ер мінезді ерекше қайсар жандар. (Қасым, Әзім, Ғазиза, Жәбірәиһл, Зәһира, Еңлік, Кебек, Салиха, Сәмен т.б). Оларда күйректік жоқ, күреске бой ұрған өршілдік бар.
Абай мектебінен туған жаңа поэмалардың таптық бағыты да айқын -
«Медғат-Қасымда» Мұрат, Медғат сияқты құлды езуші байларға қарсы Қасым құл, Әзім, Ғазизалар күреседі.
«Дағыстанда» Жүсіп байға қарсы кедей жігіт Жәбірәиһл, «Салиха-Сәменде» ханға қарсы ер жігіт Сәмен, қазақтың рубасыларына қарсы, Кеңгірбай сияқты қатал биге қарсы Еңлік қыз, ер Кебек шығады.
Абай шәкірттері қазақ ескілігінен алып жыр жазғанда ұстазының ұстаған идеялық бағытын үнемі үлгі етеді. Тарихқа барғанда екі түрлі мақсат көзделеді.
Бірінші: Өткен заманның қатал заңын, әділетсіздігін, адам тағдыры қатыгез рубасылардың қолындағы кездегі жауыздықты әшкерелеу мақсаты көзделеді (мысалы: «Еңілік Кебек»).
Екінші: «Сабалақ» сияқты тарихи тақырыпта жазылған поэмада халықтық идея дәріптеледі.
Абылай туралы жырлағанда да оны хан тұқымынан етіп дәріптелейді. Қойшылық басталған өмірі сипатталады. Өзінің жігер, қайратымен, халыққа еткен еңбегімен елге қадірлі болғаны жырланады.
Абай шәкірттерінің тарихи тақырыпты жырлауда дұрыс тарихи көзқарас, озық идея, прогрессивтік мақсат бар екені көрінеді. Бұл жөнде Абай мектебі Шортанбай, Мұраттарға қарсы шығады. (89 б).
Абайдың ақын шәкірттері ұлттық тар шеңберде қалып қоймайды, жырлайтын тақырыпты да кеңінен қамтып Кавказ, Африкаға дейін құлаш сермеді. Өз заманында бүкіл дүние жүзінде болып жатқан оқиғалардан сырт қалмай, ол жайлардың саяси-әлеуметтік мәнін терең түсінікті, өз поэмалрына тақырып етіп жырлайды. Ағылшын, тағы басқа Европа, шығыс отаршылдарының зұлымдығын әшкере етеді.
Абай шәкірттерінің поэмаларындағы махаббат мәселесі нағыз шыншылдықпең, адамгершілік, прогрессшілдік идеяда жырланады.
Өз еркімен сүйісіп-табысқан, ескі салт-санадан аулақ, ескілік жол-жобаны бұзып қосылуға талпынып күрескен жастар махаббаты жырланады.
Қазақ өмірінде ғасырлар бойы орын алған лирикалық эпостарда («Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» т.б) дәріптелетін, ежеғабыл, әмеңгерлік сияқты ескі дәстүрдің Абай шәкірттерінің поэмаларында ешбір белгісі жоқ.
Сол сияқты, қазақ даласына ХІХ ғасырда көп тараған мұсылман шығысы әдебиетінен келген ғашықтық жырлар, сопы ақындардың сарыны Абай мектебіне әсер ете алмайды.
Абай мектебі өмірді сүюді, өмір қызығын, еркіндік, махаббатты дәріптейді.
Өз поэмаларында Пушкин, Лермонтовтың революциялық мәні бар романтизмін өнеге етеді.
Абай мектебінің өршіл романтизм сарыны әдебиеттегі халықтық идеяны айқындай түсті.
Адамның ішкі сезім-сырын ашып жырлау, адамның бас бостандығын, еркіндік өмірді дәріптеу, Абай мектебі тудырған поэмалардың ерекшелігі болды. Бұндай романтик сарын шындық өмірді жырлаудың жаңа түрі болды.
Абай мектебі туғызған өлең, поэмаларда адамға әсерлі, көңілге қонымды, терең идеямен қабысқан табиғат суреттері, лирикалы монологтар - осының бәрі орыс әдебиетіндегі прогрессившіл романтизмнің жақсы үлгісі, қазақ поэзиясын жаңғыртқан жаңалық болды.
Абайдың ақын шәкірттері қазақ поэзиясының тарихында поэма жанрын жаңа мазмұнмен байытып, жаңа көркемдік түрмен ілгері дамытқан новаторлар болды.
Сонымен қатар Абайдың, оның шәкірттерінің іштей қайшылықтары болғаны (діннен мүлде қол үзе алмауы, тағдырға сену сияқты) ашылып айтылады.
Бұлар, әрине, оларыдң шығармаларындағы негізгі бағыт емес еді.
Абай мектебінің көзі тірі қалған өкілдері (Көкпай, Әріп т.б) әдебиеттегі Абай дәстүріне кір жұқтырмады.
Абайдан соңғы дәуірде олар ұлтшыл байшылдардың, панисламистердің, пантюркстердің жат идеяларынан таза сақтап, Абайдың асыл мұрасын социалистік мәдениетіміздің қорына әкеліп қосты. Олар Абай арманын көріп, Совет өкіметін, ұлы көсем Ленинді жырлап өтті.
Қорытынды:
Қосымша ретінде: Халиолла, Кәкітай, Бейсембай, Баймағамбет, Мұқа, Әлмағамбет, Әубәкір жайында мағлұматтар берілді.
Қ.МҰХАМЕДХАНОВ
25 января, 1951г.
***
Список
научных работ, открытий и изобретений К. Мухамедханова
1. Литературная школа Абая. «Екпинды», орган Обкома КП/б/К и Облсовета 1940 г. №№ 232, 233, 236, 239
2. Об айтысе народных акынов. «Екпинды», 1945 г.
3. О значении Абая в истории казахской литературы. «Екпинды», 20 марта 1945 г.
4. Литературная школа Абая. «Екпинды», 1945 г. №№ 191, 192, 193, 195, 196.
5. О неопубликованных стихах Абая с комментариями. Собр. Сочин. Абая /однотомник/, 1945 г.
6. Поэт Арип. «Екпинды», 1946 г. № 283.
7. Крылов и Абай. «Екпинды», 16/П- 1949 г.
8. Абай. «Екпинды», 1949 г. № 123.
9. Абай. «Екпинды», 1949 г. № 157.
***
Научно-литературные труды К. Мухамедханова в рукописях,
одобренные Академией Наук КазССР
1. Казахские народно-исторические
поэмы «Кабанбай» и «Богенбай» 2 ½ п.л
2. Поэт Арип /жизнь и творчество/ 25 п.л.
3. Поэты Абаевской школы 32 п.л.
/К.МУХАМЕДХАНОВ/
(Жалғасы бар)
«Абай-ақпарат»
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)
Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.
