Қажығали Мұханбетқалиұлы: Қай халтурщикпен тіл табыса аласың?

Қаламгер Қажығали Мұханбетқалиұлымен әдебиет айналасында ұзақ әңгімелестік. Әдебиетті білеміз деп жүрген жастардың басым бөлігі бұл қаламгердің шығармашылығымен аса таныс емес. Өйткені, осы уақытқа дейін сыншылардың қаламына да онша көп іліне бермеген. Қысқасы, жарнамасы жоқ. Оның себебін: «20 жыл бойы тарихи романның соңына түсіп, бір буынның есінен шығып кеттім» - дейді өзі. Әдебиетіміздің арғы-бергі тарихындағы прозалық шығармаларды жетік біледі. Әдеби дауға түссе, кәсіби сыншыларды жаңылыстыратынына кепілдік беремін.

Жас кезінде «Жұлдыз» журналында сыншылықпен де танылыпты. Сүйікті жазушысы Лев Толстой мен Максим Горький екен. Әңгіме арасында анық байқалады. Қазақ жазушыларынан Әбіш Кекілбаев пен Төлен Әбдікті жоғары бағалайды. «Төлен екеуміз студент кезімізден қатар өсіп, бірге іздендік. Пікіріміз де үнемі бір жерден шығып жатады. Бірақ көркем шығарма жазғанда Төлен мүлдем өзгеріп кетеді. Тынысы кең. Оның деңгейіне әлі де жете алмай жүрмін», - дейді. Сондай-ақ, студент кезінде Қабдеш Жұмаділов, Әнес Сарай, Бексұлтан Нұржекеев, Төлен Әбдік сияқты қаламгерлермен қатар оқығанын мақтанышпен айтты.

«Қазақ сыншыларына көңілім толмайды», - дейді. Біз білмейтін бірнеше жазушының шығармасын айтып, жөн сілтеді. Әлі де ширақ. Ақпарат көздеріндегі әдеби жазбаларды қалт жібермейді. Ғаламторға кіру жағы қиындау, балалары қосып береді екен. Жиырма жыл жазған еңбегім жарыққа шыққаннан кейін, «Қазақ әдебиетіне әйтеуір бірдеңе қостым-ау!», - деп ойлаймын дейді.

Сұхбат алдында әңгімелерін оқып шықтым. Бұрын оқымағаныма өкіндім. Біз жаттанды авторларды ғана оқитын сияқтымыз. Әңгімелері басталғаннан-ақ, жетектей жөнеледі. Сюжет құрылымы бірінен кейін бірі шапшаң алмасады, өзара тығыз байланыс бар. Тілі өткір. Ойы шымыр. Өмірдің өзін ғана жазғысы келеді. Арасында ащы кекесінді, күлдіруді ұмытпайды. Реализмнен жоғары жазылған ештеңені байқамадым. «Әңгімелерімнің көбі жас кезімде жазылған», - дейді өзі. «Суық ақылмен қарап, жастық шақтағы шығармалардан бас тартпайсыз ба?», - деймін мен. «Әрине, бас тартпаймын. Мен шығармашылыққа бей-жай қараған емеспін» - дейді қаламгер.

«Сыншының міндетті түрде кәсіби болғаны керек емес, бізге субъективті пікір білдіретін адамдардың өзі ауадай қажет», - дейді. Сұхбат сығымдалып, ықшамдалып берілді.

–Аға, Сіз бір ғана «Тар кезең» атты тарихи романыңызбен қазақ әдебиетіне елеулі үлес қостыңыз. Бірақ, оқырмандар арасында шығармаларыңыздың жарнамасы аз сияқты. Ақпарат тасқыны күшейген заманда жарнама қадірінің қандай екенін білетін шығарсыз?

Кезінде «Мәдениет және тұрмыс» журналының редакторы Баққожа Мұқай осы сұрақты маған қойған. Мен өзімді-өзім жарнамалаумен айналыспаймын, бірақ жарнаманың құдіретін соңғы жылдары түсіндім. Себебі, 2008 жылы Берлинге дүниежүзі жазушылар ПЕН клубының конгресіне бардым. Сол конгрестің бір тақырыбы «Жас таланттарды таныту» болды. Сонда немістің атақты жазушысы, Нобель сыйлығының иегері, «Қаңылтыр барабан» деген романның авторы Гюнтер Грасс Қазақстаннан көшіп кеткен немістің жазушы қызы Элеонора Хуммель жазған «Берлиннің балықтары» деген романын таныстырды. Нобель сыйлығының иегері басымен жарнама жасады. Неміс тілін бәрі бірдей түсініп отырмаса да, ұйып тыңдадық. Мен ол тілді аздап білемін. Білмейтін жерімді жұрттан сұрап отырдым.

Бір уақытта Ресейден келген Петрушевская деген сыншы (өзі сондай оратор) орыс әдебиетінен бір жас жазушыны таныстырды. Құдай, ана жерде тыңдап отырып, нансаң орыс әдебиеті аспанында жаңадан бір жұлдыз келген екен, - деп ойладым. Жиналыстың шарты бойынша таныстырып біткеннен кейін, жаңағы мақталған авторлардың бір-бір шығармасы оқылу керек. Жер-көкке сыйғызбай мақтаған орыстың Сайнчковский деген жас жігіті өзінің әңгімесін оқыды. Ана жерде немістер орысша түсінді ме, түсінбеді ме, білмеймін. Біз орысша жақсы білеміз ғой енді. Тыңдап отырсақ, әлгі әңгімесі түкке тұрмайды, орыстың осы күнгі ортаңқол жазушыларынан әлдеқайда төмен. Ал енді Петрушевская жарнамалаған уақытта біздің ауызымыздың суы құрыды. Жарнаманың құдіретін сол кезде байқадым. Мен ондай қадамдарға барған емеспін. Бірақ, өзін-өзі жарнамалап жүрген жазушыларды білемін. Атын атап, түрін түстемей-ақ қояйын. Жарнаманың арқасында қазіргі қазақтың маңдайына біткен сирек таланттардың бірі секілді болып жүргендер бар. Оны ашық айтуымыз керек.

–Жарнамасы жоқ, қарапайым оқырман біле бермейтін жақсы жазушыларды атай аласыз ба? Сіздермен қатар шыққандардың барлығы танымал болып кеткен жоқ қой?

Тобық Жармағамбетов әдебиетке ерекше екпінмен келді. Өмірден ерте кетті, тірі болса жақсы шығармалар жазуға қабілеті жетіп артылатын. Бізде сондай аты аталмай жүрген жақсы жазушылар бар. Тобықтармен қатар шыққан Нәсіреддин Сералиев деген жазушы болды. Жұрт оның қандай жазушы екенін біле бермейді. Ол шамамен Сайын Мұратбеков, Қалихан Ысқақтың деңгейіндегі жазушы болатын. Өтірік болса оқып көріңдер. Қаншама кітаптары бар. Әдеби ортаны жазушы ретінде мойындатып кетті. Бірақ, өзің айтпақшы, жарнамасы жоқ. Абай жазғандай «Өзінде бармен көзге ұрып» жүрмейді, содан кейін жалпы жұрт оқымайды. Басқасын былай қояйық, мен бір кездері «Қазақ әдебиеті» газетінің проза бөлімінің меңгерушісі болып қызмет атқардым. Сол кезде байқағаным, газет кімнің талантты әңгімеші екенін көрсетеді. Редакцияға пәленбай әңгіме келіп түсіп жатады, соның ішінде газет бетіне бастырайын деп іріктесең, саусақпен санарлығы ғана жарамды болып қалады. Мысалы үшін, жарнамасыз қалды, Жақсылық Түменбаев деген жігіт өте жақсы жазатын еді. Кейін көлемді роман да жазды. Роман жазғаннан кейін көп ұзамай қайтыс болды. Әңгімелері қандай еді... Сосын бір Тұрлыбек Алшынбаев деген жазушы болды, оның да аты-жөні көп айтыла бермейді. Жақсы жазушы еді, бірақ оның шығармашылығы туралы бір адам бір ауыз пікір айтпады. Өткен жылы өмірден өткеніне байланысты ма, сол туралы Тұрсын Жұртбай мақала жазды. Тұрсынға арнайы қоңырау шалып, «Ойпырмай Тұрсын, осыны мен талай айтып едім. Менен басқа бір адам айтқан жоқ. Дұрыс жазған екенсің», - дедім. Шынында да, жақсы жазушы еді, редакцияға әңгімелері келіп түсіп жатады ғой, солары ешкімнің әңгімелерінен кем емес. Сол жазушы жігіттің шығармалары не әдеби жиындарда, не одақта өтіп жататын жыл қорытындысында аты аталмастан кетті.

Мұхтар Әуезов «Өскен өркен» сияқты нашар роман жазды

–Оны кімнен көреміз? Сіз атап отырған қаламгерлерді бұрын-соңды оқымаған екенмін. Жақсы мен жаманның парқын айырып, оқырманға ұсынатын сапалы кадрдың жоқтығы ма?  

Бізде сыншылардың бір жаман әдеті бар. Өздерінің бір жасап алған жаттанды тізімдерінің айналасынан шықпайды. Баяғыдай Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, - деп тізіліп кете беретіні сияқты, қазіргі заманның да сондай адамдары бар. Сол тізімдегілерден басқаны атамайды. Үндемей-түндемей, «Ол қандай шығарма жазды» - деп ешкім талқыламайды. Әрбірден кейін әдебиетте фамилия ойнамау керек, шығарма ойнау керек. Бір кездері жақсы жазған шығармасы үшін мақталған жазушылар болады, одан кейінгі шығармалары сол деңгейден жоғары болды ма, әлде төмендеп кетті ме, өз дәрежесін ұстап тұра алды ма, бұның өзі проблема. Талант биікке шыққан сайын көтерілуі қиын болады. Шындығын айтқанда, Мұхтар Әуезовтың өзі «Абай жолы» сияқты сүйекті шығарма жазып отырып, «Өскен өркен» сияқты нашар роман жазды. Бұны қалай түсінуге болады? Әуезов басымен сондай шығарма жазуға бола ма? Болмайды олай. Оқырман ондайды кешірмейді. Мұхтар Мағауиннің біраз жазушылар туралы теріс пікір айтып жүргені сол. Мұндай мәселеге келгенде Мұхтар Мағауин ешкімді де кешірмейді. Осындай ақиқатты кейде айту керек.

Бір әдеби жиында Мұхтар Мағауиннің «Қыпшақ аруы» деген шығармасы талқыланды. Жұрт жөн-жосықсыз жалпылама мақтады. Мен бәрінен кейін сөз алып, бұл шығарманы талдадым. «Қыпшақ аруы» қазақ әдебиетіндегі жаңалықтардың бірі, сюрреализм бағытында жазылған тың туынды» - дедім. Негізі сюрреализм бағытында алғаш әңгімелер жазған Тұрсынжан Шапай болатын. Бірақ ол туралы бір адам мақтаған жоқ. Біреулер оны публицист, сыншы, композитор деп ойлайды. Ол шынымен жақсы сыншы да. Басқасын былай қойғанда алғашқы «Айнакөл» деген әңгімесі керемет еді. Сол жылы біраз жақсы-жақсы әңгімелер жазды. Бір адам ауызына алған жоқ. Өйткені, өздерінің өресі жеткен жоқ. Біздің «доктормыз» деп жүргендердің өздерінің өресі төмен. Бұндай шығарма қазақ әдебиетінде қалай пайда болды, осыны оқырман қалай қабылдайды, не болмаса қабылдай алмай ма? – деген талдаулар жоқтың қасы.

–Жақында талантты ақын Сұраған Рахметұлымен сұхбаттасқан едім. Сол кісі «Тұрсынжан Шапайды түсіну үшін, Зигмунд Фрейдті оқу керек» - деді. Әдеби проблемаларды талқылап, ортаға салатын жиындар өткізуге неге құлықсызбыз?

Сұраған Рахметұлының «Қазақ әдебиеті» газетінен Рахымжан Отарбаев, Ұлықбек Есдәулет туралы жазған мақаласын оқыдым. Мақалалары өте нашар. Өздері сын жазып отыр, сөз қолдануды білмейді. «Мен сын жазып отырмын, ертең мені біреу талдаса қайтем?» - деген ой болу керек қой. Бізді жауапкершіліктің жоқтығы құртады. Мәселе қайда жатыр. Жалпы біздің әдебиетте проблема көп. Сорымызға қарай, соңғы 15-20 жылда әдебиеттің проблемалары туралы бірде-бір пленум өткен жоқ. Пленумдар өтеді. Бірақ, ондағы тақырыптар – президенттің халыққа жолдауы, үкіметтің тапсырмаларын насихаттаудан әрі аспайды. Осыны Жазушылар одағының пленумында мен айттым. «Ей, осы «дежурный» пленумдарды қойып, әдебиеттің проблемасына қатысты арнайы бір пленум өткізейікші» - деп сұрадым. «Иә, иә»-деп мақұлдайды да, артынан жым-жылас жоғалады. Өткізуіміз керек енді. Қазір әдеби өмір тоқырап қалған сияқты. Ал әдеби өмір ешқашан тоқтамау керек. Ол ең болмаса ағыстың астымен ағып жатады. Қанша көрсетпей тұмшаласаң да, тереңнен сыр шертуі тиіс. Бүгінгі күні таза әдебиетке назар аударып отырған не мемлекет жоқ, не қоғамдық ұйымдар жоқ. Керек болатын болса Жазушылар одағының өзінде де әдебиетке деген жанашырлық жоқ. Мысалы үшін, Жазушылар одағына барсаң қазір екі-үш қызметкер ғана отырады. Баяғыдай қайнап жатқан процесс жоқ. Басқасын былай қойғанда бір кездері ол жерде бар, кафе болды. Жұрт барып ішетінін ішіп, ішпейтіндері жай отырып әңгімеге араласып, сосын әдебиет туралы реальный әңгімелер айтылатын. Ең болмаса мас адамның аузымен ақиқат айтылатын еді. Ішкен адам әрбірден кейін шын сөзін айтады. Қазір «Болмайды олай айтуға, тыныш отыр, тату-тәтті болайық»-дейді. Ей, қалай тату-тәтті боласың сен? Қай халтурщикпен тіл табыса аласың? Өмір бойы тату-тәтті бола алмайсың ондайлармен.

Сендер жақсы көретін Төлен Әбдік менің студент кезден бірге келе жатқан досым. Оның бір жерлесіне айтқан қызық сөзі бар. Анау жерлесі оған «Әй, Төлен, екеуміз бір жерде өстік, бір өзеннің суын бірге іштік қой»-деп жақындағысы келген ғой. Сонда Төкең: «Мен сенімен бір өзеннің суын ішпеймін»-деп қолын сілтеген. Әдебиетке осындай көзқараспен қарау керек. Әрине, кейбір қаламгерлер жақсы адам болуы мүмкін, бірақ шығармасы нашар болса қалай оны мақтауға болады? Адам бір рет өтірік айтса, аузы солай қарай қисайып, үйреніп алады. Мен әдебиетте нашар шығармаларды өтірік мақтай салатын біраз жігіттерді білемін, олар өздері өте талантты адамдар. Бірақ бітпейтін бір қимастық бар осыларда. Ол қимастық авторға емес, шығармаға болу керек қой. Біздің әдебиетте тым жақсы келе жатқан жазушыларды өтірік мақтап, «жөн сілтеп» құртқан кездер талай болған. «Ойбай, мынау жаңалық екен, қазақ әдебиетінде жаңа бетбұрыс жасады» - деп әркімді бір мақтадық. Шын мәнісінде, ол түкке тұрмайтын жаңалық еді. Сөйтіп, ақыр аяғында мақтауды көтере алмай, далаға лағып кеткен жазушылар болды.

«Алмас қылыш» пен «Жанталас» нашар жазылған

–Соцреализм кезінде үздік деп танылған туындыларды қазақ жастары міндетті түрде оқуға тиісті шығармалардың тізіміне жатқызуға бола ма?   

Сен үлкен проблеманы көтеріп отырсың. Орыс әдебиетінде бұл мәселе үлкен талқылаудан өтті. Біз әлі күнге дейін жауырды жаба тоқымдап, «анау да жақсы, мынау да жақсы»-деп үстінен жосып жүрміз. Кейбір жазушыларды «Заманы басқа болды, түсіністікпен қарау керек. Ол кезде әдебиетіміз енді дамып келе жатыр еді» - деп ақтағымыз келеді, ал олардың басында ұлы Абай тұр ғой. Бәленбай уақыт бұрын өмір сүрген Абай жақсы шығарма жазады, ал одан кейін өмір сүрген басқа қаламгер неге нашар жазу керек? Немесе әдебиетке ә дегеннен бастап «Ақбілек» пен «Қартқожа» сияқты роман әкелген Жүсіпбек Аймауытов щедевр жазады да, одан кейін келгендер неге нашар шығарма жазады? Оны неге уақытқа сілтеп, саяси жүйеге салып ақтауымыз керек? Әуелден әдебиет туралы түсінік советтік тұрғыда қате қалыптасқан. Негізінде ақиқат біреу ғана. Бірақ оған баратын жол әртүрлі.

XX ғасырдың 60-70 жылдары әдебиетке оқыған, көзі ашық буын келді. Осының ең басында Әбіш Кекілбаев тұр. 1960 жылы желтоқсан айында Әбіш әдеби бірлестіктің басшысы болатын, сол ұйымдастырып Мұхтар Әуезовпен кездесу өтті. Үлкен әдеби талқылау болды. Әбіштің өзі баяндама жасады. Сол баяндамада ақиқат айтылғаннан соң ба, Мұхтар Әуезов тапжылмай тыңдады. Әуезов басыменен. Ол Лениндік сыйлықтың лауреаты болған кезі. Риза болғаны соншалық, сол жерде Әуезов ағылып сөйледі. Содан кейін Мұқаңның атақты «Жыл келгендей жаңалық сезінеміз» дейтін мақаласы шықты. Оқыған буынның келгенін Әуезов сол кезде көрді. Әбіштің баяндамасында айтылып, кейін Мұқаң мақаласында тоқталған жастардың есімдері кейін шын мәнінде әдебиеттің үлкен тұлғаларына айналды. Мысалы үшін, Қадыр Мырза Әли, Сағи Жиенбаев, Тұманбай Молдағалиев сияқты ақындар кейін қандай құбылыс болды. Әбіш Кекілбаев идеяның генераторы еді. Ол Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов, Фариза Оңғарсынова туралы бірінші болып жазды. Жылт еткен жақсылықты көріп отырып, Әбіштің сол кезде аузына іліккен авторларының барлығы әдебиетімізді белгілі бір дәрежеде биікке көтерді. Нашар шығармаларды социалистік реализмнен көруге болмайды. Оның ешқандай кінәсі жоқ. Оны өздерінің әдеби өресінен көргені дұрыс. Әдебиет шекараға, тосқауылға бағынбайды. Ақиқатын айтатын болсақ, Сәбит Мұқановтың «Сырдариясын» осы күні кім оқиды? Кешіресің, Ғабиден Мұстафиннің «Шығанағын», «Миллионерін» немесе «Қарағандысын» кім оқиды? Оқыса «Дауылдан кейінін» оқуы мүмкін...

Ал, біз осыларды «әдебиетіміздің классиктері» деп дес бермей отырмыз. Мен осындай классиктердің талайын айта аламын. Ғабит Мүсірепов өмірінің соңғы жылдарында үш томдық шығармаларын шығарды. «Менен қалатын мұра осы үш том» - деп өзі айтып кетті. «Қалған шығармаларды мұраларыма кіргізбеңдер» - деді. Одан кейінгі басылымдарда ортаңқол дүниелерін кіргізіп жіберді. Мәселе қайда жатыр?! Мысалы үшін, «Қазақ солдаты» деген шығарма бір кездері классикалық шығарма деп бағаланып, «Қазақ әдебиеті» газетінің бетін бермеді. Осы күні сол шығарманы кім оқиды? Оқымайды ешкім! Құдай кешірсін! Осындай проблемалар көп бізде. Соның өзі кейде үлкен даумен қабылданады. Орыс әдебиеті осыны айтып, тазалау жүргізгеніне 25-30 жыл болып қалды. Баяғы нашар шығармаларды оқулықтарынан шығарып тастады. Біздің «әдебиетіміздің классикасы» әлі күнге осылай тұр. Тәуір шығарма жазған жазушылардың барлығын «классик» деп атауға болмайды. Кейінгі «классиктердің» өзінде де осындай мәселе көп. Мен сіздерге мысал үшін бір ғана деталь айтайын, әр жағы ұзаққа кетіп қалады. Қазіргі қазақ әдебиетінің классигі саналып жүрген жазушының бірі - Ілияс Есенберлин. Оны жұрттың бәрі мақтайды. Ол қалай классик болады, егер сөйлем құрай алмаса. Оның «Маңғыстау майданы» деген романы бар. Сол романның бірінші абзацында «Әр майданның өзінің маршалдары, генералдары, офицерлері, солдаттары болатыны секілді, Маңғыстау майданының да өз генералдары, офицерлері, солдаттары, маршалдары болып еді» - дейді. Осы не, жазушы жазатын сөйлем бе? Қарапайым журналист жазбайды бұны. Талғам деген нәрсенің өзі осындайдан көрініп тұрады ғой. Әрбірдесін жазушының бірінші сөйлемінен көрініп тұрады. Жазушы деген ең алдымен оқырманды сөздің киесімен арбаушы. Оңбаған сөйлем жазсаң да, ә дегеннен оқырманды өзіңе қарату керек. Сондай сөйлем жазатын кісіні әдебиетіміздің классигі дейміз. Сөз жоқ, тарихи тақырыпты бірінші қозғаған Есенберлин. Приоритет оныкі. Оған ешкімнің дауы болмау керек. Рас «Қаһар» жақсы роман, ол оқылады. Ал «Алмас қылыш» пен «Жанталас» нашар жазылған. Бастапқы қарқынды осындай деңгейге дейін түсіруге бола ма? Отырып алып, жақсы көрген жазушыларымыздың бүкіл туындыларын «классикалық шығармалар» атағымыз келеді.

–Дегенмен, қазір тарихи тақырыпта роман жазатын жазушылар сиреп барады ғой?

Оны сен айтып отырсың. «Қазақ әдебиеті» газетін қара, «Қазір барлығы тарихи тақырыпта роман жазып кетті, одан басқа бізде шығарма жоқ» - деп жазды ғой. Бұлар бір кезде «Қалың том-том романдар оқылмайды, бұл заманның оқырмандарына шағын шығармалар керек, романдар 100-200 беттен аспау керек, романның күні өтті», - дегендей тенденцияларды шығарды. Ақиқаты олай емес. Сен жақсы роман жазсаң кім оқымайды? Ақыр аяғында қайтадан газет бетіндегі тенденциялар өзгерді. «Қазақ әдебиетінің» бір қызметкері оқып алған екен, Мо-Янь дейтін қытайдың жазушысы айтыпты, «Қалың романдар оқылмайды деген әшейін бос сөз. Оқитын оқырман болса, 1000 бет болса да оқиды. Оқымайтын оқырман сенің 10 бет әңгімеңді де оқымайды» - деп. Енді келіп «Қазақ әдебиеті» газеті қайтадан өзгерді. Роман жанрында ешкім пікір алысқысы келмейді. Біздің сыншыларымыз қазір жалқау. Не айтқысы келмейді, не өрелері жетпейді. Екінің бірі. Шығарманың артықшылғы неде дегенді айтып бере алатын адам болмай отыр бізде.   

–Сіз Сырым батыр туралы көлемді роман жазып шықтыңыз. Тәжірибеңізді бөлісе кетсеңіз, тарихи романды көркем ете түсемін деп, өтірік ситуациялар; болмаған, бірақ болуы мүмкін күмәнді оқиғалар мен қақтығыстар қосуға бола ма?

Жоқ! Көркемдік керек, бірақ тарихи деректілікке қиянат жасаму керек. Тарихи ақиқат бұрмаланбау қажет.

Біздің жазушылар тарихи роман жазғанда тек өз ауылынан шыққан, бірақ аты-жөні Алашқа белгісіз біреуді бүкіл қазақ ұлтының керемет тұлғасына айналдырып, өз айтқанына оқырманды сендіргісі келеді. Ал, артын қазып қалсаң, ешқандай тарихи дәлел мен дәйек жоқ. Сырым батырдың бақыты да, соры да сонда: басқан ізінің барлығы қағазға түсіп отырған. Орыстың архивінде Сырымның іс-әрекетінің бәрі хаттаулы. Бұл роман тарихи фактілермен жазылған. Оны ешкім теріске шығара алмайды. Мен осы романды 20 жыл жаздым. Оның бірінші тарауы 1992 жылы «Жалын» журналында жарық көрген болатын. 2012 жылы кітап болып шыққанда, бір сөзі өзгертілместен енді. Біреулер маған «Енді роман жазбай-ақ қой, тағы 20 жыл жүрерсің»-деп күледі.  

Шындық өлі аруақтардан да биік тұруы тиіс

–Жоғарыда қазақтың классик жазушыларының шығармаларын сынап, нақты деректер келтіріп кеттіңіз. Осы ретте бір ғана шығармасымен ел есінде қалған қаламгерлер де бар. Мысалы, Қалихан Ысқақ дегенде есімізге «Қоңыр күз еді» келеді. Тәкен Әлімқұлов дегенде «Қараой», Сайын Мұратбеков дегенде «Менің қарындасым» ойға орала түседі. Бұл автордың қалған шығармаларына көлеңке түсірмей ме? Әлде шынымен бұндай қаламгерлерде жақсы туынды жалғыз ба?  

Бейімбет Майлинның әңгімелерін біз 1958 жылдан бастап оқыдық. Оны оқыған кезде біз шалқамыздан түстік. «Қазақ әдебиетінде осылай да әңгіме жазуға болады екен ғой» - дедік. Ондай талантты шығармалар жазу өте қиын. Өлеңдерінің ішінде әлсіздері бар енді, бірақ ол таза поэзия емес. Таза прозада Бейімбет алдына жан салмайды. Басқасын былай қойғанда «Шұғаның белгісі» жаңалық болды.

Жапон қаламгерлерінде жақсы бір дәстүр бар көрінеді. Әдебиетте аты қалыптасқан белгілі авторлар біраз уақыттан кейін, жаңа шығармаларын оқырмандаға ұсынған кезде, басқа фамилиямен шығады екен. Себебі, жұрт бұрынғы көзі үйреніп қалған фамиляны көрсе, шығарма нашар болса да, автордың атағы үшін кешіріммен қарайды. Ал, белгісіз авторды «ит терісін басына қаптап» сынайды. Бізге де осындай эксперименттер керек. Қаламгердің барлық шығармасы жақсы бола бермейді ғой. Немесе барлығымыз мінсіз романдар жазған Толстой емеспіз.

Қалихан Ысқақ «Қоңыр күз еді» деген повестімен қазақ әдебиетінде жарқ ете қалды, бірақ кейінгі романдары ондай емес. Әкім Таразидің сәтті қадамы «Құйрықты жұлдыздан» басталып, бірқатар толымды туындыларға жалғасты. Бірақ «Туған сайын торсық шеке ұл қайда?»-деп бір шешеміз айтқандай, солардың бәрі бірінен соң бірі үлкен резонанс туғызды деп айта алмаспыз. Өйткені, жалпы қаламгер атаулыда бір туынды екіншісінен асып түсіп жататын кездері де, ал кейде оқырманның көңіліне кемшін соғатын тұстары да болатыны ешкімге құпия емес. Мысалы мен Тәкен Әлімқұловты сендерден мүлде бөлек көремін. Тәкенде өнер туралы көркем шығарма жазамын деп, өнерді түсіндіріп кету көп! Ол көркем әдебиеттің обьектісі емес. Ел мақтап жүрген әңгімесінің бірі Махамбет туралы жазылған «Қараойы» да соншалықты керемет деп айта алмас едім. Мен Махамбеттің өлімі туралы шағын повесть жазғанмын. Егер «Қараой» «классика» болса, онда менің «Бас жұтқан бас» деген повестім де «классика» шығар. Айтайын дегенім: Тәкен – жақсы жазушы. Бірақ біздің әдеби сында айтылып жүргендей «классик» деп мен өзім есептемеймін. Бұл – менің жеке пікірім. Ешкімге таңбаймын! Және оны жер-көкке сыйғызбай мақтайтындарды да түсінбеймін.

Біздің кезімізде Мұхтар Мағауиннің көп шығармалары сауатты жазылды. Жұрт ойлайды, сауатты шығарманың барлығы дарындылық, - деп. Шын мәнінде олай емес. Сауатты шығарманың барлығын талантты шығармалардың қатарына жатқызуға болмайды.

Мысалы, Оралхан Бөкейді біздің әдеби сын қателестірді. Оның алғашқы «Бура», «Қамшыгер» деген әңгімелері жақсы жазылды. Артынан «Жұлдыз жауған түндер-ай» деген бірдеңелері шықты. Сосын жұрт әлгі «Сайтан көпір» деген шығармаларын мақтап жатты. Барлығына қарным ашты. Біреуіне риза болған жоқпын. Мен бәрінің төбесінен үкім шығаратын Құдай емеспін, бірақ жеке субъективті пікірімді білдіруге хақым бар. Мен Оралханды жазушы деп есептемеймін. Ол болайын деп бола алмай кеткен жазушы. Оны қасындағылар өзгертіп жіберді. 1981 жылы жыл қорытындысында жасаған баяндамамда осыны айтқанмын. Мына сөз дегенді бильярдтың шарындай қағыстырып ойнау, дүниедегі ең жаман нәрсе. Сыни көзқарастарым үшін мені көп жұрт жақтырмай қалуы мүмкін. Егер осы уақытқа дейін менің шығармам туралы бір адам бір ауыз пікір білдірмей жүрсе, оған да осы қыңыр мінезім әсер етуі мүмкін.  Бізге тек шындықты айту керек. Керек десеңіз, шындық өлі аруақтардан да биік тұруы тиіс.

– Сіздің әдеби пікірлеріңізді тыңдап отырып, жазушымен емес, сыншымен кездескендей әсерде отырмын. Әлде жас кезіңізде жазушылықтан бұрын сыншылықпен айналыстыңыз ба?

1981 жылы Одақтың шығармашылық жұмыстарға байланысты хатшысы Қалтай Мұхамеджанов «Жұлдыз» журналында қызмет істеп жүрген кезімде проза бойынша баяндама жасауға тапсырма берді. «Обьективті пікір айтшы» - дегесін, баяндама жасадым. Келісім бойынша, ол жерде жасалған баяндаманың барлығы – өзім әдеби қызметкер болып істейтін «Жұлдыз» журналында жариялануы тиіс еді. Баяндамаға тыңғылықты дайындалдым. Бәленбай кітап оқыдым. Түкке тұрмайтын дүниелерді де қарап шықтым. Енді оны түкке тұрмайды деп терістеп тастауға болмайды ғой, нақты деректермен талдау керек. Әйтпесе, біреуге қиянат болады. Сөйтіп дайындалып, баяндаманы жасаған соң, «Жұлдыз» журналы бірақ баспай қойды. Журнал редакторы Бекежан Тілегенов, «Сіз біраз адамды негізсіз сынадыңыз»-деп мені айыптады. Одан да өткен жаман сөз айтты. Мен орнымнан тұрып айқай салдым: «Беке, сіз мен баяндама жасағанда залда болған жоқсыз. Оны сізге кім айтты? Сіздің бұлай айтуға моральдық қақыңыз жоқ» - дедім. Бүкіл жұрттың баяндамасын басты, менікін басқан жоқ. Сыналғандардың ішінде біраз белгілі авторлар бар еді. Маған айтты: «Баяндамаңды басам, бірақ мына жігіттердің атын-жөнін алып таста», - деді. Сосын мен айттым, «Беке, мен біреудің сыртынан сөз айтқан жоқпын. Айтсам бүкіл жұрттың көзінше, нақты дәлелмен сынадым» - дедім. Баяндамам сол қалпы журналға басылған жоқ.

Оның алдында бір қызық оқиға болған. «Жұлдыз» журналында мен проза бөлімінде отырған кезде Бекежан Тілегеновтың «Уақыт» деген романы басылды. Летучкада журналға шыққан материалдарды талдап, кезектесіп баяндама жасап тұратын едік. Жаңағы роман шыққан номерге баяндама жасайтын «обзорник» қылып  редактордың өзі мені тағайындапты. Романды оқып шықтым, өте нашар екен. Содан әрі ойланып, бері ойланып, баяндама жасайтын күні өтірік ауырып қалып, жұмысқа шықпай қойдым. Романды «нашар» деп айтсам, бастығым өкпелеп қалады; мақтайын десең, өтірік мақтауға тағы болмайды.Содан летучканы өздері өткізіпті. Бірақ айтыпты, «Мына романның жалғасы келесі номерге шығады. Екі номерге тұтасымен Қажығали баяндама жасасын» деп. Романды толық оқып келіп, жұрттың көзінше қатаңдау сынадым. Ол жерде зам редактор Ғафу Қайырбеков отыр, жауапты хатшы Ахат Жақсыбай отыр, проза бөлімінің меңгерушісі Оралхан Бөкей отыр, тағы да басқа қызметкерлер бар. Бәрі үнсіз. Өлі тыныштық орнады. Романды дәлелдеп, тас-талқан қылып сынадым. Редактор шыдай алмады, «Жарайды енді, менің романымды қойып басқа шығармаларға шолу жаса»-деді. Мен айттым, «Әдебиеттің ең ауыр жүгін көтеріп тұрған осы роман жанры. Сонда мен роман туралы айтпағанда анау очерк-мочерк туралы айтуым керек пе?» - деп. Тоқтамастан сөйледім. Ақыр аяғында, «Жақсы, жазғаныңды өзіме берші, мына роман кітап болып шығарда сын-пікіріңді ескерейін»-деді. «Мен әуелі айтып болайын, керек болса сосын сұрап аларсыз»-дедім (Күлді). Әй, қызық-ай. Жастықта адам максималист болады ғой. Бәріміз тарқадық. Жұмысымызға кірістік. Бір уақытта редакцияда Өтежан Нұрғалиев жүр екен. Жаңағыны біреулерден естіпті. Өзі де қисық адам. Әдейі барып, «Беке қалыңыз қалай?» – десе, «Халдің несін сұрайсың, мына «Жұлдызда» кілең қарғыс атқан классиктер отыр. Адам баласын мойындамайды» - деп арыз айтыпты. Сондай арамызда конфликт болған. Обалы не керек, кейін қатесін мойындады. «Кітап қылып шығаруға жіберіп едім, қате көп шықты. Әлде де қарау керек екен» - деді.

–Аға, Бейімбеттің заманындағы проза мен бүгінгі заман прозасының айырмашылығы неде?

Бейімбеттің кезіндегі кейіпкерлердің басы қайсы, қол-аяғы қайсы ерекшеленіп тұратын. Адамдары ашық әрі аңғал болды. Қазіргінің адамдары көзге көрінбейді. «Ішімдегіні тап» - деп тұрады. Судың астындағы тастар сияқты. Басып қалсаң, тайғанап кетесің. Сондықтан ендігі проза адамның ішкі психологиясына үңіле бастады. Оны батыс әдебиеті әлдеқашан зерттеп, біліп қойған...

–Әдеби әңгімеңізге көп рахмет!  

Сұхбаттасқан Бағлан Оразалы