Қазақ фольклорының қара нары 12+

Қазақ фольклорының қара нары атанған, қазақ әдебиеттануы ғылымының алыбы, әйгілі ғалым Сейіт Қасқабасовтың туғанына 85 жыл толып отыр. Бұл дата – тек бір тұлғаның өмірбаянын еске алатын күн емес. Ұлттық фольклор мен прозаның, ғылыми ой мен рухани мұраның қайта жаңғырып, тұтас дәуірге айналған ғылыми мектептің мерейтойы деуге толық негіз бар.

Танымал әдебиеттанушы, фольклортанушы ғалым, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, ҚР Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығының иегері Сейіт Асқарұлы Қасқабасовтың есімі қазақ фольклортану ғылымымен тығыз байланысты. Ол – қазақ ертегілерін, аңыз-әңгімелерін, мифологиялық жүйені ғылыми негізде, фольклорды дербес мәдени феномен ретінде қарастырған санаулы ғалымдардың бірі.

1940 жылы 24 маусым күні дүниеге келген. «Ол ұзын Ертіс тулап құятын Зайсан көлі­нің жағасында туып, қарлы шыңы көк тіреген Алтай тауының баурайларында балалық шағын өткізеді. Соғыс жылдарында анасы «Скотимпортта» еңбек еткендіктен, бала Сейіт ат жалын ерте тартып мініп, туыстарымен бірге мал бағады. Оған жылқышының қара қосы, қойшының қоңыр күркесі, аңшының қара бақыры сол кезден-ақ етене таныс болады. Сейіт ағаның анасы Әужан ана ақындық қабілеті бар, өлең жазатын, ән салатын арқалы жан болған екен. Ағаның халықтың ән-жырына құштар болуы ана әлдиімен бірге дарыса керек», - деген мәлімет ғалымның төл шәкірті Ақеділ Тойшанұлының «Ұстаз келбеті» атты мақаласынан алынып отыр.

Сейіт Асқарұлы 1947 жылы қаланың Жаңасемей бөлігіндегі №5 орта мектепке оқуға барады. Жоғары оқу орнынан соң, 1967 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аспирантурасына түсіп бітірген. 1969 жылы «Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғаған.

1970-1980 жылдары оның «Қазақтың қиял-ғажайып ертегілері» мен «Қазақтың халық прозасы» атты еңбектері отандық фольклортанудың бағыт-бағдарын мүлде жаңа арнаға бұрды. Қасқабасов алғашқылардың бірі болып, ауыз әдебиетін тек эстетикалық не тәрбиелік құрал ретінде емес, тарихи сана, архетиптік жад, мәдени кодтың өзегі ретінде қарастырды.

Ол фольклор мен жазба әдебиеттің байланысын ашуда да орасан еңбек етті. Абай мен фольклордың үндестігін зерделеген тұжырымдары арқылы ұлы ақын мұрасын қазақ дүниетанымының біртұтас желісінде түсіндіруге ұмтылды.

Ғалым өз еңбектерінде фольклорлық сана мен жазба әдебиет санасының айырмашылығы мен сабақтастығын түсіндіре отырып, мәтінтанудың терең әдістемесін ұсынды. Ол «Қосарланған код» (dual code), «Кейіпкердің архетиптік эволюциясы», «Фольклорлық эпикалық уақыт» деген ұғымдарды енгізіп, қазақ прозасын батыс әдебиеттану теорияларымен үндестіре білді.

Сейіт Қасқабасовтың ғылыми мұрасы – бір адамның жетістігі ғана емес, тұтас «бір ғылыми мектептің» нәтижесі. Оның шәкірттері бүгінде Қазақстан мен шетелде фольклор, мәтінтану, компаративистика, мифология, эпостану саласында жемісті еңбек етуде.

Ғалым бірнеше ірі ғылыми жобаларға жетекшілік етті. Солардың ішінде «Бабалар сөзі» атты 100 томдық қазақ фольклоры антологиясы — қазақ руханияты үшін баға жетпес қазына. Бұл жинақ арқылы фольклор зерттеулері архиваралық деңгейден оқырмандық кеңістікке шықты.

Сондай-ақ «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты 10 томдық академиялық басылым, «Қазақ өнерінің тарихы», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» сынды эпостық зерттеулері қазақ прозасын, драма мен театрын жүйелеуге қосқан үлкен үлес болды.

Қызметтік жолына қарап отырсақ, Сейіт Қасқабасов тек кабинет ғалымы болмағанын көреміз. Ол – қоғамдағы рухани-мәдени процестерге белсене араласқан қайраткер тұлға. ҚР Президенті әкімшілігінде, Білім және ғылым министрлігінде, Жоғары аттестациялық комиссияда жауапты қызмет атқарып, қазақ ғылымының институционалдық дамуына ықпал етті. Мемлекет астанасы Алматыдан Ақмолаға көшірілгенде, Серік Асқарұлы алғашқылардың бірі болып Арқаға қоныс аударып келіп, 1997-2001 жылдары Астана қаласындағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде «Еуразия» ғылыми орталығын, шығыстану факультетін ұйымдастырып, басқарды, қазақ фольклоры мен әдебиет тарихы бойынша дәріс оқыды. 

Сондай-ақ ол – Алаш мұрасын қайта бағалауға, қазақ әдебиетін посткеңестік кеңістікте жаңаша тануға зор үлес қосқан реформатор. Қоғам мен ғылым арасындағы алтын көпір бола білген санаулы зиялылардың бірі.

Сейіт Қасқабасов әдебиетті өлі мәтіндер жиынтығы емес, «Тірі ағза» халықпен бірге өсетін, өзгеретін, жаңғыратын болмыс ретінде қарастырды. Ол үшін фольклор – үзіліп қалған емес, жалғасып жатқан процесс. Сондықтан да оның зерттеулері – өткеннің қалпын емес, бүгіннің мәнін іздеудің әдісі.

Сейіт Қасқабасов – қазақ әдебиетінің шынайы академигі. Оның мұрасы – парақтап оқитын емес, пайымдап зерделейтін дүние. Ол – қазақ әдебиетінің ұлы мағынасы мен мәңгілік сапарын түсіндіруге тырысқан тұтас бір дәуірдің символы. Осы 85 жылдық мерейтой – бізге оның еңбегін ұлықтау ғана емес, сол рухани бағдарды жалғастырудың аманаты.