Жолтай Жұмат-Әлмашұлы​ романдарындағы адамдық және жүйелік сын 12+

(«Ащы да тәтті өмір», қысқа романдар, Анкара, 2021 ж.) ​ ​

проф. Доктор Орхан Сүйлемез

Доктор Омер Фарук Атеш[1]

​

Кіріспе

Тарихи процесте адамзат бастан кешірген ғылыми, саяси және әлеуметтік-мәдени даму өрісі әлеуметтік және экономикалық құрылымға да, жеке адамдардың өмірді түсіну мен өзара қарым-қатынасына да әсер етеді. Осы жағдайлар әсерінен болған өзгерістер әдебиетке де ықпал етеді, қалыптасқан әдеби дәстүрлерде форма мен мазмұн бойынша көрініс табады. Модернизммен бірге көріне бастаған индустрияландыру, урбанизация және индивидуализмнің күшеюі сияқты дамулар жеке адамдар өмірінде жалғыздық, иеліктен шығару, алаңдаушылық, қарым-қатынастың болмауы сияқты проблемаларды тудырады. XX ғасырдың басында пайда болған және осы мәселелерге қатысты тақырыптармен айналысатын модернистік әдебиет - ағарту модернизмі мен индустриалды қоғамның сыны, оның шығу тегі Қайта өрлеу дәуірінен бастау алады.[2] Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ағартушылық санаға деген сенімнің жоғалуы және физиканың дамуымен модернизмнің шындықты қабылдауының дұрыстығының жоғалуы постмодернистік әдебиетке жол ашады; шындық туралы қалыптасқан түсінікті бұзатын және оқырманға мәтіннің ойдан шығарылған аспектісін сезінуге мәжбүр ететін түсініктер пайда болады.[3] XX ғасырдың аяғында социалистік жүйенің күйреуімен әлемде үстемдік ететін капиталистік жүйе әртүрлі мәселелер туғыза бастады. Интернет және ​ технологиялық революциямен жетілген жүйе басқа басқышқа қадам жасап, ​XXI​ ғасырда ерекше дами түсті. ХХІ ғасырда жаһандану мен трансгуманизм сияқты жаңа проблематика пайда болып отыр. Өндірістік қатынастардағы, әлеуметтік құрылымдағы және ғылым мен мәдениеттегі даму қалай? Егер бұл жағдайлар ​ әдебиетке де​ әсер еткен болса, XXI ғасырда социализмнен капитализмге өту, бір полярлы неолибералдық жүйені орнату, цифрландыру, жасанды интеллекті қолдану сияқты оқиғалар да әдебиеттің қайнар көзі болып табылады. Цифрландыру барлық қоғамдарға жаһандық шындық ретінде әсер етсе, нарықтық экономикаға көшу, әсіресе Кеңес Одағы сияқты социалистік жүйе басқарған саяси құрылымдардан бөлінген мемлекеттерде, ауыр процесс ретінде көрінеді. Танымал қазақ жазушысы Жолтай Жұмат-Әлмашұлы өзінің​ ​«Ащы да тәтті өмір» аталатын​ кітабындағы туындыларда ​ осы тақырып айналасында​ терең толғап жазады. Қазақстанның жаһандық және аймақтық оқиғалармен өзара әрекеттесуінен туындайтын тақырыптарды көрсететін бұл шығармалар ​ әдебиет пен қазіргі заманның байланысын көрсету тұрғысынан ерекше. Бұл қазақ әдебиетінің адамзат дамуынан және жаһандық ​ динамикамен ұштасып, әлемдік әдебиетті қалыптастырудан туындайтын трансформациялардан тыс еместігін көрсетеді.

Жолтай Жұмат-Әлмашұлының түрік тіліне аударылған «Ащы да тәтті өмір» деген​ кітабында «қазіргі қысқа романдар» субтитрі бар. Өзжан Перска тәржімалаған және Қазақстан Республикасының Елшілігі мен Еуразия Жазушылар одағымен бірлесіп шығарылған кітапта повесть немесе «қысқа романдар» деп санауға болатын екі мәтін бар. Кітаптағы шығарманың біріншісі «Олигарх және олимп», екіншісі «Интерадам» деп аталады. Екі шығарманың ұқсас жағы - автор адамзат пен ол бастан кешіп отырған жүйе арасындағы байланыс шынайылығына ​ күмән келтіруге ұмтылады, ХХ және XXI ғасырдағы қоғамдық-саяси билікке, тіпті жаһандық жүйеге, астарлы сын көзімен қараған. Сонымен қатар, адам үшін жекелеген ​ қақтығыстармен күресу және өз өмірінің мәнін түсінуге тырысу, сондай-ақ басқа адамдармен белгілі бір саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйе шеңберінде қарым-қатынас орнату мен ​ оларды​ жалпы адамзаттық қасаң​ принциптерден сақтандыру маңызды екендігін еске салады. ​ Қазіргі әлемде қарқынды дамулар орын алып, биполярлық жалпыадамзаттық ​ тәртіпте капиталистік және социалистік жүйе арасында үлкен билік үшін күрес жүріп жатқаны рас. Ақшаның жекелей ​ масштабта әкелетін күші мен харизмасы пенделердің өмірге деген көзқарасын өзгертсе, жаһандық ауқымда ұлы державалардың мүдделері соғысына негізделген халықаралық жүйе адамдар мен адами құндылықтарды бұзады. XXI- ғасырдың ерекше жағдайлары мен капиталистік жүйе тудырған қиындықтар мен ​ қалыптастырған нарықтық экономика әдебиетте әлеуметтік мәселе ретінде көрініс бере бастайды. Кеңестік кезеңде, өзін-өзі сынауға тырысқанда, жаңа тәртіпке бейімделу процесінің ауыртпалығын жеңуге тура келетін жұмыр бастыларға ​ өз мүдделерінің, өз халқының қайғы-қасіреті мен ізгіліктің бірі ретінде адамгершілікті таңдауға сынақ берілді ме?. Олардың жеке және ұлттық деңгейде өмір сүру бағытындағы күресі - әділдік пен теңдікке ұмтылу бола алды ма?. Жеке адам​ айналасынан үлкен ​ қоғамға дейін созылатын бұл процесс Жолтай Жұмат-Әлмашұлының шағын романдарында адам​ болмысын айшықтау​ мен жүйені ​ сынауға айналады.

Бұл зерттеуде «Ащы да тәтті өмір» кітабындағы екі қысқа романға ​ осы тұрғыдан баға беріледі.

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

Шыңға апаратын жол: «Олигарх және олимп»

Кітаптағы алғашқы роман - «Олигарх және олимп» автордың айшықты алғысөзінен басталады. Жазушы бұл алғысөздің алғашқы жолдарында-ақ олигарх деген аты бар бай - билеушілерге негізделген жүйе мен адамдарды санада салмақтап, сыни көзқараспен ой өрбітеді. Олигархия «саяси билік бірнеше адамдардың қолында шоғырланған үкімет, ақсүйектердің топтасқан түрі, командалық билік» ретінде анықталады.[4] Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін нарықтық экономикаға өту үдерісінде байып​ шыға келген, экономикада ықпалы бар кәсіпкерлерді олигархтар деп те атайды. Бұл тұжырымдаманың теріс мағынасы да бар, әсіресе Ресейде, өйткені ондай кәсіпкерлердің кейбірі заңсыз жолмен байып алғандар.[5] Жолтай Жұмат- Әлмашұлының капиталистік дәуірге көшу ауыртпалықтары мен байлықтан басы айналып, өз құндылықтарынан алыстағанын баяндайтын бұл еңбегінде олигархтарды сынның негізгі нысанасына алуы өте маңызды. Шығарманың кіріспесінде автор олигархтарды ешқандай символға немесе жанама өрнектерге жүгінбестен, ​тікелей бағасын беруге ұмтылады және тәуелсіздік кезеңінде пайда болған кейбір байшыкештер ​ халықтың «басын басып» көтерілгенін айтады. Қаламгердің пікірінше, олигархтардың басым бөлігі - аяушылық пен жанашырлыққа жоқ, ​менмен және адами құндылықтардан алшақ адамдар.[6] (8-9 б.)

Романның басты кейіпкері - Аспан есімді қазақ олигархы. Аспанның шын есімі - Оспан, бірақ​ шетелдік кәсіпкерлердің Оспан есімін айтудағы қиындықтарына байланысты оны Аспан деп өзгертіп алған. Басқа ұлт өкілдері үшін өз есімін оп-оңай өзгерте салу – халқының ​ өзіндік құндылықтары мен жеке басын бұзғанын көрсетеді. Сонымен қатар, «аспан» сөзі қазақ тілінде «көк жүзі, зеңгір аспан» дегенді білдіретіндіктен, символдық мағынаға ие. Өзін әу баста басқалардан жоғары санаған Аспан биікте болудың тәкаппарлығымен өмір сүреді. Басқаша айтқанда, ол аспанға жеткен, биіктің ​ басында, зеңгір көкте. Осы себепті ол өз халқының тағдыры мен өзі туып өскен Шерқала қаласының қамын аса көп ойламайды. Американың N штатында тұратын Аспан үшін өмірдің мәні бизнес әлемінде көтерілу арқылы көбірек табыс табудан тұрады. Туған жері Қазақстаннан бірнеше мыңдаған шақырым қашықтықта тұратын Аспанды Қазақстанның да, туып өскен Шарқаланың да проблемалары қызықтырмайды. Оның бойында Қазақстанмен немесе қазақ халқымен байланысын сезінетін рухани байланысы жоқ. Ұлттық ерекшеліктер, ортақ тарих пен шынайы сенім сияқты элементтер Аспанның өмірді түсінуінде шешуші рөл атқармайды. Оның осы мәселе бойынша өзіне айтылған ескертулерге басында еш мән бермеуі – пенделік ​ ұстанымын айқын көрсетеді. Шығарманың басында автор ымдаған Аспан кейіпкер​ - ​ капиталистік жүйеде ​ ақшаны құдірет санаған, бас пайдасы ​ үшін туыстары мен ұлтынан бет бұрған адам кейпі ​ - қазіргі дәуірдегі харизманың формуласы.

Аспанның ең әуелім Америка Құрама Штаттарына баруы, орнығуы ​ және оның бай кәсіпкер ретінде түп тегінен алшақтап кетуі - американдықтардың өз тамырларын іздеуінен көрініс табатындай. ​ Бұл - Томас Трамс, бай кәсіпкер. Қартайған шағында Томас өзінің шыққан тегіне ​ қызығушылық таныта бастады, отбасылық мұрағатты зерттеп, өзінің 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін Америкаға қоныс аударуға мәжбүр болған қазақ отбасының ұрпағы ​ екенін білді. Бұл отбасы - Қазақстандағы Шерқала қаласынан шыққан. Зерттеу нәтижесінде Томас Трамс өзіне өте жақын туыстарының көпшілігі большевиктер төңкерісі мен азаматтық соғыс кезінде қайтыс болғанын, тек балалар үйінде тәрбиеленген Ханмұрат қана қалғанын біледі. Шерқалада тұратын жалғыз туысын іздеу үшін ұзақ жол жүріп, Трамс ақыры Ханмұратты табады. Ал, Аспан сол кезде Шерқаладағы ең жақсы ағылшын тілділердің бірі еді, сондықтан Аспан Трамс пен Ханмұрат арасындағы аудармашы болды. Трамс сөйлесу барысында Аспанның талантты жас екенін түсінеді және оны Ханмұратпен бірге АҚШ -қа алып кетуге ​ шешім қабылдайды. Осылайша Аспанның тағдыры өзгерді және ол Трамстың жол көрсетуі арқасында Американың бай кәсіпкерлерінің біріне айналады.

Іскерлік әлемнің ережелері мен Америкадағы тұлғааралық қарым-қатынас үлгілерін үйрене отырып, Аспан жеке адамдар мен қоғамдық ​ қарым-қатынастарды ​ реттейтін дәстүрлі қазақ мәдениетінің құндылықтары мен нормаларынан алыстайды. Дәл осындай ортада жүрген Ханмұрат болса, мейлінше​ сақтанып, абайлап, туған жерінің ерекшеліктерін ​ ұмытпауға тырысады. ​ Әрине, өзін балалар үйінен құтқарған туысы Томасқа үлкен ризашылық пен сүйіспеншілікті сезінетін Ханмұрат бәрібір ​ туған жерін, достарын сағынып қояды. Бұл кезеңде кенеттен социализмнен капитализмге өтіп, еркін нарықтық экономика жағдайына толық бейімделе алмаған Қазақстанда барша халықты толғандыратын көп-п мәселелері бар. Экономика, денсаулық және білім сияқты елеулі салаларда ​шешімін күткен ​ көптеген мәселелер бар болса да, оригархтар, олар оңтайлы кезеңнің жағдайын пайдаланып кенеттен байып кетті, бірақ ақшасы бола тұра, өз халқының проблемаларына немқұрайлы қарады. Уақыт өте келе өзіне бағытталған қазақ қоғамының реакциясын сезіне бастады. Мысалы, Жанмұрат есімді оқушыдан мектебіне компьютермен көмектесу туралы хат алған Аспан «мұндай майда ​ жұмыспен» уақытты босқа өткізе алмайтынын айтады, өз халқының жаншырылына ​ атүсті қарайды және осылайша​ жемқорлыққа бөккен ​ олигархтың бейнесін көрсетеді.

Бұл өтпелі кезеңде ​ бастан кешкен әлеуметтік-мәдени және әлеуметтік-экономикалық дүрбелең Қазақстанның жетекші ақын-ойшылдарының бірі Мұхтар Шахановтың шығармашылығынан да байқалады. Мұхтар Шаханов Түркияда​ жарық көрген «Шыңғыс ханның қателігі» атты поэтикалық романында[7] - оның «Өркениеттің қателігі» деп аталатын философиялық шығармасы мен Айтматовпен бірге жазылған «Сократты еске алу түні» театрлық спектаклі кеңес әміршіл-әкімшіл​ режимінің күйреуімен жалғаса ​ жазылған​ еді. Бұл қазақ қоғамының аумалы-төкпелі тарихын білдіреді немесе жеткіліксіз ​ жауаптарды көркем тілмен баяндайды. Тарихи тұлға Шыңғысханды және өткен ғасырдағы ​ қатал билеушілер Сталин мен Гитлерді сынға алып, олар алға тартқан құнсыздықты немесе қысымшылықты әмбебап өлшемге жеткізеді. Философиялық көзқарас ретінде ол «батылдардың әдепсіздігі» мен «азғындардың батылдығы» секілді ойларды алға тартып, ​ олардың қоғам үшін емделмейтін жараларын жайып салады. Ол 20-ғасырдағы езушілерді немесе «тирандарды» сынға алады. Дәл осындай дамудың болжамдарын Қырғызстанда да көруге болады. Шындығында, 2008 жылы дүниеден өткен Шыңғыс Айтматовтың соңғы жарияланған «Таулар шыңға шыққанда: мәңгілік келісім» романының[8] сюжеті - Кеңес өкіметі тарих сахнасынан кеткеннен кейін мазасызданған қырғыздардың тағдыры. Ол ұсынған социалистік немесе коммунистік әлеуметтік-экономикалық тәртіптен капиталистік немесе «қатал» еркін нарықтық экономика сиқы ​ сипатталады. Кітапта алға тартылатыг ​ ең маңызды сұрақ - автор Шекер ауылына келген сайын адамдар қоятын «Әлем өз орнында ма?» деген сұрақ болып табылады. Бұл бүгінгі күні де жиі қойылатын сұрақ. Шаханов өркениет туралы кітабында төрт негізгі элементке басымдық береді: «туған жер, ана тілі, ел тыныштығы мен халықтың дәстүрі». Бұл жоғалту оның «өзін», «жеке басын» және «болмысын» жоғалтқанын білдіреді. Дәл осы ​ «болмысынан» - ерікті түрде ме, білместікпен ​ бе, әлде біле тұра ма - ​ ажырайтын қазақ мәдениетімен қоса оған өзіндік құндылықты қосады. Сондықтан автор оған «олигарх» сын есімін жатқызады.

Олигархтардың өз халқынан бойын аулақ салуына ​ ең көп назар аударатын адамдардың бірі - Шерқалада жергілікті журналист болып жұмыс істейтін Жасхан Журкабайұлы. Сол Жасхан ​ Аспанды сынап, ​ газетке «Байлықтың батпағына батқан адам» деген өте өткір ​ мақала жазады. Бұл мақала туралы оның жиен- туысы ​ Доспан Америкада жүрген Аспанға хабарлайды. Жағдайға ашуланған Аспан алдымен журналистпен телефон арқылы ​ сөз таластырады, сосын Қазақстанға арнайы ​ келеді және талас-талқылау бетпе-бет жалғасады. Екі жақ өздерінің әділдігіне сенгендіктен, пікірталас күшейіп, екеуінің арасында қақтығыс басталады, алайда​ өзара түсініскен соң, ол кейін достыққа айналады.

Жасхан мен Аспан арасындағы қақтығыс негізі - ауқатты олигархтардың қазақ халқының тұрмысы мен жағдайына немқұрайлы қарауы ғана емес. Жасхан сонымен қатар Аспан мен басқа да олигархтардың ақшаның құлы екенін, сондықтан мәдениет, өнер мен әдебиет сияқты ұрпақ үшін аса зәру салаларға көңіл аударып, уақыт бөлуге уақыт жоқ екенін айтады. Әдебиет төңірегіндегі пікірталас біраз уақыттан кейін ұлттық әдебиет арқылы рухани тамырға дейін созылады. Жасхан Аспанды келемеждеп, қазақ жазушылары мен ақындарын білмейді деп сынайды. Ал Аспан болса, Толстой мен Хемингуэй сияқты әлемге әйгілі жазушыларды білемін деп өзін қорғап, Жасханның әдебиеттегі ұлт туралы тезисін жоққа шығаруға тырысады, қазақ жазушылары әлемдік әдебиет үлгілерін ​ үйренбей, табысқа жете алмайды деп мәлімдейді. Жасханның сыны бастапқыда Аспанды ашуландырғанымен, ол бірте-бірте өзіне сұрақ қоюды ​ бастайды, ал романның ​ соңына қарай Аспанның ішкі әлеміндегі оң өзгерістердің сезілуі ​ осы талқылаудан бастау алған.

Шығармадағы екінші маңызды сала - Ханмұраттың шынайы ​ махаббатпен, тосын өліммен және жүрек сыздатқан сағынышпен бетпе-бет келген сәтіндегі ​көріністер баяны болып табылады. Томас Ханмұратты балалар үйінен алып шығып, АҚШ-қа апаруға шешім қабылдағанда, өзінің ​ бала кезден жанына жақын ​ ең қымбат досы Елмұраттан​ ажырағысы ​ келмейді. Екі тағдырлас достың тосыннан бөлінуінен ​ туындаған көңіл өкініші Ханмұраттың сағынуын уақыт өте келе барынша күшейтті және бұл жағдай оның Шерқалаға қайта оралуының негізгі мотивациясына айналады. Бірақ Ханмұрат қайтып келгенде,​ досы Елмұраттың кенеттен​ қайтыс болғаны туралы хабарды естиді, сөйтіп қатты қайғыға батады. Елмұраттың атасы Қабыш қарт ата -анасынан ерте айырылған Ханмұратты қорғайтын қайырымды адам, сонымен қатар рухани тамырына барынша берік ақылды қария. Бірақ немересі Елмұрат қайтыс болғаннан кейін бұл адамның да тауы шағылып, өмірдің мәнсіздігін сезіне бастауы байқалып қалады. ​ Ханмұрат досы Елмұраттың қатерлі ісік ауруынан қайтыс болғанын біледі. Аймақта қатерлі ісік аурулары тоқтаусыз ​ өсуде, бірақ онкологиялық ауруханада емделуге қажетті дәрілер мен техникалық құралдар жоқ. Осы себепті Елмурат сияқты көптеген адамдар қатерлі ісік ауруынан қайтыс болады.[9]

Біраз уақыттан кейін Ханмұрат өзінің ата -анасының өлімі де осы онкологиялық ауруға байланысты екенін біледі. Жасхан айтқандай, бірнеше жыл бұрын мемлекет Шерқала қаласына мемлекеттік қызмет көрсететін жақсы ғимарат салуға қаржы бөледі. Дегенмен, қай ғимарат салынады деген пікірталас жүріп жатыр. Сол кезеңнің әкімі Тасқара балалар үйін салғысы келеді. Алайда, Ханмұраттың әкесі Сазанбек бұл ұсынысқа қарсы болып, Шерқалаға балалар үйі емес, аурухана қажет екенін алға тартады. Ақырында, әкімнің айтқаны орындалады, бірақ осы ауыр тайталастан ​ ​ алдымен Ханмұраттың әкесі, содан кейін анасы қайтыс болады. Уақыт өте келе Тасқараның емес, Сазанбектің айтқаны дұрыс болып шықты. Тасқара орталықтағы әкімшілерге жағыну ​ үшін популистік тәсілмен салған балалар үйіне бала таба алмайтындықтан, ол жетім балаларды жақын аймақтардан іздеуге мәжбүр болды. Жасханның Ханмұратқа айтатыны - оның жетімдік оқиғасы ғана емес, сонымен бірге халықтың қажеттіліктерін елемей, көбірек билікке ие болғысы келетін жемқор билеушілердің сиқы. Ханмұрат балалар үйінде өсуінің себебі - оның әкесі құрылысқа қарсылық жасаса да ,​ әкім Тасқара​ балалар үйін​ тұрғызуға ​ мәжбүрледі, бұл Ханмұраттың әкесі Сазанбектің мезгілсіз өліміне әкелді, әрі Қабыш​ қарияның ​ Ханмұратты тәрбиелеуіне кедергі келтірді. Ханмұраттың тағдырын​ талдай бастаса, ол ​ сыбайлас жемқор билеушілердің жеке өміріне үлкен зиян келтіргенін көрсетеді. Осы тұрғыдан автор әлеуметтік теңсіздік ​ пен жеке адамдардың өмірінің арасындағы шиырлы байланысты көрсетеді. Бұл қоғамды құрайтын индивидтер, уақыт өте келе жекенің ​ қирауы әлеуметтік жараға айналады.

Романның ​ кейінгі бөлімдерінде Ханмұрат ғашықтық дертіне ұрынып, ​Шерқалада қалуды шешеді. Ал, Аспан болса бірте -бірте өз қателіктерін көріп, оған әсер еткен журналист Жасхан мен Ханмұрат, ​ өзінің ұлттық құндылықтарына бірте-бірте орала бастайды. Бұл процесте Аспан капитализмнің адами құндылықтарды елемейтін қатал бет -бейнесімен бетпе-бет ​ кездеседі және іс барысында табысқан ​ серіктесі Джон Дэвистен де, өзінің ​ ең жақын адамы Артур Хаземеттен де опасыздық көреді, сөйтіп байлығының маңызды бөлігінен айырылады. Сеніп келген көмекшісі ​ Артур есірткі контрабандасының халықаралық бизнесіне кірген ​ және осы жұмыстарды атқара отырып, ол Аспанға байқатпай қол қойдырған құжаттары арқылы ​ қиындық тудыратын әрекеттермен айналысты. Есірткі саудасының Америкадан Орталық Азияға дейінгі тағы бір тірегі - Қазақстанда. Патриот журналист Жасхан ​ Шерқаладағы есірткі ​ саудасына жан-тәнімен қарсы, бірақ ондай ұйымдасқан топқа әлі жетпегендіктен, ​ өз әлсіздігіне ​ шыдай алмай, үлкен күйінішпен өмірін қияды. ​ Есірткі бизнесінің бір ұшын​ Шерқалада ​ жүргізетіндердің бірі - Күлайша есімді әйел. Бұл әйел, Ханмұрат ғашық болған Лалагүлдің тәтесі, Ханмұраттың эмоционалды өміріндегі бақыт​ сезіміне ​ қауіп төндіреді. Лалагүл Күлайшаның үйінде тұрады, ал Аспан Ханмұратқа ​ мұндай сұрқия әйелдің жақын туысына үйлену қаупі туралы ескертеді. Біраз уақыт ​ этикалық құндылықтар мен махаббат арасындағы ​ қайшылыққа тап болған Ханмұрат кейінірек Лалагүлдің тәтесі сияқты азғын, арсыз ​ адам емес екенін түсінеді, нәтижесінде махаббат жеңеді.

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

Негізгі сөзге оралу: Мен кіммін?

Шығармада есірткі саудасы, жемқор билеушілер, жоқ-жітік пен кедейлердің тағдырына атүсті қарау сияқты ​ әлеуметтік мәселелер терең қарастырылған. Сонымен қатар, автордың өмірді түсінуде, өмірге күмән келтіруде және осы құндылықтармен үйлесімді тіршілік кешуде ​ маңызды рөл атқаратын құндылықтар туралы толғану мен ой салу ​ сияқты мәселелерге мейлінше ​ ынталандыратын тәсілі бар екен. Бұл нүкте көбінесе оқырманға Аспанның оңаша қалып өзінше түрленуі кезінде, ​ ішкі ойымен айналысатын сәттері ​ арқылы жеткізіледі. Ішкі монологтық техниканың көмегімен Аспанның көкейіндегі сұрақтар мен сауалдар оқырманға жол салады. Аспан, әрине, ​ өмірге деген көзқарасын кенеттен өзгертпейді. Оның ұлттық-рухани құндылықтарға бет бұруға шешім қабылдауы және өз өмірін қайтадан түсінуге тырысуы - ішкі философиялық ізденістерінің нәтижесі. Шығармада осы сұрақтардың рефлексиясы кейіпкердің психологиялық тұрғыдан түрленуін шынайы етеді. Түн ішінде ​ Аспан өзінің кім екенін, бұл дүниеге не үшін келгенін, қандай мақсатпен ғұмыр кешіп жатқанын және биік шыңға ұмтылу мәнін өзінен өзі ​ ​ сұрайды және анда -санда өзімен -өзі таласады:

«...Мен кіммін? Тағдыр маған не сыйлады және неліктен ​ мұхиттың арғы бетіне қарай​ сүйрей​ жөнелді? Әлбетте, ​ өзімнің жанашыр тәлімгерім Томас Трамстың арқасында шалқыған кәсіпкер атандым. Сөйтіп, бұл салада айтарлықтай жетістіктерге жетіп, ​ биікке қол создым, ә? ​ Бірақ бәрібір​ қолдарым әлі бұлтқа тиіп тұрған жоқ! Менің шетсіз-шексіз ойларым мен тарау-тарау психологиялық азаптарым кімге керек және мен неге ылғи тікенді жолдармен жүремін? Уақыт менің орнымды анықтады ма? Маған бұрын кім болғанымды және келесіде кім болатынымды білуге, уа заман, азғана ​ ​​мұрсат -мүмкіндік беріңіз!..» (153 -бет)

Кейде осындай сұрақтарға жауап беруге қиналатын Аспан өзінің философ болып туылмағанына өкінеді. Алайда, Аспанның бұл жерде байқамайтыны ​ -​ осы сұрақтарды өзіне қоя бастаған сәттен-ақ ізденісті бастап, өмірдің мәнін анықтау үшін алғашқы философиялық қадамға барғаны. Өзі, өмірі және ​ өмірдің мәні мен мақсаты туралы бұл таусылмас сұрақтар Аспанды мүлде басқа адамға айналдырады, солайша ​бизнесте олимпиадашы болуды ойлап, өзіне қымбат ​ құндылықтардан алыстатқан кері мінезден ​ арылуға жетелейді. Әлемге және өз қаласына, халқына және еліне қызмет етуді мақсат ететін өмірдің есігін ашу басты нысанаға айнала бастайды. ​ «Олимп», яғни саммит - бұл бизнес әлемінде табылған ақшаға қол жеткізетін қасаң позиция емес, рухани саяхаттан кейін өзін табуды және ұлттық құндылықтармен кездесуді білдіретін ұғым. Бұл жерде рухани, адамдық, философиялық және интеллектуалдық шың бар. Романдағы ​ есі дұрыс адамды білдіретін журналист Жасхан айтқандай, Ахмед Ясауи ​мен Фараби сияқты есімдер осы шыңға бірнеше ғасыр бұрын жеткен. Өздері жүріп бара жатқан жолды білмейтіндердің мұндай саммит туралы армандауы мүмкін емес.​ ​

Әңгіме соңында Аспан есірткі контрабандасы бизнесінде қиын болса да өзінің кінәсіз екенін дәлелдейді және өмірге деген көзқарасын өзгерту арқылы өз елі мен халқына қызмет етуді бірінші орынға қояды. Ол бұдан былай қазақ халқының игілігі үшін жұмыс жасайды, әсіресе онкологиялық аурухананың жұмысын қолға алуды ойластырады. ​ Жасхан мен Кабыш сияқты позитивті кейіпкерлер тағдыры өліммен аяқталса да, әділдік пен ұлттық-рухани құндылықтарға берік болып, өз өмірін халқының болашағына арнау керектігін көрсетеді. Өмір мен оның ішкі әлеміне сын көзбен қарайтын Аспанның шығарма соңында сыбайлас жемқорлық жағдайынан аман-есен шығуы - автордың болашақ туралы оптимистік ойын жеткізеді, ел болашағынан ​ хабардар етеді. Сюжет соңында Аспан өзінің кінәсіздігін дәлелдей алады, бұл қаламгердің ​ дидактикалық мәтіндегі жақсылықты марапаттағанын білдіреді. Шығарма ​ соңында пайда болған позитивті атмосфера өмірін қазақ халқына арнаған және өз өмірінің құнымен ​ төлеген Жасхан мен Кабыш тәрізді адамдардың ізгілік жолындағы батыл күрестері бекер еместігін көрсетеді.​ Шығармада нарықтық экономикаға көшу кезінде туындаған әлеуметтік бұзылуларды ашатын жүйелік сыннан басқа, жеке құндылықтар мен жеке сынақтан өткізуді қамтитын және оған сұрақ қою арқылы тереңге ​ жол ашатын адамзат сыны да бар.

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

XXI- ғасыр мен интернеттің цифрланған адамы: «Интерадам»

Кітаптағы екінші роман - «Интерадам» деп аталады. Шығарманың бас кейіпкері - Қоңырхан есімді журналист. Облыстық газетте жұмыс істейтін Қоңырхан жаңа заман технологиясын жақсы меңгермесе де, кәсібіне орай ​ кейбір ​ жаңашылдықтан алыс емес. Өзі жұмыс істейтін ​ газеттің басшысы Қоңырханнан қызықты да оқылымды мақала сұрайды. Қиялға беріліп, ​ не жазуды ойланып отырғанда, бір күні оған интернеттен хабарлама келеді. Хабарламаны жіберуші - «Interadam» атты пайдаланушы және бұл​ қолданушының жалғыз ақпараты. Хабарды оқыған ​ Қоңырхан ә дегенде бұны ​ кім жазғанын түсіне алмайды. Хабарламаны жіберуші өзін «мырза X» деп атай алатынын айтады. Бұл ​ адамның (бәлкім адам емес пе) нақты кім екенін білмесе де, Интерадамның өзі туралы көп мәлімет білетінін түсінеді және бұл жағдайға таң қалады. Ол Конырханның кей пікірлеріне ​ қарсы шығып, онымен интеллектуалды пікірталас жүргізгісі келетінін айтады:

«...Сіз менің кім екенімді өз қиялыңызбен болжай алмайсыз, алайда ​ өзім ​ сіз туралы сырттай жақсы қанық болатынмын.​ ​ Мен кейінгі уақытта​ жазылған мақалалардағы сіздің пікірлеріңізді қалт жібермеймін, тіпті қысқа ​ хабарламаларды да​ елеусіз қалдырып ​ көргем жоқ,​ бәрін де ​ жан- жақты зерттеп,​ мұқият таразылаймын. Ашығын айтайын, ​ сіздің бірсыпыра ​ ойларыңызбен жүз ​ пайыз келісемін, бірақ кейбірін мүлде қабылдай алмаймын. Қысқасы, ​ мен олар жайында пікірлесіп, ​ байыпты әрі ұзақ талқылауға дайынмын...» (193-194 б.)

Интерадам өзінің бірінші хабарламасында жер басып жүрген барша адамдардың жалпы тіршілік жағдайын таразыға салып, салмағын​ анықтауға ниеттенеді. Расында, көп ​ адамдар – айналада болып жатқанның бәрін сол қалпымен​ қабылдайтын мойынсұнғыш пенделер. Бұндай немқұрайдылық олардың қадам сайын кезігер қауіпке қарсы тұра алмауына әкеледі. Қоңырханды әуелде мақтай отырып, оның ​ өз ​ еліне адал қызмет еткісі келетін жақсы адам екенін жасырмайды. Бірақ Х мырзаның ​ Қоңырханға қарсылық білдіретін кейбір күмәнді нүктелері ​ де бар. Бұлардың біріншісі - Конырхан тым оптимист, барынша өзіне сенімді және айналасындағы көптеген адамдардың ынсапсыз надандығын көре білмейді. Екіншіден, оның ​ өз көзқарастарын абсолютті ақиқат ретінде қабылдауы да қателік. Интердам бұл жағдайды Қоңырханның нарциссизмімен байланыстырады. Бірінші хабарлама «бұл талқылау тақырыбы кейінірек қайта​ жалғасады» деген уәдемен аяқталады.

Баяндаудың келесі бөлігі - виртуалды әлемдегі Қоңырхан мен Интерадам арасындағы хабарламалар мен осы хабарламалардағы интеллектуалды пікірталастардан құралады. Бірақ Қоңырханның​ күнделікті жұмыс ​ тәртібі өзі ​ білмейтін адаммен/виртуалды болмыспен дауласудан ғана тұрмайды. Одан да өзекті жағдайлар иін-тірескен. Олар ​ мынадай: тезірек бастығының көңілінен шығатын проблемалық мақала жазуға тырысу;​ еуропада ​ оқуын аяқтағаннан кейін Қазақстанға оралған сүйіктісі Гүлжанмен арадағы байланысты реттеу және тағы басқалар. Шетелде жүргенде дүниетанымы күрт өзгерген Гүлжанның әсіресе еркек пен әйелдің арасындағы қарым-қатынасқа басқаша ​ көзқарасы Конырханды ой ​қайшылығына жетелейді. Тиісінше, екі ғашықтың пікір қақтығыстары дін, жаһандану, ұлт, дәстүр, гомосексуализм сияқты әр түрлі салаларға таралады. Қоңырхан бір жағынан Х-адаммен қызылкеңірдек айтысса, екінші жағынан Гүлжанмен дүдамалы басым тосын идеялар шайқасына түседі. Бұған ​ енді келіп,​ досы Жапалбектің​ ауыл әкіміне ​ сайлауға түсуі кимелеп, оған қол ұшын беріп, көмектесуге талпынып жатқанда, оның жақын туыстары Кеңес өкіметі кезінде ​ «істі болғаны» ​ қосылады, Қоңырхан үшін бұдан кейін ішкі тартыс-жанжалдың көлемі барынша ұлғая ​ түседі.

Қоңырхан ондай деректі​ қайдан білді?​ Келесі бір жіберген​ хабарында Х-адам​ Жапалбектің атасы кеңес өкіметі кезінде «халық жауы» деген қылмысқа​ ілініп, ​ сотталғанын айтады. Уезд шенеуніктері мұны біледі және егер Жапалбек сайлауда жеңіске жететін болса, оны құлату тетігі ​ ретінде пайдалануы әбден мүмкін. Өйткені тәуелсіз Қазақстанда ​ бір кездері ​ атасы халық жауы болған адамды​ билік басына отырғызуды халық​ дұрыс деп санай ма, жоқ па​ - белгісіз. Қоңырхан Интерадамнан білген бұл ақпарат көптеген сұрақтар туғызады. Қайсыбір азамат ​ ата -бабасының бұрын жасаған қателігі үшін жауапқа тартыла ала ма? Тәуелсіздік кезеңінде ешқандай талқылау-зерттеу жүргізбестен, кеңестік кезеңде бекітілген даулы ережелерді қабылдау қаншалықты дұрыс? Осы сұрақтарға жауап іздеген Қоңырхан мұрағатқа кіре жүріп, ​ күрделі ізденістерден кейін Жапалбектің атасы туралы теріс пікір жазып берген бөтен ешкім де емес, өзінің атасы екенін біледі. Бір жағынан, ол осы жағдайға байланысты досының алдында өзін кінәлі сезінеді, екінші жағынан, ол адамдардың қалай мұндай іске баруы және бір-бірінің тағдырына кедергі келтіріп, тосқауыл қоюын түсіне алмай басы қатады. Өмір мен адамдар туралы бұл жауапсыз сұрақтар ​ Қоңырханның ішкі әлеміндегі арпалысты оятады.​

Кеңес өкіметі кезінде ауыл тұрғындарының бір -біріне нендей қисық әрекеттер істегені туралы ең көп ақпаратқа ие​ адамдардың бірі - Бәлдубек. Психикасында кішкене кінараты бар, өзі әредік дәрігерлер көмегіне жүгініп, ​ емделіп жүретін және тез ​ ашуланатын ​ ​ Бәлдубек - барлық қайшылықтарға қарамастан, қай кезде де ​ шындықты жасырмайтын және қатал болса да қоғамға қажетті сындарды айта алатын адуын мінез ауыл тұрғыны. Дәстүрлі халықтық наным-сенімде психикалық жағынан тұрақсыз көрінетін ​ адамдар Құдайға аздап жақындау ​ және ақылмен-тапқырлықпен ​ сөйлей біледі ​ деген түйіндеме ​ бар. «Интерадам» романында ​ Бәлдубекке автор тарапынан тап мұндай сипаттама болмаса да, жалпы әңгімені байыптап қарасақ, ол сатира мен әлеуметтік сынды орынды қолданып, дана пікірлер айтатынын оңай байқауға болады. Бәлдубек қазақтардың және бүкіл түрік әлемінің ұлы ойшылы Әбу Насыр Фарабимен өз қиялы арқылы әңгіме жүргізетіні және онымен пікір таласына түсетіні де​ ​ айшықтап айтылған. Ақыл-ойы тұрақсыздау адамның данагөй Фарабимен емін-еркін сөйлесе ​ аламын деп айтуы, қалай десек те, ​ бір қарағанда, оның ақыл кемістігіне ​ жатқызылуы мүмкін. Бірақ Бәлдубектің адамдар мен өмір туралы толғаныстарындағы жүйелі ​ ойлары оның шын мәнінде​ тереңге бойлай білетін ​ ​ жеке тұлға екендігі туралы толық әсер береді. Ол, әсіресе, ​ Кеңес Одағы кезінде ауылдастарының ат төбеліндей билеушілерге жалпақшешейленіп, жәдігөй мінез байқатып, бір-бірін негізсіз​ айыптаулар тағып, екіэүзділікке барғанын қатал сынға алады. Автор осы жерде Бәлдубектің тосын көзқарасы мен идеяларына сүйене отырып, қазақ халқының өткеніне сын көзбен қарауға есік ашады.

Х-адаммен болған ​ виртуалды ортадағы талқылаудан кейін Конырхан кеңестік кезеңде көбірек көрініс берген​ ​ пенделердің ​ тырбима табиғаты мен мәстек мінез-құлқы туралы көбірек ойлана бастайды. Кеңес өкіметі құлағаннан кейін демократия күшейіп, әділетсіздік азайды. Бұл жағдай әл -ауқат пен бақытты заманның барынша ​ өркен жаюына ​ әкелуі керек еді, бірақ керісінше, адамзаттың тіршілік проблемалары күннен күнге артып отырды. Рухани дағдарыстар көптеген адамдарға кері әсер етуде және адамдар мейлінше сенетін құндылықтарды өте қысқа уақыт ішінде жоғалту арқылы өмірлік көзқарастарын жылдам ​ өзгертті. Қолында барды бағаламайтын және желдің бағыты бойынша үнемі өзгеріп отыратын бұл адамдардың жағдайы олардың өмір сүру принциптерін бұзды.​ Ал, мұндай ойсыздық ​ Қоңырханның да ​ ​ санасына сыналап еніп, еріксіз ​ жаулай бастайды. Сонымен қатар, Х-адамнан тосын хабар келеді де, артынша ​ адамның таңдауы мен еркінің Құдайға қатынасы туралы жаңа пікірталас басталады. Интерадам фаталистік көзқарасты жақтайды, өз идеялары мен құндылықтарын үнемі бұзатын адамдар шынымен де Құдайдың бақылауында болады деп шегелейді. ​ Бұл идея бойынша - жақсылық, жамандық, даналық және ақымақтық сияқты әркөріністі құбылулардың ​ барлығы Құдайдың адамды қандай күйде ​ жаратқанына байланысты.​ Жаратушы адамды қалай жаратса, солай өмір сүреді. Осындай ​ фаталистік көзқарасқа​ иланған Интерадам шын мәнінде адамның барлық кемшіліктері мен жамандықтары үшін Құдайды кінәлайды.[10] Interadam ашқан тағдыр-ерік қарым-қатынасы туралы бұл пікірталас Қоңырханды одан сайын шатастырады, бірақ ол бәріне қарамастан, адам өз мақсатына еңбек пен ерік арқылы қол жеткізе алатынын айтады.

Шығармада ​ Интерадам Қоңырханмен ғана емес, оның сүйіктісі Гүлжанмен де әлеуметтік желіде​ тіл қатысып, «сөйлеседі». Х-адамның Гүлжанға жыныстық қатынас пен неке туралы айтқандары Қоңырханды ашуландырады және екі ғашықтың арасында дау басталады. Өйткені Гүлжан гомосексуалистік, яғни еркін ​ қарым -қатынасты қорғаса, Қоңырхан мұны әдепсіздік ​деп санайды. Гүлжанның айтуынша, Қоңырханның биік пафосты идеялары замана шындығымен сәйкес келмейді:

«...Егер сіз шынымен солай ойласаңыз, мен де өз пікірімді жасырмаймын. Айталық, мен уақыт ағымына еркін ілесіп, заман өзгеруіне еш күдіксіз, сабырмен қараймын. Ал, ашығы сол, мына ​ сіздің қарашаруа деңгейіңізде тоқтап қалып, үйдің алдындағы орындықтарда отыратын ​ қарт әжелер сияқты өсек айта алмаймын.

Жас жігіт ашуланып кетті.

​ - Хмм, сіз шетелді еркін шарлап қайтқаныңыз үшін ғана осылай өктем айтасыз ба? Тоқтаңыз! Иіскеңіз! Ауыл исін сезініңіз!​ Ауыл - халқымыздың алтын бесігі​ екенін ұмытпағайсыз! Кім өткенге және өз тегіне тас лақтырса, оған келешек барынша қатал үкім әзірлеп қоймақ...»

​ ​

«...Әй, менің әңгімешім! Тағы не айтасыз? Құрғақ армандауды төгілдіре жалғастырыңыз! Бөспе әңгімелерді тоқтаусыз төге ​ беріңіз және бұл турасында ​ өзіңізді мүлде тұсап-ұстамаңыз... (253 -бет)

Бұл диалогтан көрініп тұрғандай, Конырханның айтуынша, Гүлжан - модернизацияның үстірт әуесқойы, ол шетелде оқыған кезде әр түрлі идеялардың әсеріне түсіп, өзіндік құндылықтардан алыстауды прогрессивтіліктің бір түрі ретінде қабылдаған. Гүлжанның айтуынша, Қоңырхан - артта қалған сөзуар-сөйлеуші, ол дәстүрлі құндылықтарды ұстану үшін өз уақтының дамуын қадағалай алмайды және бос өмірді қуып, қазіргі тірлікте ​ баламасы жоқ ертегілер айтады. Шетелде оқыған Гүлжанның идеялары Интерадаммен үйлесімді болса, Қоңырхан оларға интеллектуалдық және моральдық негізде қарсы тұруға тырысады. Гүлжанның айтуынша, бостандық пен прогрессивтілік мінез-құлық адам санасының жануарлар инстинкті деңгейіне дейін төмендеуінен тұрады, дейді.

Қонырхан мен Гүлжан арасындағы менталитет жанжалынан туындайтын қақтығыс екі жастың бөлінуіне әкеледі. Алайда, жазушы Гүлжанның психикалық ғана емес, сонымен қатар физикалық ауруға шалдыққанын да аша отырып, ​ жас қызды «жазалайды». Гүлжан шетелде оқып жүргенде неке қиюға қарсы феминистік табынушылыққа қосылады. Әлемдік деңгейде ұйымдастырылған бұл секта гомосексуализмді де насихаттайды. Секта берген дәрі -дәрмектерді қолдана отырып, Гүлжан емделмейтін ауруға шалдығады және оның денесін қара жүн-қауырсындар жабады. Жас әйел үшін қорқынышты жағдайды түсінген Қоңырхан Гүлжанға емделуге көмектескісі келеді, бірақ бұл мүмкін емес. Адам табиғатына қайшы келетін амалдар жас әйелдің өмірін қалай қараңғылық тұңғиығына ​ түсіргенін көрсететін бұл мысал автордың дидактикалық тәсілінің жемісі.

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

Болашақтың айқайы: космополитизм

Әңгіме Конырханның Гүлжан және ​ Интердаммен болған пікірталастарынан басталады. Х-adam мен Қоңырхан арасындағы негізгі талқылау тақырыптарының бірі - ұлтшылдық. Interadam журналистен адамзаттың ұлттарға қалай бөлінгенін сұрайды. Кейінірек ол жаһандану процесі әлемде қарқынды түрде дамып келе жатқанын және космополитизм - «болашақтың айқайы» екенін дәлелдейді. Interadam хабарлағандай, ұлт ұғымы жақын арада өзінің әсерін жоғалтады. Барлығы адамзаттың ортақ белгісі бойынша кірігеді. Бұл тұжырым ​Конырханды Адам мен Хауаның жаратылуынан басталған адамзаттың ұзақ тарихы туралы ойлануға жетелейді. Ежелгі ​даму процесінде ұзақ соқпақты ​ басып өткен адамзат әлі күнге дейін өмірдің негізгі принциптерін бұзып, азаматтық жолмен дұрыс жүре ​ алмайтындығын ойлап, ​ ​ технологиялық жетістіктердің​ қаншалықты тиімді екеніне алаңдаған Конырхан сонымен қатар ми, сана мен генетика туралы толғанады. Ол өзінің құпиясын іште сақтайтынына сенеді. Монотеистік діндердегі жаратылыс сенімі мен эволюция теориясы арасында қайшылық бар деген болжамға негізделген пікірталаста Қоңырхан адамның рухани құндылығы мен оған берілген жақсы мәнді негіздеу үшін Аллаға сенуге сүйенеді.​ Интерадамның адам туралы түсінігі - өзінің инстинктеріне бағынып, өз рахатына ұмтылу, болмыстың биологиялық ерекшеліктеріне қарамастан, пенде болғандықтан, өзіне ​ Құдай берген рухани мәні бар деген сенімге қайшы келеді. Эволюция теориясы бойынша, басқа​ тіршілік иелерімен бірге пайда болған адамдар жануарлардан онша ерекшеленбейді. Жаратылысқа ​ деген сенім мен эволюция теориясы арасында қайшылық бар деген болжам – пікірталас негізіне айналған ашық пікір. Алайда автор Қоңырханның идеялары арқылы адамның шығу тегін күшті рухани топыраққа байланыстыру үшін және адами болмыстағы рухани-трансцендентті мәнді Интердам ұсынған адам туралы түсініктен қорғау үшін осындай қарсылыққа барғаны көрінеді.

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

Х-адамның барлық ойлары мен талқылаулары адамның кемшілігі мен әлсіз жақтарына бағытталған. Қоңырхан, керісінше, жарық дүниеге келген адам жаратылыс мәні бойынша құрметті орынға жайғасуға ылайық ​ деп ойлайды. Бұл ретте Конырханның діни және дәстүрлі ойлауының адамдарға білдіретін рухани мағынасы да маңызды рөл атқарады. Бірақ дәл осы сәтте шығарманың негізгі сұрағы туындайды. Неліктен Алла жаратқан абыройлы жаратылыс, болмысында ізгілік бар және рухани құндылығы бар адам осындай үлкен зұлымдықтар жасап, азап шегеді? Өткен өмір кезеңдеріне сын айтылатын бөлімдер бұл жағынан ерекше. 1937 жылы Сталиннің қолдан ұйымдастырған қырғыны кезінде Қоңырхан ауылының тұрғындары бір-біріне опасыздық жасады. Тіпті бір отбасы мүшелері бір -біріне опасыздық​ жасауға мәжбүр ететін факторлар қандай? Қоңырхан осыларды ойлай отырып, адамзат туралы салалы сұрақтарға ​ жауап іздейді. Ол бастапқыда Интерадамға қарсы шығып, ​ 20-ғасырдағы капиталистік әлем туралы сұрақтарға жауап беруге тырысады, бірақ кейінірек, ол өзінің сүйіктісімен арадағы түсініспеушілік пен ажырасудың әсерінен ол дауды уақытша тоқтатады.​ Қоңырхан​ мен Гүлжан арасындағы ​ дін, дәстүр, ұлт, модернизм және сексуализм сияқты көптеген тақырыптарды қамтитын бұл сұрақ қою процесі уақыт өте келе «психикалық ауруға» ​ ұласады. Қоңырхан ойлайды: өзі шын сенетін құндылықтарды жоғалтпай, жаһандық жүйеде «адам болып қалу» мүмкін бе? Немесе адам болу цифрлық дәуірге ілесуден, рахат пен қызығушылыққа бағытталған өмір сүруден, дәл Х-адам мен Гүлжан жақтағандай, дін, ұлт және дәстүр сияқты құндылықтардан арылу арқылы бола ма? Автор дидактикалық тәсілмен жазған шығармасында оқырманға осы сұрақтарды қоюға тырысады. Жұмыста Қоңырхан да осындай ​ сұрақтардың барлығына философиялық тұрғыдан терең жауап бере алмайды. Бұл жерде автор әңгімені дәйексіз талқылауларға батырып жіберуден бас тартады және бұл сұрақтардың жауабын оқырманға қалдыруды жөн көрген деп айтуға болады. Себебі, мұндай ​ сұрақтар бір сөйлемнен тұратын түпкілікті жауабы жоқ және адамдар үнемі қарастырып, талқылауды жалғастыратын жағдаяттар. Мұндағы мақсат - оқырманды осы мәселелер туралы ойлануға бағыттау. Алайда автордың мүлде бейтарап көзқарасы бар деп айтуға болмайды. Қоңырхан ұсынған ой автордың идеяларын ұлттық-рухани құндылықтарды қорғайтын тәсіл ретінде де ашады. Адами құндылықтарды қорғай отырып, Бәлдубектің туысы Ақнәзік есімді қызға Қоңырханды таныстыруы және дәстүрлі үйлену тойын жасап, ​ бақытты үй құруы автордың ұстанымын айқын көрсетеді.

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

Қорытынды

Нәтижесінде, қазақ қаламгері Жолтай Жұмат-Әлмашұлы «Олигарх және олимп» пен ​ «Интерадам» романдарында ​ жекелік құндылықтарды жоғалтпай, әлеуметтік және жаһандық жүйеде өмір сүру үшін жеке адамның күресіне назар аудара отырып, қазіргі өзекті мәселелерді жарықтандыратын дидактикалық мәтіндер түзе алды.

«Олигарх және Олимп» - бұл адамдардың көп нәрсе табуға және «құдай болуға» деген шексіз де қанағатсыз қалауына қарамастан, егер​ өзіне-өзі есеп бере алса, ұлттық және рухани құндылықтарға қайта оралуға болатынын көрсететін көркем жұмыс.[11] Аспан тұлғасында бейнеленген мәнге оралу үшін бұл күрес, бір жағынан, социалистік жүйеден шыққан Қазақстанның нарықтық экономика жағдайынан туындап отырған ​ проблемаларын ​ көрсетеді. Жекелеген ​ адамдармен емес, көбіне өз басшыларымен «сыйлас» ​болуды ойлайтын популист әкімшілердің қателіктері сынға алынып қана қоймайды, білім мен денсаулық сияқты елдік нышанның негізгі мәселелеріндегі ​ кемшіліктері ашылады. Капиталистік жүйедегі ​ әлемдік деңгейде туындаған сыбайлас жемқорлық және халықаралық есірткі саудасы сияқты мәселелерді де автор ​ өз шығармасында ​ талқылайды.

«Интерадам» романында ақпарат пен технологиялар дәуірінің жаңа құндылықтарынан туындаған қақтығыс айтылады. Адамдардың көзқарасы мен құндылықтар жүйесі өзгерген кезде дінге, дәстүрге, ұлттық бірегейлікке, отбасы мен жыныстық қатынасқа деген көзқарас та өзгереді. Ұлттық және рухани құндылықтарына адал Қоңырхан ұсынған интеллектуалдық күрес автордың азғындау қаупіне назар аударуға деген ұмтылысын көрсетеді және оның болашақта тамырынан ажыратылу қаупін сездіреді. Екі шығарманың ​ ортақ жағы -​ бұған дейін бастан ​ өткен қиын да күрмеулі мәселелерді шешу үшін осы күндері орын алып отырған кемшіліктерді ​ сынға алады және осылайша қазақ халқының құндылықтарын жат қылуға болмайды деген хабар береді. Бірінші баянда ​ капиталистік тәртіпті сынға алу бірінші орында тұрса, екінші шығармада ​ ғаламтор желісінің бүкіл әлемді және адамзаттың санасын ​ жаулап алуына себеп болған ақпараттық дәуір тудырған проблемалар талқыланады. Кеңестік кезең мен жақын өткенді сынау - бұл екі туындының ​ ортақ аспектісі. «Олигарх және Олимпте» ұлттық бірегейліктің мәйегіне,​ патриотизмнің маңыздылығына баса назар аударылады және білім мен денсаулық сияқты негізгі мәселелер тілге тиек болған.​ ​ «Интердамда», керісінше, сәйкестік пен құндылықтар тақырыбы - дін, ұлт және жыныстық қатынас (гомосексуализм) сияқты салалар кең ауқымда өңделеді. Технологияның жылдам дамуы мен жасанды интеллектің дамуы адамзатқа қалай әсер етеді - бұл өзекті мәселе. Трансгуманизм тақырыбы талқыланған кезеңде, адам баласы өзінің табиғи құрылымын технологияның әсерінен қорғай ала ма, жоқ па деген мәселе талқылана бастады.[12] Бұл тұрғыда Жолтай Жұмат- Әлмашұлының «Интерадам» романы – жас ұрпақтың көбірек назарын аударатын және қазіргі пікірталастарға мейлінше көбірек жарық түсіретін мәтін.

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

Технология, әлеуметтік құрылым мен философия тоғысатын адамзат пен жүйе туралы көпжақты талқылауды қарастыратын бұл шығармалар ​ қазақ жазушыларының қазіргі заманауи серпілістер мен тайталастарды ​ терең бақылап отыратынын және осы оқиғалар туғызған адамзаттық проблемаларды өз шығармаларына шынайы қалпымен, батыл түрде кіргізе​ ​ алатынын анық​ көрсетеді.

Әдебиеттер:​ ​ ​

Almaşoğlu, Joltay Jumat (2021). Acı ve Tatlı Hayat. (Аудармашы: Özcan Perska) Ankara: Bengü Yayınları.

Aytmatov, Cengiz (2007). Dağlar Devrildiğinde: Ebedi Nişanlı (Аударған: Güzel Sarıgül Şonbaeva) İstanbul: Ufuk Kitap.

Ecevit, Yıldız. (2018). Türk Romanında Postmodernist Açılımlar. İstanbul: İletişim Yayınları.

Güçlü Avcıoğlu, Ayşe (2015). Türk Romanında Modernizmden Postmodernizme Geçiş. Анкара университетінің әлеуметтік ғылымдар институты, жарияланбаған докторлық диссертация, Анкара, 2015 ж.

Saramago, Jose (2019) Каbil. (Трансляция. Ышық Ергуден). Аnkara: Kırmızı Kedi Yayınevi.

Şahanov, Muhtar (20020. Cengiz Han’ın Sırrı (Аударған: Tural Rızayev) İstanbul: Da Yayıncılık.

Talaspayeva, Janar Serkeşkızı ve Smagulova, Nurgül Kayırbekkızı (2020). “Kazak Edebiyatında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî İmaj ve Edebiyatın Gelişimi” (Аударған: Nergis Biray) Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması. Автор/редактор: Orhan Söylemez-Ömer Faruk Ateş. Ankara: Bengü Yayınları,​ б. 55-109.

Ünal, Mahir Fatih (2019). “Dijitalleşmenin Tarnshümanizme Etkisi”. Uluslararası Bilişim, Teknoloji ve Felsefe Dergisi, 2 шығарылым, б. 18-39. Кіру мекенжайы: https://www.isophos.org/is-cont/uploads/pdf/02/isophos-sayi-2.pdf#page=25 (01.09.2021).

Yürek, Hasan (2005). Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Modernizmin Yeri. Мерсин университетінің әлеуметтік ғылымдар институты, жарияланбаған магистрлік диссертация, Мерсин, 2005 ж.

Интернет әдебиеттері:

https://sozluk.gov.tr/ (21.06.2021)

https://tr.warbletoncou cil.org/oligarca-1036 (21.06.2021)

https://tr.wikipedia.org/wiki/Oligar%C5%9Fi (21.06.2021)

https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2012/09/12/oligark-kime-denir (21.06.2021)

[1] Цифрландыру, траншуманизм мен адам табиғатын сақтау арасындағы байланыс туралы талқылау үшін қараңыз. Махир Фатих Үнал. “Dijitalleşmenin Tarnshümanizme Etkisi”(Цифрландырудың тарншуманизмге әсері) Uluslararası Bilişim, Teknoloji ve Felsefe Dergisi (Халықаралық информатика, технология және философия журналы), 2 шығарылым, (2019), б. 18-39. Кіру мекенжайы: https://www.isophos.org/is-cont/uploads/pdf/02/isophos-sayi-2.pdf#page=25 (01.09.2021).

​

​[1] Кастамону университеті, өнер және ғылым факультеті, қазіргі түрік диалектілері мен әдебиеті бөлімі Кастамону/Түркия. Электрондық пошта E-Mail: soylemezo@yahoo.com, ofates@kastamonu.edu.tr

[2] Модернизация процесінің кезеңдері мен осы процестің нәтижесінде туындаған мәселелер туралы ақпарат және модернистік әдебиеттің тақырыптары туралы қараңыз Хасан Йүрек. Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Modernizmin Yeri (Республикалық кезеңдегі түрік романындағы модернизмнің орны). Мерсин университетінің әлеуметтік ғылымдар институты, жарияланбаған магистрлік диссертация, Мерсин, 2005 ж.

[3] Модернизмнен постмодернизмге өту процесі және бұл процестің әдебиетте көрінісі үшін қараңыз. Ayşe Güçlü Avcıoğlu. Türk Romanında Modernizmden Postmodernizme Geçiş (Түрік романындағы модернизмнен постмодернизмге өту). Анкара университетінің әлеуметтік ғылымдар институты, жарияланбаған докторлық диссертация, Ankara, 2015 ж.​ Постмодернизмге әкелетін процесте шындықты қабылдаудың өзгеруін және оның көркем мәтіндерге шағылуын үшін қараңыз Yıldız Ecevit. Türk Romanında Postmodernist Açılımlar (Түрік романындағы постмодернистік экспансиялар). İstanbul: İletişim Yayınları, 2018 ж.

[4] https://sozluk.gov.tr/ (21.06.2021)

[5] https://www.sabah.com.tr/ekonomi/2012/09/12/oligark-kime-denir (21.06.2021)

[6] Joltay Jumat Almaşoğlu. Acı ve Tatlı Hayat (Ащы да тәтті өмір). (Аударған: Özcan Perska) Ankara: Bengü Yayınları, 2021. (Мақала бойынша цитаталар осы басылымға тиесілі)

​

[7] Muhtar Şahanov. Cengiz Han’ın Sırrı (Шыңғыс ханның қателігі). (Аударған: Tural Rızayev) İstanbul: Da Yayıncılık, 2002.

[8] Cengiz Aytmatov. Dağlar Devrildiğinde: Ebedi Nişanlı (Таулар шыңға шыққанда: мәңгілік келісім). (Аударған: Güzel Sarıgül Şonbaeva) İstanbul: Ufuk Kitap, 2007.

​

[9] Бұл жерде кеңестік кезеңдегі Қазақстанның экологиялық тепе -теңдігінің нашарлауы туралы айтылады. Қазақстан өте маңызды экологиялық апатты бастан кешірді және оның дүмпулерін бастан кешуде. Бұлардың біріншісі - бір кездері үлкен кемелер ауланған Арал теңізінің құрғауы. Үлкен суару каналдарының арқасында теңізді қоректендіретін екі маңызды көзі - Сыр Дария мен Аму Дария Аралды қоректендіре алмайды. Теңіздің құрғауымен жердегі тұздардың желмен бүкіл географияға таралуы экологиялық тепе -теңдікті бұзды. Екіншісі-ұлы ақын Олжас Сүлейман өзі құрған Невада-Семей үкіметтік емес ұйымымен аяқтай алған ядролық сынақтар. Аралдың құрғауы да, ядролық сынақтар да Қазақстан географиясына орны толмас зиян келтірді. Қазақстан қабылдаған Байқоңыр ғарыш айлағынан жер серігінің ұшырылуы да елдің атмосферасын бұзады. Мұнда автор қатерлі ісік ауруының көбеюімен осы маңызды мәселеге назар аударуға тырысады.

[10] Португал жазушысы Хосе Сарамагоның аттас романының басты кейіпкері Каин бауырының өліміне Құдайдың кінәлі екенін дәлелдейді. Оның айтуынша, егер Құдай оған «қызғаныш» сияқты ауруды салмаса, оған «пышақты» бермес еді, т.б. Бауырласты өлтіру деген болмайды. «Хосе Сарамаго өзінің өлімінен бұрын жазған және жарияланған елдерде үлкен дау туғызған соңғы романында адамзаттың библиялық басталуына оралады. Адам мен Хауа ананың ұлы Қабылмен болған саяхат, бауырластығы, «жер аударушы және кезбе», уақыт пен кеңістік туралы түсініктерді Ескі өсиеттің күңгірт және ғажайып салаларында, қазіргі уақытта, тар кеңістікте, әдебиет пен философия қиылысатын жерде. оқырман табады». (Мұқаба) Толығырақ ақпаратты қараңыз: Jose Saramago. Каbil. (Аударған: Işık Ergüden) Ankara: Kırmızı Kedi Yayınları, 2019 ж.

[11] Азаттық, рухани қайта тірілу және қазақтың ұлттық ерекшелігі - Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасының негізгі тақырыптарының бірі. Толық ақпарат алу үшін қараңыз Жанар Серкешқызы Таласпаева, Нұргүл Қайырбекқызы Смағұлова. “Kazak Edebiyatında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî İmaj ve Edebiyatın Gelişimi” (Қазақ әдебиетіндегі ширек ғасырлық әдеби тәжірибе: ұлттық бейне және әдебиеттің дамуы) (Аударған: Nergis Biray) Türk Dünyasında Çeyrek Asırlık Edebî Tecrübe: Millî Ruh ve Edebiyata Yansıması. (Түркі әлеміндегі ширек ғасырлық әдеби тәжірибе: Ұлттық рух және оның әдебиетке рефлексиясы) Автор/редактор: Orhan Söylemez-Ömer Faruk Ateş. Ankara: Bengü Yayınları, 2020, б. 55-109.