Жазушы Роза Мұқанованың бір күні

Біз әдетте «жұлдыз» деп әспеттеп, әнші-әртістердің не істеп не қойғандарын, ішкен-жегеніне дейін аңдып жаңалық қып беріп жатамыз. Бірақ жазудың азабын тартып, ауыр ой арқалаған, күні-түні үстел басына байланып, талай архивтің шаңын жұтқан қаламгерлерді неге ұмытып кете береміз? Алғашқыларынан гөрі халыққа том-том кітап жазған соңғыларының пайдасы көбірек тиіп жатқан жоқ па?! Міне, осы ойдың әсерімен“Қаламгердің бір күні” атты жаңа айдарымызды бастаған болатынбыз. Жазушылар уақытын қалай өткізеді? Қайда барады? Қай уақытта жазуға отырады? Қай кезде кітап оқиды? Оларды осыншалық мехнатты жұмыстың соңына түсірген қандай күш?

Міне, осы сұрақтарға жауап іздеп Астананың арайлы күндерінің бірінде белгілі жазушы, драматург, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты Роза Мұқанованың үйіне қарай тартып кеттік.

Айтылған уақыттан сәл кешігіп барамыз. Аты алашқа жайылған жазушы ғой, «Күттіріп қойғандарың не?» деп ұрсып тастар ма екен деген қорқынышымыз да жоқ емес. Әкім ағаның да, Роза апайдың да шығармаларымен бала күнімнен таныс едім. Әкім ағадай емес, сырттай сұстылау көрінетін Роза апайдан сескенуім де негізсіз емес секілді. Ақыры не керек, айтылған үйдің алдына келіп, есік қоңырауын бастық. Жоқ, ойлағанымыздай емес, ар жағынан апайдың жайдары дауысы естілді.

Қоғам маған аквариумның ішіндегі балық сияқты көрінеді

Әкім ағаның шәйін беріп, жазу үстеліне шығарып салып, таңғы асын ішпей бізді күтіп отырған беті екен.

Дәмділеп ботқа жасап қойыпты. Таңғы шәй үстіндегі әңгімеміз өлең әлемінің падишаһы атанған Фариза апамыз туралы жылы естеліктермен басталып, әдебиетке қарай ойысты. Апайдан қазір не жазып жүргенін сұрадық.

– Толғандырып жүрген тақырыптар бар. Мен өзі түйе секілді ұзақ толғатып жүремін. Жұрттар тапсырыспен жаза салады ғой. Маған да тапсырыстар түсті, бірақ мен олай жаза алмаймын. Өмірімде тек бір-ақ тапсырысты орындадым. Ол – Әуезовтің «Қаралы сұлуының» инсценировкасы. Маған дейін оны жазып шығуды Дулат Исабековке ұсынған екен. Ол кісі бас тартқан көрінеді. Сосын Болат маған қолқа салды. «Қаралы сұлу» классикалық әңгіме ғой. Сол жылы Әуезовтің 100 жылдығы еді. Ол спектакльді Германияға алып бару керек болды да, тез арада жазу керек деді. Сондықтан келістім. Оған драматург ретінде өз тарапымнан көп нәрсе қостым. Спектакльді «Әуезовтің өзі – мықты драматург. «Қаралы сұлуды» өзі де жазар еді, бұлар бүлдірген шығар» деп Ғылым академиясының әуезовтанушы ғалымдары келіп көрді. Әйтеуір мін тақпады “М.Әуезовтің биігінен төмендетпепсіңдер ”, – деп жоғары бағаларын беріп кетті. Пьеса ойда піскен кезде қолыңның тимеуі, сылтау айтуың мүмкін емес. Бәрінен азат боласың да, жазуға отырасың. Жазудың табиғаты сол. Кей жазушылар күнделікті жазу үстеліне отырып, пәленбай жыл бойы роман жазып жатырмын дейді ғой. Мен ондай тараптан емеспін. Рас, күнделікті оқып отырамын. Бірақ күнде жазу жазып жатамын деп өтірік айтпаймын. Жазсам, күнделік жазуым мүмкін. Шығарма басымда дайын болып піскен кезде, оны жазып тастау маған қиын емес. Ал дайын болғанға дейін 5 жыл, 10 жыл жүріп аламын. Көп дүниелерімді түнде отырып жазатынмын. Қазір режимім сәл ауысты.

– Қазір жазуға қай уақытта отырасыз?

– Университетте сабағым жоқ күндер бар. Сол күндерде барлық жұмыстарды қойып, өзіме арнаймын. Бір күнімнің жартысын жазуға, оқуға арнаймын. Сөмкемде де үнемі кітап жүреді. Балалардың кішкентай кезінде оларды сабақтан күткенде де кітап оқып отыратынмын. Кейде тыңдағың келмейтін үлкен жиналыстар болады. Ондайда да кітабымды алып шығып оқып отыра беремін. Міндетті түрде сөмкемде кітап жүреді. Уақытым босқа кетпеуі керек қой. Кей жазушылар уақыты болса, қалтасынан қойын дәптерін алып шығып жаза береді екен дегенді еститінмін. Мен ондай емеспін. Маған тап-таза тыныштық керек. Маған ғарыш керек. Өздерің байқасаңдар, ағаңның жазу бөлмесі бөлек, қызымыздікі бөлек, менің жұмыс үстелім бөлек. Әркім өзімен-өзі. Ас бөлмеде бас қосамыз да, қайтадан бөлмелерімізге кетеміз. Ұлымыз да сондай. Бойларында шығармашылық адамына тән дүниелер көп. Әкім ағаларың «Тасжарғанды» жерге жатып жазған. Ал менің жерге отыруым мүмкін емес, тек орындыққа отырып жазамын. Екі баламыз да есептерінің шешімін таба алмай жатқанда жерге жатып алып, ары-бері шимайлап, қағаздарын лақтырып жатады. Папасы да, мен де қалам ұстағаннан кейін, олар да шығармашылыққа жақын. Қызымыз медицинаны таңдап отыр. Оныкі де табу, іздену. Бірақ бәрібір біздің табиғатпен үндестік бар шығар деп ойлаймын. Мектептерінде эссе жазудан әрдайым алғашқы орында. Үш тілде де эссені жақсы жазады.

10 жылдай болып қалды, саяси тақырыптарға бару арманым болып жүр. Қоғамда болып жатқан құбылыстар, жаныма әсер еткен, құлазытқан, өкінткен нәрселерді тауып алып жазғым келеді. «Мәңгілік бала бейне» де жалғыздық туралы дүние ғой. Жалпы шығармаларымда жалғыздық рухы басым сияқты. «Мәңгілік бала бейнеде» Ләйлә – жалғыз, оны ешкім түсінбеген. «Саррада» да өзімен-өзі алысып тұрған Сарра жалғыз. Қоғам маған аквариумның ішіндегі балық сияқты көрінеді. Балық жемін жейді, біреудікін біреу тартып алып кетеді. Күші келгені кішкентай шабақты жеп қояды. Көктен жем түссе, бәрі таласады. Өмір – аквариум. Мен сол аквариумға сырттан қарап тұрған адаммын. Сол өмірден айта алатын нәрселерімді жазамын. Мүмкін сондықтан да үзілістер болып жатқан шығар. Мен туралы «Мәңгілік бала бейнеден» кейін ештеңе жазбай кетті» дегендер де болды. Олай емес, жазылып жатыр. Мен өзім үшін жазамын. Жұрттар өзі үшін мінәжат етеді, өзі үшін бір жерлерге барып парызын өтейді. Сол секілді, жазу да маған тазаруым үшін, жанның жайлануы үшін керек.

Кабинетіне келіп қалған біздерді Әкім аға күліп қарсы алды. Бұрыннан танитын адамша қал-жағдайымызды сұрастырып жатыр.

Сексеннің сеңгіріне шықса да, жазушының компьютер мен ғаламтордың тілін еркін меңгергені таңғаларлық. Жаңалықтарды немесе өзіне қажетті ақпараттарды осылай өзі тауып алады екен.

Қабырғаға мынандай әдемі сурет ілініпті. Осыған дейін екі жазушының шаңырақ көтеру тарихын талай естіп жүрген болсақ, ендігі жерде жарасымды жұптың махаббатқа толы шаңырағын көзімізбен көріп отыр едік.

Осы жерде есіме театрмен алғашқы таныстығым Роза Мұқанованың әйгілі туындысы «Мәңгілік бала бейне» арқылы басталғаны түсті. Әуезов сахнасынан Данагүл Темірсұлтанованың Ләйласын көріп, жылап шықсам да, театр әлеміне мәңгілік ғашық болып шыққан едім, сол жолы. Сондықтан Роза апайымыздың драматург ретінде атын шығарған «Мәңгілік бала бейнесі» туралы сұрамай кете алмадым.

– Осыған дейін талай айтылған да шығар, бірақ мен өз аузыңыздан «Мәңгілік бала бейненің» көрермен қауыммен қалай қауышқанын тағы бір естігім келіп тұр, Роза апай.

– «Мәңгілік бала бейне» туралы өзің айтпақшы, талай айтылды ғой. Бір күні Сатыбалды Нарымбетов «Осыны фильмге айналдырайық» деп келді. Ауруханада жатқан едім. Оған: «Сатыбалды, мұны киносценарий етіп жаза алмаймын. Себебі, бұл басында әңгіме болды. Әңгіме болып шыққан кезде бәрі жылы қабылдады. Герағамыз ол әңгімені «Қазақ әдебиетінен» оқығанда «классикалық туынды» деп баға берді. Одан 3-4 жылдан кейін Атабаев драматургиясын жасап бер деді. Драматургияның да табалдырығын аттап көрейін деп, қызығушылықпен жазып бердім. Ол да өте сәтті шықты. Ал енді кино қыламын дегенің, бір тамақты біресе асып, біресе қуырып, біресе буға пісіргенге ұқсайды. Ондай тамақтан адам жалығады ғой. Басқа бір дүние жазайын, мұны қой», – дедім. Ол да «Жоқ, «Мәңгілік бала бейнені» түсіруім керек», – деп сөзінен қайтпады. «Мәңгілік бала бейненің» дүрілдеп тұрған кезі. Соған қызыққан секілді. Киносценарий жазудан бас тартқан соң, «Қазақфильм» менен сюжетті сатып алды. Сөйтіп, осы сюжетке Әкім ағаң мен Сатыбалды Нарымбетов сценарий жазып, «Қызжылаған» деген фильм жасап шығарды. Бірақ маған ұнаған жоқ. Өйткені, мен әңгімемдегі Ләйлә мен пьесадағы Ләйләмнан айырылып қалдым.

– “Мәңгілік бала бейне” де, “Қызжылаған” да әдемі атау. Туындыларыңызға тақырыпты қалай қоясыз?

– «Мәңгілік бала бейне» әңгіме болып шыққаннан кейін пьесаны «Қызжылаған» деп атаған едім. «Қызжылаған» жер-судың атауы сияқты. Байқасаңыз, «Қызжылаған» жұмбақ болып тұр. Қыз жылай ма екен? Әйел емес, ана емес, ол қыз ғой! Бірақ Әкім ағаң да, Болат Атабаев та ол атауды ұнатпай, спектакльде әңгімедегі алғашқы атауы «Мәңгілік бала бейнеге» қайта оралдық. Ол да өзімнің қойған дүнием ғой. Ал Сәкенге (Сатыбалдыны Сәкен деймін) «Қызжылаған» атауы ұнады.

Жазушы Роза Мұқанованың кәсіби қобызшы екенін біреу білсе, біреу білмес. Мұнда апай режиссер Сатыбалды Нарымбетов сыйға тартқан қобызын көрсетіп тұр. Арасында Әкім аға екеуі бірі домбыраны, бірі қобызды қолға алып, дуэт болатын да көрінеді.

Жазушылар мен ақындар бір-бірі туралы әділ сын айтпайды

– «Мәңгілік бала бейнені» алғаш көрген, премьерасы болған күн есіңізде ме?

– Спектакль менің 30 жасымда қойылды. Бақытты болдым. Студент кезімде театрға «Интервью алуға келдім» деп ұрланып кіретінмін де, театрдың балконына тығылып алып, спектакльдердің репетицияларын көруші едім. Сәбира Майқанова, Нұрмұхан Жантөрин, Ыдырыс Ноғайбаев, Мүлік Сүртібаев, Қапан Бадыровтар ойнап жатады. Өздері сондай қарапайым. Режиссер 10 рет қайтала десе, 10 рет қайталайды. Сондай еңбектерін көрдім. Олар сахнаны жақсы көретін. Менің спектаклім шығарда шалды – Мүлік Сүртібаев, Шөкішті – Фарида Шәріпова, Қабылдың шешесінің рөлін Бикен Римова ойнады. Барлығы да театрдың саңлақтары. Болат мені қоймай репетицияға шақырады да: «Әртістер сөзіңді дұрыстап айтпаса, көңілің толмаса олардың көңіліне қарама айта бер», – дейді. Мен: «Сен қызықсың ба? Олар менің бала кезімнен пір тұтқан адамдарым ғой. Қалай ренжітемін?» – дейтінмін. Бір жолы қыста Қадыр Мырза Әли ағамызды КазГУ қалашығынан көріп қалдым. Басында елтіріден жасалған қара бас киімі бар. Қолында шағын портфель. Қарды сықыр-сықыр басып кетіп барады. Соңынан біраз жерге дейін еріп бардым. Аппақ қарға ізін салып, көпшіліктің арасына сіңіп кетті. Ал бір күні Ленин даңғылының бойынан Фариза апамызды көріп қалдым. Нан сататын «Россия» деген дүкеннен нан алады екен. Дәл жанымнан өтіп бара жатыр. Ауылдан енді келген кезім. Бәрін итеріп, мен де артынан дүкенге қойып кеттім. Қандай нан, қандай тоқаш алғанына дейін көріп алдым. Кейіннен апайға осыны айтсам, апай ішегі қатып: «Немене, сонда мені, ақындарды нан жемейді деп ойладың ба?» – деп күлгені бар. Сөйткен адамдарым ғой. Оларды жер мен көктің арасындағы адам да емес, періште де емес, басқа бір әлемде өмір сүретін жаратылыстай көретінмін. Мен 7-сынып оқып жүргенде «Қыз Жібек» фильмі шықты. Меруерт Өтекешова бүкіл қазақ қыздарының кумиріне айналып шыға келді. 7-сыныптағы мен де Меруерт сияқты шашымды түйгім келді, Меруерт сияқты шашымды өргім келді, Меруерт сияқты қасымды жұлғым келді. Сол Меруерт «Мәңгілік бала бейнеде» депутат әйелдің рөлін ойнайды. Болат маған: «Меруерттің тілі қазақшаға дұрыс келмей тұр. Сен қазір ескерт», – дейді. «Қойшы, Болат. Ол деген менің кумирім ғой, қалай айтамын?» – деймін мен. Апайлар «Қалай Роза? Шығара алып жатырмыз ба?» – деп менен сұрап қояды. Оларға «Жақсы, жақсы» дегеннен артық сөз айтпаймын. Мына жақтан «олай айтпа» деп Болат ұрсады. Мен өнерге солай қарадым. Өнерде жүрген қыздарға да, әдебиетте жүрген ақын-жазушыларға да пір тұтып қарадым. Кейінгі кезде «Абай ақын емес», «Мағауин жазушы емес», «Оралхан жазушы емес» деп берілетін сұхбаттарды оқығанда, менің бір кезде қалыптасқан алыптарымның белінен қылышпен біреу орып жібергендей әсер қалдырады. Сондай ауыр. Кеше Дархан Қыдырәлі деген бауырым: «Әдебиет деген ескі араб сөздерінен енген. Әдебиет «әдеп», «мәдениет» деген сөз, оның сондай терең мағынасы бар», – дегенде ойланып қалдым. Оқырманға әдепті өз бойымыздан көрсете алуымыз керек емес пе?! Оқырман бізге еліктеуі керек қой. Мен еліктедім. Мен соларды пір тұттым. Оларға жаңағыдай тіл тиіп жатқанда жаным жүдеп, жабырқап қаламын. Негізі әділ сынды тек әдебиет зерттеушілері айтады. Ал жазушылар мен ақындар бір-бірі туралы әділін айтпайды. Оларда бәсекелестік басым болып тұрады. Олар біреу мақталса өзі соның тобығында қалдым-ау деп өкініп тұрады. Ал біреу туралы нашар пікір қалыптасса, мен биіктеймін-ау деген арман тұратын сияқты. Әдеби ортаның топ-топ болып бөлініп алғанына қатты көңілі қалған Бэлла Ахмадулинаның «Литературная шайка» дейтін термині бар. Бізде де өзара топ құрып алып, араларынан біреуді мақтап, соны шығарып, соның көлеңкесімен өздері күн көріп немесе ойларын іске асырып жатады. Меніңше, әдебиетті олай бөлуге болмайды. Бірақ біз болмайды десек те, үйір-үйір топтар бар. Бірін-бірі көтеріп “Сен кереметсің! Ой, сен де кереметсің!” деп, алдында тұрған тауларды төбеге айналдыруға тырысады. Мен әдебиетке ондай көзқараспен келмедім. Бірақ әдебиетте бәрін керемет оқыдым деп айта алмаймын. Менің жаныма кім жақын, талғамыма қайсысы сәйкес келіп жатады, соларды оқуға тырыстым. Әлем әдебиетін де солай. Әлем әдебиетінің бәрін оқып тауысу мүмкін емес. Бірақ бала кезімнен пір тұтып, бала кезімнен қуат алатын жазушыларым болды.

– Олар кімдер? Атап айтыңызшы.

– Толстойды, Чеховты, Кобо Абэні өздерің де білесіңдер. Ал Цвейгті оқығандар өте аз деп ойлаймын. Ал мен Цвейгтің барлық шығармаларын оқып шықтым. Өзім түсінетін, өмірбаяны да, қолтаңбасы да ерекше жазушы осы – Цвейг. Қазақ жазушыларынан Тәкенді айтар едім. Өткенде сендердің порталда “Тәкен Әлімқұлов жазушы емес” деген пікір шықты. Тәкен – ерекше жазушы. Қазақ әңгімелерін Тәкеннің деңгейінде жазатындар некен-саяқ, аз. Тәкеннің әңгімелерінде музыка, саз, әуен қоса қалықтап тұрады. Сөйлемді әуенге дейін ұштастыру деген сұмдық қой! Сөзден әуен туғызу, ғажап! Ол қандай шеберлікті қажет етеді. Оны кәсіби жазушылар “жазушы емес” деген кезде оған қиянат жасалып жатқандай қиналамын. Жалпы талантты адамдарға қиянат көп айтылады. Ғабит Мүсіреповтің “Өзінде күйесі бар адам ғана өзгеге күйе жағады”, - деген сөзі бар. Талантсыз адам, талантына сенбеген адам таланттыға күйе жағады. Талантты мойындамайды. Бірақ әдебиетті мұхит десек, онда тек кит пен акула ғана жүрсін деген көзқарас дұрыс емес қой. Онда тіршілік үшін не жүрмейді, бақа-шаян, шабақ та жүреді. Ол – заңдылық. Жалпы әдебиет туралы біржақты кесімді пікір айту қиын.

Екі жазушы арасында жазудан бір сергіп алу үшін асық та ойнайтын көрінеді. Әдетте, асықты балалардың ойынындай көретін біздер үшін бұл өте таңсық көрінді.

«Кімнің асығы алшысынан түссе, сол – мықты жазушы», – дейді Әкім аға жымиып. Әдетте Роза апай жиі жеңетін көрінеді, бірақ біз барған сол күні Әкім ағаның қолы жүріп, асық ерекше жағдайда түсті. «Бұлай әдейі қойсаң, тұрмас еді» деп Әкім ағаның мәз болғанын көрсеңіздер!

Жалпы, бұл екі жазушының жарасымы мен өзара сыйластығы бізді тәнті етпей қоймады. Роза апай жұбайын арадағы жас алшақтығынан ба екен «Көке» деп атайды. Әңгімесінде де барлық қазақтың дана әйелдері секілді күйеуін жоғарырақ қойып, оның талантын баса айтып, әспеттеп отырады екен.

Әдебиет үшін жаралған қыздар бар шығар, бірақ мен ондай бола алмадым

Біз осылай қос жазушының асық ойынын тамашалап жүргенде, түскі астың да уақыты келіп қалып, Роза апаймен әңгімемізді ас үйде жалғастырдық. Апай түскі астың қамына кірісті, біз жанында сұрақтарымызды қойып тұрдық.

– Талантты мойындаудың өзіне талант, ерлік керек екенін айттыңыз. Қазақта проза жазып жүрген әйел жазушылар сирек. Өзіңіз қазақтың әйел жазушыларының ішінен кімнің шығармашылығын жоғары бағалайсыз? Қай шығармаларын атап көрсетесіз?

– Өте қиын сұрақ. Осы сұрақтан кейін мені жек көретін адамдар қалай көбейетінін білесіз бе? Қазақтың әйел жазушыларының көпшілігі журналистикада жүріп, кейіннен прозаға ойысады. Олардың жазғандарында журналистке тән тіл сақталып қалады. Ал журналистика – әдебиет емес. Алдымдағы апаларымның көбі дерлік журналистикадан келді. Сара Мыңжасарова, Күлиман Жүнісова, Ләтипа Құрманаева, Шәрбану Құмарова, Кәмилә Құдабаева, Шәрбану Бейсенова секілді апаларымның барлығы жазу машақатын сөз жоқ меңгергендер.

– Ал кейінгілерден ше? Өзіңізден кейінгі жастардан кімдерді мойындайсыз?

– Лира Қоныс жақсы көрініп еді, бірақ қазір баспасөзден көп кездестіре бермеймін. Сағадат Ордаштың ізденісі ұнайды, әлі қалыптасу үстінде. Әдебиетке үлкен дүние берді деп айта алмаймын. Болашақ алда, үміт үзбейміз. Қалыптасу деген ұзақ процесс қой. Жалпы, әдебиетті жынысқа бөлгенді ұнатпаймын. «Сіздің алдыңыздағы апалар немесе сізден кейінгі қыздар» деген кезде сендер менің әдебиеттегі ойымды шектеп тастайсыңдар. Әдебиет жынысқа бөлінбеуі керек. Ахматова, Цветаева, Ахмадулина, Казаковаларды алыңыз. Немесе орыс әдебиетінің бүгінгі ірі өкілі, жазушы Т.Толстаяның прозасы кімнен кем? Еш кем емес. Олар орыс әдебиетінің бір-бір шыңы. Мысалы, мен Фариза апамызға «әйел ақын» деп, оның өлеңдеріне «әйелдер поэзиясы» деп қарай алмаймын. Керісінше, жігіттердің арасында әйелдер сияқты жазатындары бар. Азаматтық емес, төмен етектіге түскен поэзия бар. Оған мен неге мынау ер-азаматтың поэзиясы деп қарауым керек? Проза да тура сондай. Мемлекеттік сыйлық алған ағалар бар. Мен олардың прозасын әйелдердікінен жоғары дей алмаймын. Керісінше, төмен. Ондай авторларды неліктен еркек болғандығы үшін ғана оқуым керек? Мен өзіме ұнайтын саф ауаны ғана жұтқым келеді, тынысымды кеңейткім келеді. Неге өзімді азапқа салып, жегім келмейтін тамақты жегендей, қиналып оқуым керек? Сондықтан жанымды сергітетін, ләззат алатын шығармаларды іздеймін. Соларды оқимын, рахаттанамын. Соларды оқығаным үшін бақыттымын, аналарды оқымағаным үшін бақыттымын.

– Әлемде жазушылығымен Нобель сыйлығын алып жатқан әйелдер баршылық. Ал біздің қазақ әйелдері прозаға өте сирек келеді. Оған не себеп деп ойлайсыз? Әлде біздің әйелдердің болмысы басқашалау ма?

– Дұрыс айтасың, әдебиетте қыздарымыз өте аз. Жалпы біздің қыздар туралы “Әдебиетті қоя тұрсыншы, баласына, отбасына қарап алсыншы ”, - деген пікір көбірек етек алған. Бұл – менсінбеушілік. Ақын Сара: “Күні құрсын, ұрғашының” дейді ғой. Күні құрсын деп неге айтып отыр? От пен суына араласып жүріп, үлкен поэзияны тудыратын күні құрсын» деп отыр. Біздің қыздар, дегенмен, ер. Қалам ұстап жүрген жігіттердің әйелдері солар үшін өмірлерін құрбан етіп, жағдайын жасап отыр. Олар ештеңеге алаңдамайды. Сөйтіп жүріп үлкен дүниелер жаза алмай жүрген жігіттерге таңым бар. Ал әдебиеттегі қыздардың отбасы, балалалары, отағасы, қызметі бар және соларға қосып, шығармашылығын қатар алып жүреді. Егер жаңағылардың бәрін бір жаққа қойып, басқа ұлттардағыдай тек шығармашылықпен айналысатын болса, біздің қазақ қыздары да үлкен әдебиетті жасар еді. Ал бірақ қыздарға “Тұрмыстарыңды тастаңдар да, тек шығармашылықпен айналысыңдар” дей алмаймын. Өйткені, өзім олай істеген жоқпын. Өзім отбасымды бақытты еткім келді. Балаларымның біліміне мән бердім. Шығармашылықпен ғана айналысамын деп, олардан бас тарта алмаймын ғой. Сондықтан да, жазатын әр дүниеме ұзақ уақыт кетіп қалады. Тек әдебиет үшін жаралған қыздар бар шығар. Бірақ мен ондай бола алмадым. Әрине, өкінішім жоқ. Мойныма салған қамытты, алтын алқаға балаймын. Жазу өзім үшін керек. Отбасымның қызметін істеп жүріп өзімнің кейіпкерімді таңдап, соның образын шығаруға тырысып жүремін. Көз алдыма елестетем. Әдебиеттегі әйел деген екіге жарылып өмір сүреді ғой. Бір жағы – отбасы, екінші жағы – шығармашылық. Менің жолымның болғандығы – Әкім ағаларыңмен бір үйде тұрып, менің айтқанымды, тілімді ол ұғып, оның айтқанын менің ұққаным шығар. Ол – үлкен бақыт. Егер оның орнында басқа бір адам болатын болса: “Жазуың не айтып отырған? Шәйіңді құйсаңшы, ”, – дейді ғой. Менің бақытым Әкім ағаларыңның: “Шәйіңді қоя тұршы, бүгін тамақ та істемей-ақ қой. Менің миыма келмеген дүние, мынауыңды жаз. Осыны бітірші, басқаның бәрін тасташы”, – деуі, ол оның суреткерлігі, мені бағалауы. Маған одан артық бақыттың керегі жоқ. Бір үйде, бір кәсіпте, бір мамандықта болу – үлкен бақ. Барлық жағынан саған кешіріммен, түсіністікпен қарайды. Ол – ең негізгі нәрсе. Шығармашылықты тастамай, туындылар туғызып жатқан болсам, ол – маған мүмкіндік жасап отырған ағаларыңның арқасы. Ал мүмкіндік жасалмаған қаншама қазақтың қыздары бар. Күйеуі жұмыссыз отыр, өзі базарда жүр. Сосын қайдағы әдебиет болсын?! Жазуға үлкен бап керек. Қазір қаламақы да жоқ. Әнеугүні облыстағы үлкен театрлардың бірінің басшысы: “Сіздің “Мысықтар патшалығыңыз” қойылатын болды. Бірауыздан бекітілді. Қазіргі заманға лайық актуальный дүние”, – деді. Қоюға рұқсатымды бердім. Жақында қайта хабарласып: “Арзанырақ ақысына келісетін режиссер болса, режиссерлер 2-3 миллион сұрайды”, – дейді. Сосын мен: “Ал маған, яғни авторға қанша қойып отырсыздар?” – деп сұрадым. Сөйтсем: “Сіз қаламақы аласыз ба? Сізге қаламақы керек пе?” – дейді. Сосын мен: “Мен қаламақы алмай жазбаймын. Барлық шығармаларыма қаламақы аламын. Және 2 миллионнан кем қаламақы алмаймын. Екі миллион деген қазір ақша емес. Негізі 5 миллион алуым керек. Бірақ маған “Апай, бізде қаражат аз ғой. Екі миллионға риза болыңызшы”, – десе, мен оларға амал жоқ келісімімді беремін. “Жарайды, енді”, – деймін. Сөйтіп гонорарымды алып жүрмін. Ал сендердің мыналарың барып тұрған заңсыздық қой. Менің шығармамды қою үшін режиссердің ақысын бересіңдер. Оған театрларыңның директоры айлығын алады. Әртістерің менің шығармамды ойнап айлығын алады. Менің шығармама музыка қойған композиторыңа да ақысын төлейсің. Ал авторға қаламақысын бермейміз деп қай заңға сүйеніп отырсыздар? Бұдан асқан заңсыздық бар ма?” – деп, қойылғалы тұрған спектакльді тоқтатып тастадым. Менің бостан-босқа жазатын, ақысыз жазатын жағдайым да уақытым да жоқ. Ол пьесамның қойылмай жатқанына 10 жыл болды, тағы 10 жыл жатсын. Бірақ, қойылмайды. Бұл – автордың құқығын таптау. Бұл – жазушыларды, драматургтерді бағаламау. Екінің бірі пьеса жаза алмайтыны белгілі нәрсе. Сөйтіп жазған пьесаңа ақысын сұрама деу, ақысыз қойылуына келісім беру нағыз дүмшемолдалық, надандық. Ол маған: “Апай, сіздің алдыңыздағы драматургтердікін қойдық. Олар ақша алған жоқ”, - дейді. Сосын мен: “Сахнада шығармасының жүріп жатқаны, атын шығарып, афишаға есімінің жазылғаны– олар үшін бақыт шығар. Маған ондай бақыттың керегі жоқ! Мен насихатқа мұқтаж емеспін. Ал сіз қойып жатқан сол шығармалар сахнаға лайық па? Ол драматургия ма? Содан кейін сендер “Ой, драматургия нашар, драматургия жоқ”, - дейсіңдер. Ол шығармаларды көруге кімдер келеді? Оған адам баласы бармайды ғой. Көрермен мынандай дүниені өзім де жаза алам демей ме? Қазіргі репертуардың күйі мүшкіл. Әрине, сендерге тегін жазып беретіндер көп болады”, – дедім.

Ақысыз қойылып жатқан драматургия театрды қиратады. Бәсеке болмаған кезде не өндіріс, не шығармашылық өспек емес. Сапа болмайды. Бізде барлығын жекешелендірді. Неге театр жекешеленбейді? Неге киностудия жекешеленбейді? Неге мемлекет бұларға миллиардтап ақша құяды? Ол ақша драматургтер мен жазушыларға жетпей, театр директорлары мен жолбикелердің уысында кетеді. Мысалы, баспалардың бәрін жекешелендіріп жіберді, бірақ сол жеке баспаларға мемлекет бюджеттен қаражат бөледі. Неге бөледі? Ол баспалар мемлекеттің қаржысына кім көрінгенді шығарып жатқан жоқ па?! Мемлекетке «Міне, сендер берген тізімді шығардым» дейді, болды. Сонда әдебиетті кімдер жасап жатыр? Драматургияны кімдер жазып жүр? Киноны кімдер жасап жатыр? Сапасыз дүниені жасатқанға риза болып отырмыз. Мысалы, Қазақфильмге мемлекеттен мол қаржы құйылады. Олар оны жеке ТОО-ларға лақтырады. Ал олар мол қаражатты иелену үшін тіпті сценарий де жаза салуға дейін барады. Сюжет құруды білмей тұрып, киносценарий жазады. Кинодраматургияның заңдылығын біліп жазса, өкінбейсің ғой. Шығып жатқан сапасыз дүниелердің барлығын жазған режиссерлер, продюсерлер немесе оған мен осындай идея айттым деген министр. Біз ақша табудың осындай сорақы жолына түсіп алдық. “Мәңгілік бала бейне” тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жазылды Ол кезде шығармашылық жасауға шығаруға да мүмкіндік мол болды. Ол тура уақытында, сұранысында келген дүние болды. Ал тәуелсіздіктің келесі 10 жылдығында “Мысықтар патшалығы” жазылып, бас жүлде алды. Оны ешқандай театр қоймады. Себебі, автор гонорар сұрайды және оны қоятын жүректі режиссер жоқ. Өйткені, онда жер дауынан бастап көп нәрсе айтылып тұр. Ондай шығармалардың жолының ауыр болатыны сондықтан. Мен де адаммын, мен де бала-шағамды асыраймын. Менің де тамақ жегім келеді. Дүкенге барсам, маған «жазушы екенсің ғой» деп ақысыз нан бере ме? “Елдің алдында жүрген жазушысың ғой, мына қымбат көйлекті сіз киюіңіз керек” деп маған ешкім тегін киім бермейді. Оның ақшасын сұрайды. Қазір ақысыз не ала аласыз. Ал мен еңбегімнің өтеуін неге сұрамаймын?! Парадокс?! Мен қандай қоғамда, қандай мемлекетте өмір сүріп жатырмын? Еден жуатындарға дейін маңдай терін талап етпей ме. Айналайын, бұл драматургия емес пе?! Ол менің интеллектуалды жұмысым ғой. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында театрда Әбіш Кекілбаевтың “Абылайханы”, кинода Әкім Таразидың «Мұстафа Шоқайы» секілді тамаша туындылар жазылды. Ол уақытта театрлардың бәрі босап қалған, ешкім театрға келмейтін кез еді. Театрдың билеттері өтпейді. Сол кезде Тұңғышбай Жаманқұлов драматургтардың лабороториясын ашты. Егер сол лаборотория ашылмаса, “Мәңгілік бала бейне” жазылмаған болар еді. Ол соны ашып, көркемдік кеңес құрып, ең мықты деген пьесаларды таңдап, соларды сахналады. Биліктің “мынаны жаз, мынаны қой” деуге дәрмені болмады. Халықтың билет алуға ақшасы жоқ еді. Ол кезде азық-түлікті талонмен алып отырған уақыт. Сонда «Халықты тарту үшін мына шығармалар керек” деп соларды қойған кезде театрға халық сыймай кетті. Тұңғышбай –халықты театрға қайта жинап, өнерді өлтірмеуге күш салған іірі тұлға. Ал ары қарай бәрі ақшаның, сатылудың, алаяқтықтың соңында кетті. Театрлар жекешеленген болса, бәсекелестік болар еді. Халықты тарту үшін репертуардың бәрі өзгерер еді. Егер біз тура осы қалыпта бюджеттен қаражат бөліп емексітіп отыра берсек бюджетке ғана қызмет етеміз. Бәсеке де талғам да болмайды. Көрермен де театрға қызықпайды. Ол ең ауыр нәрсе. Театрдың көрермені жоғалса, надан, үлкен тобыр пайда болады. Надан халық пайда болады. Ол ештеңенің өлшемін білмейді. Керек десеңіз, біз ондай жағдайда ұлт ретінде жойылып та кетуіміз мүмкін. Тобыр - дүлей күш. Алдына келгенді аяу болмайды, ештеңені ұқпайды, оған ештеңенің керегі жоқ. Тобыр ертең саған “Ашпын, нан бер” деп қана келіп тұрады. Сен нанын берсең, оның қарны тоқ болса, болды. Ол сенің рухани құндылықтарыңа, рухани дүниеңе қарамайды. Театрдың көрермені жоғалғаннан кейін бәрі жоғалады. Мәдениетті, білім-ғылымды тобырдан талап ете алмайсыз. Тобырды ұлы халыққа, ұлы ұлтқа айналдыра алатын - БІЛІМ, ҒЫЛЫМ, ӨНЕР. Жетілу, рухани есею үшін билік заң талаптарымен ұлтқа қызмет етуі керек, мүмкіндік жасауы керек.

– Бір кездері өзіңіз де Парламентте қызмет еттіңіз. Билік өкілдерінің ортасында жүрдіңіз. Біздің билік неге экономиканы алға тартып, әдебиетті, руханиятты тұншықтыра береді? Осы сұрақтарға сол кезде жауап іздеп көрдіңіз бе?

– Біріншіден, саясаткер, екіншіден, экономист емеспін. Мен суреткер, жазушы ретінде мемлекеттік қызметте істеп жүргенде “Мысықтар патшалығын” жаздым. Бар ұққаным, бар түсінгенім мемлекеттік қызмет деген басқа жүйе. Онда бастығыңа заңды түрде қарсы пікір айта алмайсың. Субординация сақталуы керек. Сен соған ант беріп, сондай жұмысқа келгенсің. Сенің қызметің – сол. Неге бұлай деген кездер болды. Бірақ сен сол “неге бұлайыңды” ішіңе сақтап қоясың. Ол – сенің проблемаң. Бұйрықты орындауың керек, болды. “Неге?” деген ышқынған дауыс ішіңде өледі. Оған шыдасаң, жүре бересің. Жоқ, мен бұдан арғыға шыдамаймын десең, жолың әне, кәсібіңді жалғастыр да, қызметіңді таста да кете бер, орныңа басқа адам келеді. Ол жақта жұмыс істегенім өте жақсы болды. Көп дүниеге көзім ашылды. Көптеген образдарды, типтік характерлерді, сарай интригаларын көрдім. Маған сол үлкен мектеп болды. Егер мен мемлекеттік қызметте жұмыс істемеген болсам, “Шатыр астындағы Менді” де, “Мысықтар патшалығын” да жаза алмайтын едім. “Мәңгілік бала бейне” деңгейінде шығармалар жазуым мүмкін, бірақ мынандай дүние жазбаушы едім.

Жастар жақсы жазғысы келсе, саяхатқа көп шықсын

– Драматургия басып кетіп, прозаңыз қалып қойған жоқ па?

– Жоқ, олай ойламаймын. Бір сюжет ойыма келсе, бұл драматургия ғой деп, тағы бір сюжет келсе, бұл әңгіме ғой деп арасын бөліп отырамын. Өзінің дайын персонаждарымен, шиеленісімен, кульминациясымен келген дүние сөзсіз драматургия болады. Мысалы, “Үркек керімді” әңгіме етіп жаздым. Еркін Жуасбек театрдың директоры болып тұрған кезде хабарласып: “Реке, классикалық әңгімеңізді оқыдым. “Ақан сері - Ақтоқты” репертуарда баяғыдан келе жатыр. Осыны драматургияға айналдырып беріңізші”, - деді. Бұл – Ақанның Жамалға ғашық болған оқиғасы. Ақан 54-те, Жамал 16-да. Қандай керемет тандем! Тезек төренің 16 жасар бұлаңдаған сұлу қызы Ақан серіні менсіне ме? Бірақ Ақанның жүрегін айтсаңшы! Өмір сүрудің қызығы болмай қалған, Құлагер құлаған, Базаралысы кеткен, Ұрқиясы өлген, Ақтоқтыға қол жетпеген, Қоскөлдің жағасында қос тігіп жалғыз қалған Ақан Жамалды көріп, қайта жаратылғысы, қайта түлеп өмір сүргісі келеді ғой. Бірақ айттырып қойған жері бар Жамал кетіп барады. “Сырымбет” сол кезде дүниеге келеді. Бұл - әңгіме, жатқан сарын, мелодия, табиғат, ішкі дүние. Оны драматургияға қалай айналдырамын? Еркінге де: “Бұл драматургия емес, ол - әңгіме” дедім. Мен тек “Мәңгілік бала бейнені” ғана прозадан драматургияға айналдырдым. Қалғандарының бәрі таза драматургия. Өзің де қалам ұстап жүрсің ғой, жазу деген – ләззат. Біреу ләззатты шараптан табар, біреу сұлуды құшар. Ал суреткер үшін, жазушы үшін ләззаттың ең төресі – жазу. Ол – бақытты адам. Бұларға Алла ерекше сый берген. Атыңның шығуы, халықтың мойындауы-мойындамауы бір басқа. Ағаларыңның айтатыны бар: “Жасы 84-85-ке жақындаған мен секілді қарт адам өзін қайда жіберерін білмес еді. Мен бағыма қарай жазушы болдым. Сен де менің жасыма келген кезде рахаттанасың. Жазбағанның өзінде оқып ләззат аласың”, - дейді. Әкім ағаларың Сайын Мұратбековпен дос, жолдас болды. Кезінде бірге жүрді. Соңғы кездері, әсіресе 80 жылдығы қарсаңында досын қайта-қайта есіне алды. Сайындай мөлдір жазушы жоқ қой. Ол – классик жазушы. Әсіресе, кітаптарын алып, басына жастап жатады, мұқабасын сипалап отырады. Жұмыстан келіп: “Оқып отырсың ба?” – деп сұраймын. “Оқып отырмын. Сайыным-ау, биыл сенің 80 жылдығың. Мына жұрт сенің 80-ге келіп жатқаныңды білмейді ғой. Сенің мерейтойың тойланбай қала ма екен?” – деп көзіне жас толып кетеді, уайымдап отырады. Сайын аға дүниеден өткелі жатқанда Мемлекеттік сыйлықты алуына да осы Әкім ағаларың мұрындық болды. Комиссия мүшелеріне айтып, сол кездегі министр Ертісбаевты, Шерағаңды көндіріп, Мемлекеттік сыйлық алуына ықпал етті. Әл үстінде жатқан Сайын ағаға келіп: “Сайын, сен Мемлекеттік сыйлықты алдың ғой”, - деп сүйінші сұраған еді. Онда өзі де алмаған болатын. Ағаларыңның мұнысын досқа, тіпті досқа да емес, әдебиетке адалдығы деп түсінемін. Сол досының 80-жылдық мерейтойы келгенде не істеуге болатынын ойлап, жанын қоярға жер таппады. Таразиыма жаным ашығаны соншалық, “Жас кезің болса, Сайын туралы төгілтіп, мақала жазар едің ғой”, - деп, өзім қалам алып, мақала жаздым. “Классик” деп ат қойдым. “Егемен Қазақстан” екі бет берді. Сондағы ағаларыңның қуанғанын көрсеңдер. Шешесі жұмыстан келгенде жас баланың алдынан аңқылдап жүгіріп шығатыны секілді, Сайыны тіріліп келгендей қуанып, суретін сипап отырып: “Сенің қарындасың “Классик” деп мақала жазды ғой”, - деді. Сол мақала да жақсы әсер еткен болуы керек, жазушының мерейтойы Алматыда тойланбаса да, туған жерінде тойланды. Біз Алматыда өтпегеніне сондай қатты қиналдық. Әкім ағаларыңның көңілі орнына түссін деп, Ұлттық Өнер Университетінің ректоры Айман Мұсахожаеваға кіріп, жағдайды айттым. Ол кісі бірден қолдау білдіріп, Өнер университетінде атап өттік. Елден қарындасы, інісі келді. Қазақтың біртуар қызы Айман Мұсақожаева дастархан жайып, жан-жақтан адамдардың бәрін жинады. Сонда таңғалғаным, Сайынның оқырмандары әлі бар, әлі іздейді. Ағаларың қатты қуанып, Сайынның алдында өзінің бір міндетін өтегендей болды. Достықтың жөні бір басқа, ағаларыңның мұнысы әдебиетке адалдық деп ойлаймын. Осылай болуы керек. Топ-топ болып өтірік жазушылар мен өтірік ақындарды жасаудың қажеті жоқ. Шын талантқа қызмет ету керек. Осы кісілердің буынына тәнтімін. Бір күні Әбіш аға “Сендердің қатарларыңнан таланттылар бар. Бірақ сендерде үлкен кемшілік бар. Өздерің бас-басыңа бір-бір би болып алғансыңдар. Біріңді-бірің насихаттамайсыңдар. Талантты тұлға шын талантты мойындаған кезде, екеуі бірдей мойындалатынын түсінбейсіңдер. Роза, сендер де қатарластарың, достарың туралы, яғни бір-бірлерің туралы жазсаңдар ғана әдебиетте қаласыңдар”, - деді. Шындығында да, бізде бір-біріміз туралы жазу жоқ. Біз туралы жазып жатқан кейінгі толқындар, әдебиет зерттеушілері бар. Докторлық диссертация қорғағандар да бар. Бірақ бір-бірімізді айтып, насихаттау жоқ. Неге ондай екенін білмеймін.

– Осы мәселені өзіңіз қолға алып көрмедіңіз бе? Өзіңіз бастап жазып дегендей?

– Өзімнің толқыным, замандас қаламгерлер туралы жазып көрдім. Жаңабек Шағатай, Талаптан Ахметжан, Жүсіпбек Қорғасбек, Асқар Алтай, Нұрғали Ораз т.б. шығармашылығын тілге тиек етіп жүремін. Сосын бір досымды жазамын деп, әсіре классик етіп жіберсем керек, бір жазушы хабарласып: “Роза, сен мақтағаннан кейін оқып едім”, – деп көңілі толмағанын айтты. Мақтау үшін де жауапкершілік керек екен. Басқа оқырман өкпелейді екен. Төлен Әбдік ағаның әдебиетке тазалықпен қарайтынына ризамын. Ұлтқа, әдебиетке қатысты бұл кісінің басқаларға ұқсамайтын өзіндік пікірі бар. “Әбіш, жалпақшешей болғанды қойшы, осы. Мақтай бересің, мақтай бересің. Мақтауға лайық адамды мақтамайсың ба?” – деді, бір отырыста Әбіш ағайдың бір мақаласы туралы. Әдебиеттегі жолбикелерге кімдер мақтау айтпаған?! Өзім осы жасыма дейін ешкімнен алғысөз алмаппын. Мысалы, Фариза апай мені қатты жақсы көрді. Бірақ ол кісіге “маған бірдеңе жазып бер” деуге ұялдым. Бір жолы Оңайгүл: “Роза келмей, хабарласпай кетті” деп апай сені сұрап жатыр» дегеннен кейін шаруаларымды тастап, бардым. Барсам, апай бос емес екен. Ол Фариза апайдың өлім мен өмірдің арасында жүрген кезі еді. Жанындағы адам шығып кеткеннен кейін апай: “Өзін танымаймын. Шығармашылығын да білмеймін. Бірақ жанымды қоймады. “Кітабым шығып бара жатыр еді, кітабымды тоқтатып қойдым. Сіз маған алғысөз жазып беріңіз” деп қоймады. Ақыры “Өзің жазып әкелші, айналайын” деп, қол қойып бердім”, - деді. Бұл не деген қатыгездік! Адамды қалай аямайды?! Мүгедек адам бірдеңеге сүйеніп тұру керек қой. Олар жығылып бара жатса: “Ей, сендер неге мені сүріндіресіңдер? Әбіш Кекілбаев, Әкім Тарази, Сайын Мұратбеков, Фариза Оңғарсыновалар мені керемет деп айтқанда, сен кімсің?” – деген балдақ керек.

– Өзіңізден кейінгі жас жазушыларға қандай кеңестер берер едіңіз? Олар жазу дағдысын қалыптастыруда неге баса назар аударғаны жөн?

– Қазіргі жастарда еліктеушілік басым. Ал бұрынғы жазушылар өмірбаянға бай еді. Олар аштықты да, соғысты да, ауа көшуді де көрді. Ал кейінгілердің өмірбаяны стандарт, тым жұпыны. Сондықтан, жастардың саяхатқа көбірек шыққаны дұрыс. Ел-жерді жиірек аралау керек. Басқа дамыған елдердің мәдениетін көріп, өзіңде жоқты үйренген жөн. Өзімнің студенттеріме де «Өмірді көрмесеңдер, сендерден суреткерлік шықпайды, жазушы бола алмайсыңдар» дегенді жиі айтамын. Жас жазушыларға да басқа жаққа барыңдар, басқа елді көріңдер, басқаның білімін үйреніңдер, жетіліңдер дегім келеді.

«Сарраның» жазылуына ұрпақ мәселесі себеп болды

Апай жасаған котлетке де, айтқан әңгімеге де тыңқия тойып алып, театрды бетке алдық. Өйткені дәл бүгін Роза апайдың пьесасы бойынша «Сарра» спектаклі болады. Театрды бетке алдық. Жолда «Сарра» пьесасының жазылу тарихын әңгіме болды.

–Осыған дейін Болат Атабаев Әуезов театрында «Мәңгілік бала бейнемді», ТЮЗ-да мен инсценировкасын жасаған Әуезовтің «Қаралы сұлуын» қойды. Ол да жемісті болды, жақсы жүрді. Басты рөлді белгілі актриса Гүлжамал Қазақбаева ойнады. Енді міне, арада 20 жылға жуық уақыт өткенде Астананың Қаллеки театрында «Сарраны» талантты режиссер Гүлсина Миргалиева қойды. Бұл – режиссердің менімен болған алғашқы жұмысы. Көрермен жылы қабылдап жатыр. Қазіргі қоғамның бейнесін көрсететін өткір дүниелерге сұраныс жоқ. Әлдебіреу, әлдебір адамдарға ұнамай қаламыз ба деген жасанды үрей бойлап алған. Оларды қорқытып отырған да ешкім жоқ. Өз көлеңкелерінен өздері қорқады. Әйтпесе, «Мысықтар патшалығы», «Шатыр астындағы Мен» атты екі пьесамның біреуі “Қазіргі заман драматургиясы” жүлдесін алса, екіншісі мемлекеттік грантты иеленді. Бірақ екеуі де сахнаға жол тартпады. Баяғыда А.П.Чехов орыс қоғамының күйреп, іштей шіріп жатқанын көрсететін әйгілі «Жетінші палата» атты шығармасын жазып бітіп, «Вестниктің» бас редакторына жіберіп тұрып: «Мен мына дүниемді бітірдім. Осыны сіздерге жариялауға жіберіп отырмын. Маған қаламақы керек. Өзіме сәл қызықсыздау көрініп тұр. Сендер де солай деп тапсаңдар, арасына бір махаббат оқиғасын кірістіріп жіберейін», – депті. Сол сияқты, мен де анау жүлде алған екі шығармам қазақ қоғамына аса көңілсіздеу көрінген соң «Сарра» тақырыбын ұсындым.

– Таңдауыңыз неге «Сарраға» түсті? Бізде басқа да жазуға тұрарлық әйелдер бейнесі көп емес пе?

– Мен кезінде Рабғузидың «Қиссасул әнбиясын» аудардым. Оның ішінде көптеген қиссалар бар. Арасында осы Сарра да кездеседі. Сол уақыттары “Күндердің күні болғанда, Сарраға ораламын, драматургиясын жасармын” деп ойлаған едім. Ойлағанымдай ақыры 27 жылдан кейін бұл тақырыпқа қайта келдім. Аударған кезім отызға келмеген, тұрмысқа шықпаған уақытым еді. Егер сол кезде балалықпен қызығып, жазып шықсам, бұл «Сарра» болмайтын еді. «Сарраны» елуден асқаннан кейін жазуым керек екен. Мен ол кезде Сарраны ұнатпағанмын, Ажар жағында болғанмын. Қазіргі жасымда Сарраның ішкі философиясын жақсы түсінемін. Өзі әйгілі, өзі сұлу, өзі пайғамбардың әйелі Сарраның күйеуіне Ажарды алып беріп, ұрпақ үшін күрескендігі үшін ол жағындамын. Қазір біздің қоғамда «Неге әйел үстіне әйел алды? Неге олай тұрмысқа шықты? Неге? Неге?» деген сұрақ көп. Ал бізге мынандай үлкен жерді алып сақтап қалу да сын емес пе?! Қыздар ойлануы керек, күрескер болуы керек. Ұрпақ көбейтуге бел шешіп кірісуі керек. Қазақ қыздарының миссиясы – қазақты көбейту. Сарра да ұрпақ үшін өз эгоизмын жеңеді. Пьесада көрсеткім келген дүниені қаншалықты көрсете алған-алмағанымды білмеймін. Бірақ спектакльден шыққаннан кейінгі қыздардың жазғандарын оқығанда жеткізе алған екенмін деп ойладым. «Өзімізді өзіміз жек көріп шықтық», «Өзімді тәрбиелеуім керек екен», «Пендешілігіміз бар ғой, содан арылу керек екен» деген де жазбалар болды. Қыздардың солай жазып жатқандары көңілімнен шықты.

– Қазіргі кезде ер-азаматтар тарапынан екі әйел алуды заңдастыру мәселесі жиі көтеріліп жатады. Сіздің жоғарыдағы пікіріңізге қарасам, осы дүниеге қарсы емес сияқтысыз...

– Ешкімге екі әйел алсын деп міндет жүктемеймін. Бірақ қыздарымыз, келіндеріміз, жалпы әйелдер қауымы мүмкіндігінше ұрпақты көбейтуді ойласа деймін. Бұрынғы аналарымыз 10-15 құрсақ көтеруші еді ғой. Біздің қыздарымыз да қорықпасын, ұрпағын көбейтсін. Ұрпақ деген – байлық. «Сарраның» жазылуына осыған ұқсас оқиға себеп болды. Бір актер жігіт бар еді. Сол: «Біздің театрға кәсіпкерлер, ауқатты адамдар көп келеді. Сондай бір ағамыз: «Сендерде барлық тақырыптар бар. Тарихи тақырыптар тіпті көп. Алайда қазіргі проблемалар жайлы дүниелер аз», – депті. Не көргісі келетіні туралы сұраққа: «Мен өте ауқатты адаммын. Жалғыз қызым бар. Әйелім одан кейін құрсақ көтере алмады. Әйелімді де, қызымды да қатты жақсы көремін. Алайда балаларымның көп болғанын қалаймын. Театрларыңда әйелім көріп, ойланатын дүниелер болса деймін. Мен сияқты жігіттер көп. Балалары жоқ отбасылар да бар. Әйелдерді өзіндік менін жеңуге ұмтылдыратын, даналықты, саналықты ұялататын дүниелерді көргіміз келеді. Неге сондай тақырыптарды көтермейсіздер?» – депті. Ол жігіт пьесаны жазатын актер емес, драматург екенін қайдан білсін?! Осы сөздерді естігенде баяғы Рабғузидың өзім айдар тағып кеткен Сарра туралы қиссасы есіме түсті. Жаңағы актер жігітке айтып беріп едім, ол: «Апай, осыны жазып беріңізші», – деп қолқа салды. Сөзі маған қамшы болып, «Сарра» жазылды. Оның ішінде қазіргі әйелдердің де образы бар.

– Бір сұхбатыңызда осы рөлді белгілі актриса, Қазақстанның Халық әртісі Гүлжан Әспетоваға арнап жазғаныңызды айтасыз. Бірақ неге екенін қойылымда «Сарраны» Әспетова ойнамады ғой?

– Менің «Императрица У» деген туындым бар. Соны кезінде қазақ театр сахнасы тарландарының бірі Фарида Шәріпова апай оқып шығыпты. Ол кісі «Мәңгілік бала бейнеде» Шөкіштің рөлін ойнайтын. Бір күні Фарида апай хабарласып тұр: «Мынау – мен ойнайтын рөл. «Уды» оқып шығып, «Удың» образын толық түсіндім. Сен осының драматургиясын жаса. Осыны мен ойнағым келеді», – деді. Ол кезде жас едім, балалар да кішкентай еді. Қағаз, қалам ұстап отыруға уақыт жоқ. Ағаң екі жерде жұмыс істейді, мен де бірнеше жерде жұмыстамын. Тұрмыстық жағдайымыз да бабында болған жоқ. Жазатын адамға бап керек. «Иә, апай», – деп уәде бергеніммен, жазуым созылып кетті. Сөйтіп жүргенде апай да дүниеден озып кетті. Өзімнің кешірмейтін өкінішім болатын болса, ол - Фарида Шәріповаға берген уәдемді орындай алмағаным. Бәрін жиып тастап, сол кісінің өтінішін орындап берсем болатын еді ғой... Осы оқиғадан кейін арада жылдар өтті. Біз Астанаға қоныс аудардық.

Парламентте істеп жүрген кезім. Бір күні Қазақстанның Халық әртісі Гүлжан Әспетова хабарласты. Ол кісі әңгімесін «Розочка» деп бастайтын. Сол қарқынмен «Розочка, мен болсам алпыстан асып кеттім. Жас деген кетіп барады. Қашанғы жүрер дейсің? Әзекең болса кетіп қалды. Соның шығармаларында ойнадым. Менде қазір түк жоқ. Маған бірдеңе жазбайсың ба?» – дегенде, баяғы Фарида апай есіме түсті. Дереу «Жақсы, ойланайын», – деп уәде бердім. Ол кісі мені әр жерде жиналыста көрген сайын: «Не болды? Уәде беріп едің ғой?» деп сұрап тұрды. Сөйтіп жүргенде жаңағы актер жігіттің айтқаны қамшы болып, «Сарраны» жаздым. Жалпы, Сарраның келбетінен Гүлжанды көрдім. «Осы ойнайды, осы сөзді айтуға лайық, мына сөздерді бабына келтіріп тұрып айтады», – деп, жазу барысында Әспетова көз алдымда тұрды. Соған ыңғайлап, солай жаздым. Бірақ оған ол кісінің денсаулығы келмеді. Жасы 70-тен асып барады. «Сарраның» монологтары ұзақ. Оның бәрін жаттау керек қой. Жастардың өзі кей жерлерінде сүрініп кетіп, репетицияда реніш туғызып алады. Мен өмірде де тазалықты өте жақсы көретін адаммын. Шығармашылықта да солай. Сөзімді басқа біреудің басқаша айтып, өзінің жанынан сөз қосуын еш құптамаймын. Маған ондай актерлер ұнамайды. Бірден жөнге салуға тура келеді.

Жазып біткеннен кейін Гүлжанды бірден: «Жазып болдым, кел!», – деп шақырдым. Бір кафеге барып, бір бұрышта отырып, екеуміз оқыдық. Бір кезде Гүлжан: «Мен елестеттім. Сарра деген алтынға малынған, керемет бай, ханшайым ғой», – деді. Осы жерден екеуміздің пікіріміз екіге жарылды. Мен: «Жоқ, ол – Пайғамбардың әйелі, қарапайым ғана өмір сүрген, парасатты, кемел ойдың иесі бірақ, оның бар байлығы қауашағының ғана ішінде», – дедім. Енді оны да түсінуге болады. Актрисалық көзқараспен қарап тұрған шығар. Менің сөздерім көңіліне келген болар. Ақыры рөлден бас тартты. Сосын пьесамды режиссердің қолына ұстатып: «Сарраның рөліне, Ажарға кімді көріп тұрсың? Оның бәрін сен шешесің. Мен саған өзімнің беретінімді бердім», – дедім. Актер таңдауға араласқан жоқпын, жалпы ондайға араласпаймын. Айнұр , Сая, Ханинга ойнайды. Көңілімнен шықты. Үш Сарра, үш Ажар, алты әйел ойнайды.

Қойылымнан кейінгі әсер ерекше еді. Жастар спектакль авторын ортаға алып, суретке түсіп жатты.

Спектакль соңынан апай театр ұжымымен бірге дастархан басына жайғасып Сарралар мен Ажарларға алғысын білдірді.

Ал әбден қас қарайып, кеш батқанда, бүгінгі рухани күннің әсерінен айыға алмаған күйі үйімізге қайтып бара жатқан едік. Сол бір күннен кейін өнерге, әдебиетке бар жан-тәнімен ғашық болып, кейін солардың ортасынан өзі де ойып тұрып орын алған Роза Мұқанова көпке дейін ойымыздан шықпаған болатын.